Rozdział III Strategie w procesie twórczym

• strategie poznawcze - inaczej heurystyki; obejmują złożone zestawy zasad i reguł; mogą opierać się na prostych „chwytach”, ułatwiających poszukiwanie twórczych idei

• zawsze obecne są funkcje: wyboru (decyzji) oraz kontroli

Rodzaje strategii:

1. Strategia czujności

• wybiórcze uwrażliwienie się na odbiór niektórych klas bodźców, które stają się przez to łatwiejsze do spostrzeżenia i wykorzystania w interakcji twórczej

• często nie zdajemy sobie sprawy z tego, na co jesteśmy uwrażliwieni, oraz, że w ogóle jesteśmy na coś uwrażliwieni

• dlatego też często nie jesteśmy w stanie racjonalnie wytłumaczyć swoich wyborów decyzyjnych

• wcześniej został ustalony pewien standard, wg którego różnicujemy informacje na potrzebne i niepotrzebne, a mechanizm, jaki za to odpowiada jest niedostępny dla świadomej samowiedzy

• człowiek jest w stanie przetwarzać informacje nieświadomie

• Mendelsohn i Griswold: ten mechanizm jest wykorzystywany w procesie rozwiązywania problemów tylko przez jednostki twórcze; osoby mniej twórcze nie odbierają ubocznych, lecz istotnych wskazówek do rozwiązania problemu; jednostki twórcze są natomiast zdolne do wykorzystywania „przypadkowych” bodźców

2. Strategia percepcji postaci

• odwołuje się do mechanizmu spostrzegania i rozpoznawania złożonych wzorów w wyniku spostrzegania w przeszłości określonych konfiguracji bodźców

• prawidłowa decyzja jest oparta na rozpoznaniu powtarzającego się wzoru, a nie na analizie szczegółów.

• Lorenz: opisuje ten mechanizm w słowach: „O, to znowu to”

• rozpoznanie struktury nie oznacza, że umiemy ją nazwać czy zaklasyfikować, po prostu stwierdzamy pojawiającą się prawidłowość

• mechanizm rozpoznawania ukrytej struktury polega na dążeniu do jak najczęstszego kontaktu z przedmiotem twórczego wysiłku, przez co jesteśmy w stanie szybko rozpoznać struktury ukryte w obiekcie

• rozpoznanie powtarzających się prawidłowości może pomóc w stawianiu nowych pytań, formułowaniu hipotez, czyli są pomocne w twórczych momentach pracy naukowej

• koncepcja tego mechanizmu może leżeć u podstaw zjawiska, jakim jest odkrywanie podobnych wynalazków w podobnym czasie, w różnych miejscach na ziemi, przez nieznanych sobie odkrywców.

• akumulacja wiedzy i doświadczenia, sprawia, że odkrycie i wynalazek staje się niemal koniecznością

• Simonton tłumaczył omawiane zjawisko „duchem czasu”, zgodnie z którym typowe dla danej epoki i społeczności nastroje i sposoby doświadczania świata mają decydować o pojawieniu się ogólnych prądów w sztuce

3. Strategie ukierunkowującej emocji

• Gordon (twórca synek tyki) zwrócił uwagę na rolę emocji w myśleniu twórczym

• uczucia - jako wskazówki informujące i kierunku poszukiwania twórczej idei

• jeśli proces jest ukierunkowany we właściwym kierunku, osoba odczuwa silną, pozytywną emocję: podekscytowanie, radość - Grodon nazywa to reakcją hedoniczną

• proces twórczy idący w złym kierunku rodzi nieprzyjemne uczucia (znudzenie, rozdrażnienie, brak entuzjazmu; dodatkowo jałowość intelektualna i emocjonalna)

• emocja jako drogowskaz

• idea, iż uczucia mogą kierować przebiegiem procesu twórczego jest zgodny z założeniem o nieświadomej naturze twórczości

• inkubacja - nieświadome myślenie

• Blatt: pobudzenie układu krążenia zwiększa się znacząco w pewnych charakterystycznych momentach procesu rozwiązywania problemów: tuż przed zrozumieniem istoty zadania i tuż przed osiągnięciem wglądu prowadzącego do ostatecznego rozwiązania

• innymi słowy: wzrost pobudzenia = zrozumienie zadania i wgląd

• emocja może jednak nie być przyczyną ale wynikiem głębokiego zaangażowania

• porównanie procesu twórczego do gry w ciepło-zimno

• mechanizm ukierunkowanej emocji jest hipotetyczny

4. Strategia zamykania

• psychologia postaci: człowiek posiada naturalną tendencję do domykania niekompletnych struktur zgodnie z wewnętrzną logiką

• pregnancja postaci - tendencja do zastępowania niekompletnej struktury strukturą pełniejszą

• myślenie twórcze - jako rozpoznawanie wewnętrznej struktury problemu i „zamknięcie” jej - uzupełnienie brakującymi elementami, które są po prostu rozwiązaniem sytuacji problemowej

• zakres wyboru rozwiązania ulega stopniowej redukcji (wraz z ilością posiadanych informacji dotyczącymi problemu, którego należy domknąć) aż do momentu, gdy możliwe jest tylko jedno rozwiązanie, zgodne z logiką problemu

• można to zobrazować na przykładzie powieści, która wraz z pojawiającą się fabułą zaczyna żyć własnym życiem i domaga się logicznych i nieprzypadkowych uzupełnień

• zjawisko to nosi nazwę: wolności podporządkowania się przedmiotowi, autonomii obiektu żyjącego własnym życiem lub afirmacją konieczności aksjologicznej

• dwie odmiany strategii:

1. dziwaczności - wytwarzanie dzieł jak najbardziej niezwykłych, dziwacznych, niepodobnych do innych, zdumiewających (sztuka współczesna)

• wytwarzanie skrajnie nietypowych pomysłów prawdopodobnie leżało u podstaw zasady Osborna, iż krytyka jest szkodliwa dla pomysłów i należy ją na jakiś czas odłożyć; brak oceny ma wywołać swobodę dla wyobraźni i wzrost ilości pomysłów oraz ich oryginalność

• czy odraczanie oceny nie powoduje jej nadmiernego złagodzenia?

• aksjologiczna - kryterium idealności: spełnienie przez dzieło warunków wyznaczonych przez wartości; koncentracja na tym, co jest wartością samo przez się

5. Strategia zarodka

• przeciwieństwo powyższej

• twórca wychodzi od czegoś zwykłego, prostego, który można następnie przekształcać i ulepszać

• dzieło końcowe nie musi być podobne do „zarodka”

• George Prince: przekształcanie słabych pomysłów w pomysły wartościowe - metoda zróżnicowana

• jeśli chcemy ulepszyć jakiś pomysł, powinniśmy najpierw zróżnicować go wewnętrznie, czyli wyróżnić w nim wszystkie dobre i złe strony; przekształcić je tak, aby uzyskały postać bardziej nadającą Siudo przyjęcia

• metoda ta jest stosowana (i być powinna) zwłaszcza przez osoby słabo znoszące stan własnej niewydolności intelektualnej - uważające, że straciły swój potencjał twórczy

• pozwala im ona wierzyć, że są aktywni i produktywni

• metoda ta może być cenna jako rozgrzewka - istnieją podejrzenia, że aktywność twórcza zachodzi w sposób najbardziej wydajny, gdy jest wykonywana z dużym zaangażowaniem, ale gładko i bez wysiłku

• mowa tu o rodzaju transu, który osiąga się dopiero po pewnym czasie od momentu rozpoczęcia aktywności. Metoda ta stanowiłaby tu więc „wyzwalacz”

6. Strategia nadmiaru

• opiera się na dążeniu do wytwarzania jak największej ilości idei bez zwracania uwagi na ich rzeczywistą wartość

• ponownie mamy podobieństwo do teorii Osborna i burzy mózgów

• mając dużą ilość wytworów, można wybrać jeden, który w największym stopniu spełnia przyjęte kryteria nowości i wartościowości

• porównanie do ewolucji: duża ilość przypadkowych zmian (mutacji) daje podstawę wyboru najlepiej przystosowanego osobnika

• prawo Zipfa - ilość spontanicznie generowanych zachowań jednego typu stopniowo maleje w miarę upływu czasu, natomiast ilość zachowań niepowtarzalnych stopniowo rożnie w tym samym okresie

• na początku sesji badani generowali dużo zwyczajnych pomysłów, natomiast pod koniec pracy - mało pomysłów, ale prawie każdy z nich był oryginalny, bezprecedensowy

• wydaje się więc, że ludzie muszą pozbyć się zwyczajnych pomysłów, aby móc swobodnie wymyślać zupełnie nowe

• dlatego strategia ta wydaje się sensowna, zwłaszcza w przypadku zadań i celów, które na początku skłaniają raczej do rutynowych sposobów myślenia, np. problemów życia codziennego

• wydaje się, że strategia ta przybiera nieco „jakościowego” charakteru; w pewnym momencie płynność zastępowana jest giętkością; zamiast dążyć do wymyślania jak największej ilości pomysłów dążymy do tego, aby były one jak najbardziej różnorodne.

7. Strategia twórczego oddalenia

• polega na osiąganiu celu nie wprost

• twórca tworzy coś w rodzaju celu zastępczego i dopiero wtedy podąża za nim

• twórca specjalnie oddala się początkowo od celu na jakiś czas, aby osiągną w ten sposób świeży wgląd w jego istotę

• gdy to nastąpi, wówczas ponownie powraca do pierwotnego celu

• synektyka - stanowi przykład takiego podejścia; składa się z trzech etapów:

1. zwięzłe określenie istoty rozwiązywanego problemu

2. szukanie innych obiektów, które przejawiają ten sam typ trudności (zazwyczaj przez analogię)

3. rozwiązanie trudności zachodzącej w obiekcie analogicznym i przetłumaczenie tego rozwiązania na język wymagań pierwotnego problemu

• strategia twórczego oddalenia opiera się na założeniu, że podejście nie wprost pozwala na uniknięcie czynników hamujących naszą pomysłowość; oddalenie się od problemu faworyzuje niespecjalistów

• v.s : podejście wprost , które

• wzmacnia tendencję do czystego specjalistycznego ujęcia sprawy

• podejście wprost uaktywnia też sztywne schematy i utarte skojarzenia związane z problemem

• może w zbyt dużym stopniu może opierać się na ukrytych a fałszywych założeniach co do istoty podejmowanego celu

• podejście wykorzystujące strategię celu zastępczego pozwala wyżej wymienione aspekty zignorować

• nie znamy skuteczności tej strategii w innych aspektach twórczości - poza rozwiązywaniem problemów

• cel zastępczy musi być wystarczająco odległy od celu właściwego, aby oddalenie było rzeczywiście skuteczne, ale musi też być wystarczająco podobny, aby rozwiązania uzyskane na podstawie analizy celu zastępczego wnosiły coś do pierwotnego problemu - równowaga między oddaleniem od zadania a koncentracją na nim

1