Ziemie polskie pod zaborami - XIX / XX

Reżim polityczny

1. Rosja

• monarchia absolutna: brak: konstytucji, pochodzącego z wyborów organu ustawodawczego, legalnie działającej sceny politycznej, elementarnych wolności politycznych. Państwo oparto na trzech głównych zasadach: prawosławie, autokracja, i „narodnost” (dążenie do pełnej rusyfikacji wszystkich narodów zamieszkujących Rosję). Monarchowie: Aleksander II (1855 - 1881;zginął w zamachu zorganizowanym przez konspiracyjną organizację „Ziemla i Wola”, zamachowcem był zrusyfikowany Polak Ignacy Hryniewiecki), Aleksander III (1881 - 1894), Mikołaj II (1894 - 1914)

• mocno skorumpowany reżim policyjno - wojskowy. Rozbudowany system „ochrany” czyli policji politycznej („oddział ochrony bezpieczeństwa i ładu społecznego”)

II Rzesza

• monarchia parlamentarno - konstytucyjna; na czele państwa stał dziedziczny cesarz będący jednocześnie królem pruskim: Wilhelm I (1871 - 1888), Fryderyk III (panował tylko trzy miesiące), Wilhelm II (1888 - 1918)

• federacja - liczba państw członkowskich wynosiła 25, następnie 26. Należały doń królestwa: Prusy, Bawaria, Saksonia, Wirtembergia, 6 wielkich księstw, 12 drobniejszych księstw, 3 wolne miasta: Hamburg, Brema, Lubeka. W 1911 roku charakter państwa członkowskiego uzyskała Alzacja i Lotaryngia. Która poprzednio tworzyła „wspólny kraj Rzeszy”.

Cesarz miał szerokie uprawnienia. Należały do nich: reprezentacja Rzeszy na zewnątrz, dowództwo sił zbrojnych, mianowanie i odwoływanie urzędników Rzeszy, zwoływanie izb ustawodawczych, przygotowywanie i ogłaszanie ustaw, w stosunku do których nie posiadał jednak prawa sankcji

Kierownikiem polityki wewnętrznej i zagranicznej państwa był kanclerz, mianowany przez cesarza. Stał on na czele administracji Rzeszy i był wyłącznie odpowiedzialny przed cesarzem.

Władza ustawodawcza należała do dwóch organów tworzących niejako dwuizbowy parlament: Rada Związku (Bundesrat) i Sejm Rzeszy (Reichstag).

Rada Związku: wchodzili do niej pełnomocnicy państw członkowskich w liczbie 58 (później 61) z tym że każde państwo związkowe reprezentowała odmienna liczba przedstawicieli. Najwięcej posiadały ich Prusy - 17.

Reichstag - składał się z posłów wybieranych na trzyletnią a następnie pięcioletnią kadencję. Wybierani byli na terenie całej Rzeszy w demokratycznych czteroprzymiotnikowych wyborach: powszechnych, równych, tajnych, bezpośrednich. Ten demokratyczny system wyborczy był jednak osłabiony poprzez podział na okręgi wyborcze - tak skonstruowane aby zapewnić przewagę okręgom wiejskim, bardziej konserwatywnym.Obie izby miały stanowisko równorzędne, każda miała inicjatywę ustawodawczą, do przyjęcia ustawy potrzebna była zgoda obu izb.

Konstytucja II Rzeszy tak jak każda konstytucja państwa o charakterze federacyjnym, określiła sprawy uznawane za wspólne. Zostały one ujęte stosunkowo szeroko, należały do nich między innymi: polityka zagraniczna, cła, waluta itd.

Praktyka życia politycznego i prawnego II Rzeszy oznaczała utrzymanie silnej pozycji cesarza i kanclerza (sprawy polityki zagranicznej, kolonie należały wyłącznie do cesarza i kanclerza. Również i na sprawy wojskowe cesarz wywierał decydujący wpływ. Na czas wojny stawał się naczelnym wodzem wszystkich sił zbrojnych Niemiec.), systematycznego wzrostu znaczenia Prus w obrębie federacji, powolnego zacierania różnic pomiędzy państwami wchodzącymi w skład federacji.

II Rzesza posiadała, jak na ówczesne czasy, bardzo dobrze rozbudowane ustawodawstwo socjalne. Poza krótki okresem funkcjonowania ustaw antysocjalistycznych (1878 - 1890) na terenie państwa mogły legalnie powstawać socjalistyczne partie polityczne i związki zawodowe. Wprowadzono system przymusowych ubezpieczeń społecznych, obciążających pracodawców. System zabezpieczał minimum egzystencji na wypadek niezdolności do pracy na skutek choroby, inwalidztwa, starości oraz zapewniał im opiekę lekarską.

Formalnie Królestwo Pruskie było jednym z krajów sfederowanych, funkcjonujące na tych samych prawach co inne kraje federacji. W rzeczywistości korzystało ze szczególnych prerogatyw.

• Cesarz zawsze był królem pruskim

• Przedstawiciele Prus dominowali w Radzie Związku

• W praktyce poza jednym wyjątkiem kanclerzem Rzeszy był premier pruski.

Prusy były w tym czasie rozległym terytorialnie krajem o zwartym terytorium, rozciągającym się od Renu po Niemen, obejmującym około 2/3 terytorium II Rzeszy. Prusy zachowały konserwatywny system rządów oparty na konstytucji pochodzącej jeszcze z 1850 roku. Ogromne uprawnienia zachował monarcha. Sejm pruski (Landtag) składał się z Izby Panów (składała się z dziedzicznych członków mianowanych przez króla) oraz Izby Poselskiej wyłanianej w niedemokratycznych wyborach - pośrednich i trójklasowych (Ludność była podzielona na trzy klasy według kryterium majątkowego. Każda klasa wybierała równą liczbę elektorów, a elektorzy wybierali posłów)

Czynnikiem umacniającym przewagę Prus stała się ich potęga gospodarcza. W Królestwie Pruskim znalazły się główne niemieckie ośrodki przemysłowe: Nadrenia, Westfalia, Śląsk. pod względem przemysłowym tylko Saksonia mogła współzawodniczyć z Prusami, ale była krajem 20 razy mniejszym. W chwili zjednoczenia najsilniejszą warstwą społeczną byli i (i pozostali nią) junkrzy pruscy. Mianem tym zwykło się oznaczać szlachtę pruską, która posiadała ziemię na terenach na wschód od Łaby. Ta konserwatywna grupa społeczna zachowała w swoich rękach kluczowe stanowiska w wojsku, dyplomacji, administracji i oczywiście u dworu.

3. Austro - Węgry:

• monarchia parlamentarno - konstytucyjna

• państwo dualistyczne; szerokie prawa autonomiczne dla krajów koronnych w tym Galicji

Ustrój nowopowstałej monarchii austro - węgierskiej opierał się zasadniczo na trzech aktach prawnych:

• Na tzw. ugodzie austriacko - węgierskiej

• Konstytucji Królestwa Węgierskiego z 1848 r. przywróconej w 1867 roku

• Na konstytucji Cesarstwa Austriackiego, którą tworzył szereg ustaw zasadniczych uchwalonych przez parlament austriacki (w poczet austriackiej ustawy zasadniczej zaliczono również dyplom październikowy - stworzenie sejmów krajowych i patent lutowy - zawierający statuty krajów koronnych)

Ugoda austriacko - węgierska zakładała wprowadzenie pomiędzy krajami unii realnej. Austria (Cislitawia - nazwa urzędowa Królestwo i Kraje reprezentowane w Radzie Państwa) i Węgry (Translitawia czyli tzw. Kraje Korony św. Stefana) stawały się odrębnymi i równorzędnymi krajami. Cesarz austriacki był jednocześnie królem węgierskim (tę funkcję sprawowali: Franciszek Józef I w latach 1848 - 1916, Karol I w  latach 1916 - 1918 Obok monarchy oba kraje łączyły trzy sprawy wspólne: sprawy zagraniczne, wojsko i marynarka wojenna, waluta oraz finanse w zakresie wydatków na cele wspólne

Do kierowania sprawami wspólnymi powołano specjalne organy:władzę wykonawczą w zakresie spraw wspólnych sprawowało 3 ministrów austro - węgierskich: spraw zagranicznych, wojny i finansów. Byli oni zależni tylko od monarchy.

Nie powołano żadnego wspólnego parlamentu austriacko - węgierskiego. Władzę ustawodawczą sprawowały tzw. delegacje parlamentów austriackiego i węgierskiego. Obradowały one raz w Wiedniu raz w Budapeszcie.

Poza tym oba kraje miały oddzielne rządy i dwuizbowe parlamenty.

Monarchia miała charakter wielonarodowy. Obok Niemców i Węgrów zamieszkiwali ją Czesi, Polacy, Włosi, Chorwaci, Ukraińcy, Rumuni, Słowacy, Słoweńcy, Serbowie.

Austria dzieliła się na 17 krajów koronnych. Do nich należały między innymi Galicja, Czechy, Tyrol, Śląsk Cieszyński, Styria, Karyntia, Kraina itd. Z Węgrami związane zostało Królestwo Chorwacji. Osobne miejsce zajmowała Bośnia   Hercegowina, w latach 1878 - 1908 pozostająca pod austro - węgierskim zarządem cywilnym i okupacją wojskową, w 1908 roku anektowana i zespolona z całością monarchii.

Cesarz Franciszek Józef zarówno długim panowaniem jak i bezwzględnym oddaniem państwu zapewnił sobie ogromny autorytet. Nie tylko panował ale rządził. Decydował osobiście o nominacjach premiera i ministrów w Austrii. W rządach Austrii funkcje ministerialne sprawowali między innymi Polacy. Tekę ministra skarbu przez 10 lat sprawował Julian Dunajewski, profesor uniwersytetu krakowskiego. Kazimierz hr. Badeni pełnił funkcję premiera. Agenor hr. Gołuchowski był ministrem spraw zagranicznych.

Władzę ustawodawczą w Austrii sprawował dwuizbowy parlament. Nosił on nazwę Rady Państwa. Składał się z Izy Panów i Izby Poselskiej. Obie izby miały stanowisko równorzędne w dziedzinie ustawodawczej. Izba Panów miała charakter arystokratyczny. Izba Poselska pochodziła z wyborów. Ordynacja wyborcza ulegała zmianom. Jednym z podstawowych problemów było długie utrzymywanie się systemu kurialnego (społeczeństwo było podzielone na kurie według stanu majątkowego, każda kuria wybierała posłów oddzielnie) Dopiero reforma z 1907 roku zniosła system kurialny i wprowadziła demokratyczne wybory. (W wyborach do Sejmu Galicyjskiego system kurialny przetrwał do I wojny światowej) W ramach Rady Państwa posłowie zorganizowani byli w kluby narodowościowe.

Stosunek państw zaborczych do Polaków

1. Rosja

Represje po klęsce Powstania Styczniowego

• aresztowania i zsyłki na Sybir objęły ponad 40 tys. osób. Aresztowania i zsyłki przeprowadzane drogą administracyjną, bez wyroku sądu trwały również w okresie późniejszym

• około 2 tys. osób zginęło w egzekucjach lub zostało zamęczonych w więzieniach

• liczne konfiskaty majątków

• podjęto działania prowadzące do zniesienia wszelkiej odrębności prawno - instytucjonalnej Królestwa Polskiego. Powołany Komitet Urządzający w Królestwie Polskim doprowadził do likwidacji Rady Stanu, komisji rządowych, Banku Polskiego. Na czele Królestwa stanął generał - gubernator. Od 1888 zaprzestano używania nazwy Królestwo Polskie zastępując ją określeniem Kraj Nadwiślański

• na ziemiach zabranych osobom pochodzenia polskiego zakazano nabywania majątków ziemskich, mogli je tylko dziedziczyć, osobom politycznie „podejrzanym” nakazano wyprzedać majątki, polskie majątki ziemskie obłożono kontrybucją (10, a następnie 5 % dochodu rocznego)

Rusyfikacja

• w urzędach i sądach aż do najniższych szczebli włącznie zaprowadzono rosyjski język urzędowania. W szkolnictwie, sadownictwie i administracji pozostali nieliczni, tylko starsi urzędnicy polscy i to na podrzędnych stanowiskach

• etapami, w drodze poufnych rozporządzeń przeprowadzono rusyfikację szkolnictwa. Szkolę Główną przekształcono w Uniwersytet Warszawski z rosyjskim językiem wykładowym. Język rosyjski wprowadzono do wszystkich typów szkół. Tylko religii uczono w języku polskim. Walka z językiem polskim osiągnęła swoje apogeum za generała - gubernatora Osipa Hurki (1883 - 94) i kuratora naukowego Aleksandra Apuchtina (1879 - 1897)

Walka z Kościołem Katolickim

• walka z Kościołem rzymskokatolickim

• struktury Kościoła polskiego podporządkowano Kolegium Katolickiemu w Petersburgu

• władze zastrzegły sobie wpływ na obsadzanie stanowisk w Kościele

• skasowano około 75 % klasztorów

• walka z Kościołem greckokatolickim - władze podjęły decyzje o likwidacji struktur Kościoła na terenie Królestwa i zmuszały wiernych do przechodzenia na prawosławie. W latach 1874 - 75 wojsko rosyjskie brutalnie pacyfikowało wsie na Chełmszczyźnie i Podlasiu. Niszczono zabudowania, zsyłano oporna ludność na Syberię. W Drelowie i Pratulinie wojsko strzelało do ludu, zabijając kilkunastu chłopów. (Kościół ten na terenie ziem zabranych został zlikwidowany już w roku 1839)

• II Rzesza

Germanizacja

• Germanizacja nasiliła się po zjednoczeniu Niemiec w latach siedemdziesiątych. Zakazano używania języka polskiego w urzędach, szkołach i sądach. Pełnej germanizacji uległo szkolnictwo. Najdłużej język polski utrzymał się w szkołach ludowych na lekcjach religii. U progu XX wieku niemiecki wprowadzono również do nauczania religii co wywołało głośny bunt dzieci w miejscowości Września (1901 r.) Usunięto ze służby rządowej lub przeniesiono do rdzennie niemieckich prowincji niemalże wszystkich urzędników Polaków. Przystąpiono do germanizowania nazw miejscowości. Nawę Wielkie Księstwo Poznańskie zmieniono na Prowincja Poznańska. Decyzje dotyczące kwestii mniejszości narodowych podejmowane były zasadniczo przez rząd i sejm pruski, a nie władze ogólnoniemieckie

• 1908 r. - ustawa o zgromadzeniach tzw. ustawa „kagańcowa” zabraniająca używania języka polskiego podczas zebrań na terenach, gdzie Polaków było mniej niż 60 %

• 1894 r. - powstało Niemieckie Towarzystwo Marchii Wschodniej, zwane przez Polaków Hakatą, od pierwszych liter nazwisk jej założycieli: Hausemanna, Kennemanna i Tiedemanna.

• walka ekonomiczna z narodem polskim (nasilona zwłaszcza na obszarze „Prowincji Poznańskiej” gdzie żywioł polski był najsilniejszy, stanowił ok. 60 % mieszkańców, i miał własne, silne elity intelektualne

• 1885 r. - przeprowadzono tzw. rugi pruskie czyli przymusowe wysiedlenie ludności polskiej nie mającej obywatelstwa pruskiego. Rugi te powtarzano w następnych latach i objęły ok. 26 tys. osób.

• 1886 r. - powołano do życia Komisję Kolonizacyjną

• ustawodawstwo wyjątkowe:

• 1904 r. - tzw. nowela osadnicza, zakazująca stawiania nowych budynków w gospodarstwach rolnych bez zezwolenia władz

• 1908 r. - ustawa wywłaszczeniowa, zezwalająca na przymusowy wykup majątków ziemskich

Walka z Kościołem Katolickim

Kulturkampf („Walka o kulturę”) - konflikt wewnętrzny w II Rzeszy w początkowym okresie jej istnienia. Był efektem rozpoczęcia przez władze niemieckie polityki antykatolickiej. Inicjatorem ataku był kanclerz Otto von Bismarck wsparty przez stronnictwo narodowo - liberalne. W sensie politycznym działania wymierzone były w katolickie stronnictwo Centrum uznawane przez kanclerza za ostoję żywiołów niechętnych Prusom, wrogie polityce centralizacji państwa, pragnące utrzymać niemieckie partykularyzmy. Przywódca partii Centrum - Windthorst był znienawidzonym wrogiem Bismarcka i jedynym niemieckim politykiem, którego kanclerz się obawiał. (To w związku z nim Bismarck powiedział: „Nienawiść jest równie silnym bodźcem do życia co miłość. Utrzymują mnie przy życiu i życie mi upiększają dwie osoby: moja żona i Windthorst. Jedna jest dla miłości, druga dla nienawiści”)

W większości landów niemieckich dominowało wyznanie protestancie (Kościół ewangelicko - augsburski czyli luteranizm). Jedynymi krajami w Rzeszy z przewagą katolików były leżące na południu:

• Bawaria - 71 %

• Badenia - 62 %

Niemniej w Badeni protestanci skupieni byli w miastach, stanowili element przeważający ekonomicznie i politycznie, tak że państwem wyraźnie katolickim była tak naprawdę tylko Bawaria. Spośród państw protestanckich najwięcej katolików było w Prusach (około 34%), Hesji - Darmstadt, i Wirtemberdze. Poważnym problemem dla Prus był fakt, że większość katolików mieszkała w prowincjach wschodnich, zaludnionych w większości przez Polaków oraz w mieszczańskich prowincjach zachodnich, gdzie silna była opozycja przeciwko dominacji junkrów. Bismarck obawiał się również katolicyzmu ze względu na tradycyjnie katolicką Austrię, która w efekcie procesu jednoczenia Niemiec znalazła się na marginesie świata niemieckiego (poza II Rzeszą)

Walka przeciwko katolicyzmowi poszła dwoma torami - niemieckim i pruskim. Niektóre ustawy antykościelne uchwalał parlament Rzeszy z mocą działania na terytorium całego państwa. Inne wychodziły z sejmu pruskiego i obowiązywały tylko na terytorium Prus.

Za początek Kulturkampfu uważa się reorganizację pruskiego Ministerstwa Wyznań przez zniesienie odrębnych wydziałów katolickich i protestanckich - 1871 r..

Ustawy obowiązujące w Rzeszy:

• Paragraf kazalnicy - zakazujący propagandy antypaństwowej na ambonie

• Usunięcie z Niemiec zakonu jezuitów

• Wprowadzenie obowiązkowych ślubów cywilnych

Ustawy obowiązujące w Prusach:

• Oddanie szkół pod świecki nadzór urzędników państwowych (do tej pory funkcję tę pełnili proboszczowie zarówno katoliccy jak i protestanccy

• Ustawy majowe (uchwalone w latach 1873 - 1875):

• Obowiązkowy egzamin państwowy dla księży obejmujący filozofię, historię i literaturę niemiecką

• Prawo do rządowego veta przy obsadzaniu stanowisk kościelnych

Opór katolików okazał się bardzo silny. Duchowieństwo w większości nie podporządkowało się ustawodawstwu Kulturkampfu. Rząd przystąpił do represji, uwięził kilku biskupów i wielu księży. Po koniec lat siedemdziesiątych Kulturkampf zaczął powoli wygasać. Za potrzebą porozumienia z państwem opowiadał się nowy papież Leon XIII, który zastąpił reakcyjnego Piusa IX. Kompromis z Niemcami, nawet kosztem znacznych ustępstw, uważał za korzystniejszy dla katolicyzmu, niż kontynuowanie walki. Niektóre ustawy kościelne uchylono, inne zaprzestano wykonywać. Utrzymano śluby cywilne, nadzór państwa nad szkołą, nie dopuszczono wreszcie do powrotu zakonu jezuickiego (zgodę na jego powrót wydano dopiero w 1917 roku). Kształcenie natomiast duchowieństwa i dyscyplina kościelna powróciły do wyłącznej gestii Kościoła.

Zaprzestanie Kulturkampfu łączyło się z zerwaniem sojuszu Bismarcka z narodowymi - liberałami. Konflikt z Kościołem miał w owym czasie miejsce również w innych państwach (we Francji, Hiszpanii, Włoszech). Motorem tej walki było wszędzie liberalne mieszczaństwo.

3. Austro - Węgry

Autonomia:

- przekazanie części władzy w ręce organów autonomicznych

Dyplom październikowy z 1960 roku powoływał we wszystkich krajach sejmy krajowe i wydziały krajowe. Wprawdzie konstytucje lat następnych (1861 - 1867) autonomię przyznaną dyplomem październikowym ograniczały, jednak sejmy krajowe się utrzymały. Na czele kraju koronnego stał namiestnik. Poszczególne kraje miały swoje jednoizbowe sejmy krajowe, do których oprócz posłów wybieranych w systemie kurialnym wchodzili jako wiryliści wyżsi duchowni, rektorzy uniwersytetów itp. Sejm krajowy wybierał organ wykonawczy - wydział krajowy. Stworzono również terytorialny aparat władz samorządowych. Funkcjonował on jednak wadliwie. Galicyjskim władzom krajowym przyznano kompetencje w zakresie opieki społecznej, budownictwa, oświaty, kultury, w tym „kultury rolnej” czyli rolnictwa. Sprawami szkolnictwa, w którym obowiązywał język polski, zarządzała Rada Szkolna Krajowa.

- spolszczenie prowincji. Władze austriackie wykazywały całkowitą tolerancję w sprawach rozwoju polskiej nauki, szkolnictwa, kultury. Zaprowadzono w urzędach, sądach i szkołach język polski. Stanowiska w administracji, szkołach i sądach powierzono Polakom. Spolonizowano szkolnictwo wyższe w tym uniwersytety w Krakowie i Lwowie. Rozwojowi nauki sprzyjały również inne placówki naukowo - oświatowe np. Politechnika Lwowska, Akademia Umiejętności w Krakowie. W Krakowie istniała jedyna na cały kraj Szkoła Sztuk Pięknych. Galicja stała się terenem licznych uroczystości narodowych, rocznic, jubileuszy. Ten obyczaj „odświętnego” często powierzchownego patriotyzmu nazywano ironicznie tromtadracją. Kraków stał się duchową stolicą Polski. Tutaj malował Jan Matejko, Józef Chełmoński, Julian Fałat, Leon Wyczółkowski, Juliusz i Wojciech Kossakowie

Sytuacja ekonomiczna ziem polskich

1. Rosja

Królestwo Polskie przeżywało szybki proces industrializacji stając się najbardziej uprzemysłowioną częścią państwa rosyjskiego. Temu procesowi sprzyjało istnienie niezwykle chłonnych rynków rosyjskich, zniesienie granicy celnej z Rosją, wysokie cła przywozowe na granicy zachodniej imperium. Rosja nie stosowała restrykcji ekonomicznych wobec Królestwa. Kongresówka dysponowała też tanią siłą roboczą. Rozwojowi przemysłu towarzyszyła rozbudowa linii kolejowych. Możliwości kapitałowe polskie były stosunkowo ograniczone, napływał jednak kapitał obcy. Główne ośrodki przemysłowe to okręgi: warszawski, śląsko - dąbrowski, staropolski i łódzki. Pomimo wysokiego uprzemysłowienia dominowała jednak ludność wsi. Sytuacji wsi była bardzo trudna: rozdrobnienie, przeludnienie, analfabetyzm, bardzo późno przeprowadzone uwłaszczenie. W 1861 roku Aleksander II rozpoczął reformę uwłaszczeniową w Rosji (objęła ona również ziemie zabrane) połączoną z przyznaniem chłopom wolności osobistej i równości wobec praw i sądów. Chłopi nie otrzymali jednak pełnych praw własności ziemi - utworzono tzw. miry czyli wspólną własność. wiejską. Królestwo Polskie zostało uwłaszczone w 1864 roku. Dekrety carskie nadawały chłopom pełną własność użytkowanej dotąd ziemi. Jednocześnie część chłopów bezrolnych dostała niewielkie nadziały ziemi z dóbr kościelnych lub państwowych.. Odszkodowania ziemiaństwu miały płacić władze państwowe, choć w dużej mierze źródłem ich finansowania był podatek gruntowy ściągany z chłopów. Dekrety wprowadzały samorząd wiejski. Nie rozstrzygnięto, jednoznacznie, problemu serwitutów czyli prawa korzystania przez chłopów z lasów, pastwisk i stawów.

Represje popowstaniowe oraz proces uwłaszczenia chłopów przyczyniły się do deklasacji wielu rodów szlacheckich.

2. II Rzesza

Państwo niemieckie, w omawianym okresie, przeżywało niezwykle dynamiczny rozwój ekonomiczny co pozytywnie wpływało na rozwój ziem polskich. Wielkopolska i Pomorze Gdańskie stały się zapleczem rolniczym dla Niemiec. Zabór pruski był jedynym obszarem gdzie wykształciła się zdrowa struktura rolna. Rolnictwo oparte było na wielkiej własności rolnej, prowadzącej intensywna gospodarkę i organizującej przemysł spożywczy. Również gospodarstwa chłopskie miały charakter towarowy. Na wsi w praktyce nie występował analfabetyzm, a napięcia klasowe pomiędzy dworem, a wsią były najsłabsze ze wszystkich zaborów. Przyczyniły się do tego:

• stosunkowo wcześnie przeprowadzone uwłaszczenie, preferujące przetrwanie na wsi gospodarstw chłopskich wydolnych ekonomicznie. (Regulacje króla pruskiego dotyczące uwłaszczenia pochodzą już z lat 1811 - 16, na Poznańskie zostały rozciągnięte w 1823 roku. W pierwszej kolejności uwłaszczano duże, sprzężajne gospodarstwa chłopskie. Z reguły uwłaszczani chłopi tracili część gruntu na rzecz pana. Proces uwłaszczenia zamknięto w okresie Wiosny Ludów

• intensywnie rozwijająca się praca organiczna połączona z koniecznością obrony polskiego

stanu posiadania wobec ekspansji ekonomicznej Niemców

- chłonne niemieckie rynki zbytu; stosowana przez władze pruskie polityka ceł ochronnych

Stosunkowo licznie ludność polska występowała na obszarach Górnego Śląska.. W II połowie XIX wieku nastąpił tu dynamiczny rozwój przemysłu ciężkiego, przede wszystkim górnictwa węglowego i hutnictwa. Przed I wojną światową z rolnictwa utrzymywało się tutaj niewiele ponad 20 % mieszkańców.

3. Austro - Węgry

Galicja stanowiła najbiedniejszy i najmniej dynamicznie rozwijający się obszar ziem polskich. Nie odgrywała też większej roli w życiu gospodarczym Austro - Węgier. Dominowało rolnictwo. Rolnictwo było zacofane, dominowała gospodarka ekstensywna i wielkie kontrasty. Z jednej strony ogromna koncentracja ziemi w rękach wielkiego ziemiaństwa z drugiej rozdrobniona, przeludniona i straszliwie biedna wieś. Z pozoru korzystne dla wsi reformy józefińskie z końca XVIII wieku zabraniające rugowania chłopów przyczyniły się do straszliwego przeludnienia wsi. Brak przemysłu nie tylko w samej Galicji, ale na terenie całych Austro - Węgier, utrudniał odpływ ludności ze wsi do miast. Częściowo problem rozwijała emigracja. Utrzymywał się antagonizm pomiędzy wsią, a ziemiaństwem, który najstraszliwszą formę przybrał w okresie Rabacji galicyjskiej. Dwór zachował wiele przywilejów ekonomicznych, w tym prawo propinacji (monopol na produkcję i sprzedaż alkoholu) oraz monopol polowania.

Poza Lwowem i Krakowem, miastami stanowiącymi większe ośrodki, jedynie w okręgu krośnieńskim i borysławskim rozwijał się przemysł naftowy.

Ignacy Łukasiewicz dokonał jeszcze w 1852 roku wynalazku na miarę światową - wydestylował pierwszą próbkę ropy i zbudował lampę naftową. Biedna Galicja nie była w stanie wykorzystać tego odkrycia.

2