Surowcem mineralnym staje się minerał, skała, kopalina, urobek górniczy czy produkt, uzyskany przez zakład przeróbki mechanicznej , z chwilą jego przekazania i przejęcia przez użytkownika, który go zakupuje lub przejmuje w międzywydziałowym lub miedzy zakładowym rozliczeniu jednego przedsiębiorstwa przemysłowego. Charakter surowca jest obojętny dla gospodarki, liczy się korzystny wynik przerobu technologicznego, jakość produktu i jego koszt. Z pospolitszych kopalin niższej jakości należy uzyskiwać możliwie dobre surowce o ustalonych własnościach, a do produkcji wyrobów gorszych wykorzystywać surowce ledwie spełniające wymagania technologiczne, natomiast surowce o wyższej wartości przeznaczać do produkcji wyrobów o wysokiej jakości. Surowce mineralne są uzyskiwane ze skalnej skorupy ziemskiej- litosfery oraz hydrosfery i atmosfery. Niektóre z nich np jod otrzymuje się z wodorostów morskich. Organizmy żywe odgrywają bowiem ważną rolę w obiegu pierwiastków chemicznych w przyrodzie. Są materią z której powstają złoża paliw ( ropa naftowa, węgiel kamienny i brunatny), z ich działalnością wiąże się tworzenie złóż rud wanadu, a w wyniku biologicznej produkcji rodzimych siarczanów wapnia - gipsu i anhydrytu- złóż siarki rodzimej. Surowce mineralne stanowią podstawy współczesnej techniki. Są one również nieodzowne do intensyfikacji produkcji rolnej i leśnej a także do wyżywienia człowieka ( sól kamienna) i utrzymania jego zdrowia (farmaceutyki). Wykorzystywane są bezpośrednio w budownictwie i w realizacji projektów inżynierskich (budownictwo dróg, mostów). Przeważająca ich część jest przetwarzana na energię elektryczną czy mechaniczną (ropa naftowa i jej pochodne), wytwarzane są z nich metale lub ich stopy, z nich produkowane są związki chemiczne w tym także nawozy mineralne (potasowe, fosforawe). Im surowiec mineralny jest bardziej pospolity i tańszy tym mniej interesujące jest go odzyskiwanie, czy powtórne wykorzystywanie wyrobów uzyskiwanych z niego. Surowiec mineralny jest produktem finalnym przemysłu wydobywczego, tj górnictwa czyli wyroby przemysłu wydobywczego. Kryterium decydującym o uznaniu produktu górniczego jego wyrobem jest jego zbycie użytkownikowi. Czyli pojęcie surowiec mineralny jest zdefiniowane w sensie gospodarczym. Metody badania , kryteria ich jakości podlegają normalizacji realizowanej u nas przez Polski Komitet Normalizacyjny. Surowce mineralne w przeważającej części nie stanowią wyrobów użytkowych lecz wymagają dalszej przeróbki, np rudy i koncentraty muszą być przetwarzane na metale, stopy czy związki chemiczne. Pomijając nieliczne przypadki wykorzystania technologicznego urobku górniczego (cementownie, zakłady ceramiki budowlanej, budownictwo- żwiry, piaski, elektrociepłownie użytkujące węgiel brunatny). Surowce minerale są wytwarzane w wyniku przeróbki mechanicznej, choćby w wyniku najprostszej operacji jaką jest sortowanie urobku według wielkości ziarna. Urobek górniczy przekazywany do zakładu górniczego jest w nim traktowany jako nadawa tj produkt surowy, który wymaga przystosowania do wymagań użytkowników. Głównymi typami procesów stosowanych do osiągnięcia celu są:
sortownie wg wielkości ziarn
wzbogacanie.
Dość powszechnie stosowany jest podział surowców na grupy technologiczne, tj wg przeważającego zakresu ich użytkowania. Wyróżnione są:
Surowce energetyczne i paliwa
węglowe
węglowodorowe
rozszczepialne
Do tej grupy zaliczmy węgiel kamienny i ropę naftową. Wśród największych producentów znajduje się także Polska.
Surowce metaliczne (hutnicze)
żelaza
metali staliwnych
metali nieżelaznych
metali lekkich
metali kruchych
metali innych
Przykłady surowców metalicznych: rudy żelaza, manganu, niklu, wanadu, ołowiu, cynku, miedzi, boksyty, platynowce, złoto.
Surowce chemiczne
wielkiego przemysłu chemicznego (siarkowego, sodowego, karbidowego)
przemysłu nawozów mineralnych
Surowce chemiczne to : baryt, apatyty, fosforyty, siarka, sól kamienna, sole potasowe.
Surowce przemysłu
ceramicznego
ceramiki budowlanej
materiałów ogniotrwałych
materiałów izolacyjnych
materiałów ściernych
materiałów budowlanych wiążących
szklarskiego
emalierstwa
Farby ziemne
Surowce skalne (kamienie drogowe i budowlane)
Inne surowce ( np azbesty, grafit, mika, talk)
Wody
Gazy
Stosowanie tego podziału wymaga elastyczności, w większości surowce mineralne są wykorzystywane przez kilka gałęzi gospodarki narodowej, np wapienie są wykorzystywane przez przemysł:
chemiczny - produkcja sody, karbidu
materiałów budowlanych - wapno palone, cement
hutniczy - topniki wilkopiecowe
rolnictwo - wapno nawozowe
Jeśli chodzi o rozmiary produkcji surowców krajowych i lokalnych to wykazuje ona zależność od intensywności rozwoju gospodarki narodowej danego kraju, zwłaszcza nasilenia tempa inwestycji budowlanych i intensywności budowy dróg, kolei, zapór wodnych, mostów, regulacja rzek. Zużycie surowców mineralnych o zasięgu krajowym jest miarą intensywności zagospodarowania kraju.
Gospodarka surowcami mineralnymi rozpoczyna się ustaleniem zasobów złóż kopalin, a kończy produkcją zasobów finalnych uzyskiwanych w wyniku ich przetworzenia a przeznaczonych na rynek lub na cele inwestycyjne. Powinna zapewniać długotrwałość wykorzystania krajowych zasobów złóż i zaopatrzenia gospodarki narodowej na te podstawowe tworzywa.
WYSTĘPOWANIE
WĘGIEL KAMIENNY- w oparciu o dokumentowane nowe złoża kopalin powstały obszary i zagłębia górnicze oraz górniczo-przetwórcze. Można tu wymienić kopalnie węgla kamiennego zlokalizowane zwłaszcza w obszarze rybnickim i jastrzębskim, w południowej części Górnośląskiego Zagłębia Węglowego, Lubelskiego Zagłębia Węglowego, któremu początek dała KWK Bogdanka.
WĘGIEL BRUNATNY- zagłębie górniczo-energetyczne: turowskie, bełchatowskie, konińskie.
MIEDŹ I SREBRO- występowanie rud miedzi znane jest w Polsce na Dolnym Śląsku (Sudety i monoklina przedsudecka), w Górach Świętokrzyskich i na obrzeżach Górnośląskiego Zagłębia Węglowego. W przeszłości eksploatowano je w Sudetach ze złóż hydrotermalnych, żyłowych (Miedzianka) oraz w Górach Świętokrzyskich ze złóż wietrzeniowych gniazdowych (Miedzianka), hydrotermalnych soczewowych (Miedziana Góra) obecnie nie mających znaczenia gospodarczego. Znaczenie gospodarcze mają współcześnie tylko stratoidalne złoża rud miedziowo-srebrowych występujące w utworach cechsztynu w necce północnosudeckiej i na monoklinie przedsudeckiej. Złoża w niecce północnosudeckiej po zakończeniu eksploatacji w 1989r straciły na znaczeniu, nadal jednak część złóż nie wyeksploatowanych może być atrakcyjna do zagospodarowania w przyszłości. Złoża rud miedzi występują na ograniczonym obszarze- w niecce północnosudeckiej w brzeżnych strefach niecek: grodzieckiej, złotoryjskiej (leszczyńskiej), a na monoklinie przedsudeckiej - wzdłóż jej granicy z blokiem przedsudeckim w rejonie lubińsko-głogowskim (LGOM).
CYNK I OŁÓW- występowanie rud cynku i ołowiu znane jest w Polsce w obszarze śląsko-krakowskim (północna część Górnego Śląska i w jego obrzeżeniu między Krakowem, Częstochową i Katowicami), a rudy ołowiu na dolnym Śląsku i w Górach Świętokrzyskich. Ołów występuje także jako odzyskiwany metal towarzyszący w złożach rud miedziowo-srebrnych na Dolnym Śląsku. W przeszłości rudy ołowiu wydobywano z niewielkich złóż hydrotermalnych żyłowych w Sudetach, oraz żyłowych gniazdowych i impregnacyjnych w Górach Świętokrzyskich. Obecnie nie mają one znaczenia gospodarczego. Znaczenie gospodarcze mają dziś tylko stratoidalne i soczewowo-gniazdowe złoża rud cynku i ołowiu. W wydobywanych utworach triasu środkowego i częściowo dolnego oraz dewonu występujące w obszarze Śląsko-Krakowskim.
SÓL- formacje solonośne w Polsce związane są z górnym permem (cechsztyn), triasem i trzeciorzędem (miocen). Złoża soli kamienne o wartości przemysłowej występują w dwóch formacjach solonośnych: cechsztyńskiej i mioceńskiej.
Formacja cechsztyńska pokrywa około 2/3 powierzchni Polski, a granica jej zasięgu w
kierunku południowo-wschodnim znajduje się w naszym kraju.
Mioceńska formacja solonośna w Polsce występująca na prawie całym obszarze zapadliska przedkarpackiego ciągnie się wąskim pasem przez Górny Śląsk okolice Krakowa
i Tarnowa w kierunku wschodniej granicy kraju. W pasie podkarpackim zawiera sól
kamienną w towarzystwie anhydrytu w naprzemianległym osadem ilastym.
Poważną rolę w ogólnej produkcji surowców mineralnych w kraju odgrywa rejon Dolnego Śląska. Obok złóż miedzi na Dolnym Śląsku istnieje poważna baza surowców energetycznych. Występują tu dobrej jakości węgle koksujące oraz bogate złoża węgli brunatnych, oraz złoża gazu ziemnego. W tym rejonie występują niepospolite kopaliny przemysłowe, do których należą surowce ogniotrwałe, ceramiczne, marmury oraz złoża surowców budowlanych. Występują tu również różnego rodzaju wody mineralne.
Podstawą krajowego bilansu surowcowego są dane statystycżne zbierane przez odpowiednie instytucje państwowe, np. w Polsce przez Główny Urząd Statystyczny. W Polsce ceny surowców są regulowane przez Państwową Komisję Cen, która kieruje rozwojem systemu cen, tj ogółem elementów określanych przez obowiązujące przepisy prawne. Systemem cen w Polsce są objęte podstawowe ich kategorie, jak cechy:
fabryczne ( kopalniano -hutnicze)
rozliczeniowe
zbytu środków produkcji
zbytu środków konsumpcji
towarów importowanych
taryfy i opłaty.
Rynek surowców mineralnych podobnie jak innych wyrobów tworzą kupujący sprzedający, których wzajemnie uzależnione decyzje kształtują podaż i popyt oraz wpływają na poziom cen. Rynek ten działa w powiązaniu z relacjami ogólno-gospodarczymi i politycznymi. Szczególnie silne są jego więzy z rynkiem wyrobów pochodnych, a także z rynkiem wtórnych surowców mineralnych i wyrobów substytucyjnych. Ten silny związek wynika z dążności producentów do uzyskiwania najkorzystniejszych wyników ekonomicznych. Z reguły dążą one do sprzedaży wyrobów uszlachetnionych, czyli droższych. Transakcje kupna-sprzedaży surowców mineralnych i ich wyrobów pochodnych są dokonywane między producentami a użytkownikami za pomocą bezpośrednich umów jednorazowych, lub wieloletnich a także w wyniku szerszych porozumień gospodarczych, a nawet międzypaństwowych . Ustawiczne, niekiedy gwałtowne zmiany na rynkach surowców mineralnych zagrażają gospodarce kraju, wynikają one z różnych przyczyn: np. odkrycia wielkich złóż, zrealizowania inwestycji górniczych i uruchomienia nowych mocy produkcyjnych, rozbudowy infrastruktury krajów- producentów, produkcji i substytutów, postępu technicznego, zmian społecznych i politycznych, zwłaszcza wzrastającej świadomości o wartości i znaczeniu surowców mineralnych w krajach III świata.
Rynek każdego surowca reaguje swoiście, konieczne są podstawowe wiadomości o większych złożach czy zagłębiach i ich zasobach. Dojście do ich pełnej zdolności produkcyjnej trwa długo, np. Górnośląskie Zagłębie Węglowe mino że eksploatowane jest od przeszło II wieków nie osiągnęło jeszcze pułapu produkcji, czy eksportu. Jednym z podstawowych elementów kształtowania poglądu na zagadnienie surowców mineralnych jest prognoza rozwoju ich produkcji i zużycia. W przypadku kopalin pospolitych, których eksploatacja jest prowadzona głównie na potrzeby budownictwa pogląd na ich zapotrzebowanie jest dyktowany planami tej działalności w kraju. Jeśli planuje się budowę określonej ilości kilometrów autostrad, dróg i kolei to obliczenie zużycia materiałów określa zapotrzebowanie na kamienie drogowe, kruszywo niezbędne do wykonania robót drogowych lub podsypki pod tory. Inaczej sprawa przedstawia się jeśli chodzi o surowce mineralne, które stanowią przedmiot zainteresowania rynku światowego. W tych bowiem przypadkach krajowa działalność gospodarcza jest powiązana ekonomicznie z sytuacją światową zarówno w zakresie poznanych ich zasobów jak i rozwoju, produkcji, zużycia, eksportu, importu, transportu i cen. Nierównomierność rozmieszczenia złóż w skorupie ziemskiej powoduje , że żaden z krajów nie może całkowicie pokryć swojego zapotrzebowania na surowce mineralne własną produkcją. W niektórych przypadkach osiąga on nadwyżki, które kieruje na eksport -E, w innych musi zakupywać je za granicą-I. Jeżeli pominie się trudno uchwytny stan zapasów surowców mineralnych oraz ich ilość znajdującą się w toku przetwarzania, a zwłaszcza w transporcie, to można przyjąć , że zużycie krajowych surowców mineralnych określa się w przybliżeniu ze wzoru : Z = P - E + I. Ta pozornie prosta sytuacja jest skomplikowana ponieważ do uzyskania realnego obrazu musi się uwzględniać również wyroby pochodne, surowce wtórne, produkcję substytucyjną. Np. Polska nie posiada złóż saletry rodzimej a w skutek rozbudowy przemysłu azotowych surowców mineralnych, jest dużym ich producentem i eksporterem.
Surowce mineralne są produkowane i stosowane we wszystkich krajach tym intensywniej im wyższy jest stopień ich rozwoju społeczno-gospodarczego, zwłaszcza im bardziej jest rozwinięta ich infrastruktura. O wielkości produkcji decyduje zasobność złóż, które na powierzchni ziemi są rozmieszczone nierównomiernie. Ich występowanie podlega jednak określonym prawidłowościom przyrodniczym, których znajomość ułatwia poszukiwanie, a także eliminowanie obszarów negatywnych z danego punktu widzenia. Aby złoże stało się urobku a następnie surowcem mineralnym powinno być rozpoznane, zagospodarowane oraz powinny być rozwiązane problemy demograficzne i komunikacyjne. Wobec różnego stopnia poznania geologicznej budowy różnych obszarów, a także zagospodarowania poszczególnych krajów, są one eksploatowane nierównomiernie. Drogą badań przyrodniczych, inwestycji górniczych, komunikacyjnych możliwe jest zwiększenie produkcji surowców mineralnych. Opierając się na tym w Polsce uruchomiono produkcję węgla kamiennego w Lubelskim Zagłębiu Węglowym, a węgla brunatnego w Bełchatowie. Mamy za sobą rozwój eksploatacji złóż siarki rodzimej na obszarze Tarnobrzega, a rud miedzi w okolicy Głogowa i Lubina.
POLITECHNIKA WROCŁAWSKA WROCŁAW
WYDZ. GÓRNICZY
BAZA I RYNEK SUROWCÓW MINERALNYCH W POLSCE