Nietoperze

Nietoperze są zwierzętami bardzo interesującymi. Jako jedyne ssaki uzyskały zdolność do aktywnego latania. Związana jest ona ze znacznymi przekształceniami w budowie ciała - najlepiej widoczne jest wydłużenie kończyny przedniej i przekształcenie jej w podporę skrzydła. Do charakterystycznych dla nietoperzy cech, które wyróżniają je spośród innych ssaków, możemy również zaliczyć nocną aktywność czy spoczywanie w pozycji głową do dołu.

Cykl życiowy naszych nietoperzy odbiega od cyklu życiowego innych drobnych ssaków. Późną wiosną samice grupują się w kolonie rozrodcze, liczące najczęściej kilkadziesiąt samic, chociaż ich liczba może sięgać nawet kilku tysięcy! Rodzą one i wychowują młode, pozbawione jakiejkolwiek pomocy samców. Kryjówkami nietoperzy w tym okresie są najczęściej różne zakamarki w budynkach, dziuple, skrzynki lęgowe - czyli miejsca położone ponad powierzchnią ziemi. Potomstwo rodzi się w czerwcu, a po dwu miesiącach uzyskuje samodzielność. Wówczas zaczyna się przygotowanie do zimy - zwróćmy uwagę, że pokarm tych ssaków (w Polsce są to drobne bezkręgowce, głównie owady) jest niedostępny o tej porze roku. Nietoperze wybrały trudną opcję przetrzymania niedogodnego okresu - trwający prawie pół roku sen. Na miejsca zimowania wybierają różne podziemia - jaskinie, sztolnie, piwnice, forty i schrony, studnie. W tym okresie nie jedzą - piją tylko wodę, najczęściej tę, która skrapla się na ich futerku.

Co jedzą:

Ssaki te są grupą tropikalną - tam żyje większość ich gatunków. W tych rejonach również mamy do czynienia z ich olbrzymią różnorodnością - znane są gatunki zjadające owoce, odżywiające się nektarem (i jednocześnie zapylające kwiaty), a także polujące na różne zwierzęta (owady i inne bezkręgowce, płazy, drobne ssaki). W Polsce stwierdzono jak dotąd 24 gatunki. Niestety - różnorodność naszych nietoperzy jest dużo mniejsza, spotykamy u nas jedynie gatunki chwytające drobne bezkręgowce, głównie owady.

Ochrona:

Wszystkie gatunki tych ssaków podlegają w Polsce ścisłej ochronie gatunkowej. Również prawo międzynarodowe zapewnia im ochronę - wiele gatunków jest objętych postanowieniami Dyrektywy Habitatowej EWG, Konwencji Bońskiej i Konwencji Berneńskiej.

Podstawowym aktem prawnym, wynikającym z Ustawy o Ochronie Przyrody, a dotyczącym ochrony zwierząt, jest Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną. Uznaje ono wszystkie nietoperze za gatunki objęte ścisłą ochroną gatunkową. Oznacza to, że zabronione jest m.in. zabijanie, okaleczanie, chwytanie, transportowanie, przetrzymywanie żywych nietoperzy, zbieranie i przetrzymywanie martwych, spreparowanych nietoperzy (zarówno całych, jak również ich części i pochodnych), preparowanie ich, niszczenie ich siedlisk i ostoi, umyślne płoszenie i niepokojenie. Zakazy te jednak „nie dotyczą wykonywania czynności związanych z prowadzeniem racjonalnej gospodarki rolnej, leśnej i rybackiej, jeżeli technologia prac uniemożliwia przestrzeganie zakazów”.
W inny sposób zostały potraktowany trzy gatunki: podkowiec mały, nocek łydkowłosy oraz nocek orzęsiony. Uznano je za gatunki szczególnie zagrożone, gdyż nie dotyczą ich omówione wcześniej odstępstwa od zakazów ochronnych. Zostały one także uznane za „wymagające ochrony czynnej”.

Za niezbędne uznano także objęcie ochroną strefową zimowiska nietoperzy, w których w ciągu kolejnych trzech lat choć raz stwierdzono ponad 200 osobników. Całoroczna strefa powinna obejmować „pomieszczenia i kryjówki zajmowane przez nietoperze”.

Na poziomie międzynarodowym nietoperzy dotyczą trzy akty prawne.
Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk (zwana Konwencją Berneńską) wraz z załącznikami. Konwencja o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt (zwana Konwencją Bońską). Dyrektywa Habitatowa (Siedliskowa) EWG. Z zapisów Konwencji Bońskiej wynikała potrzeba stworzenia porozumień dotyczących ochrony poszczególnych grup zwierząt. Jej efektem jest Porozumienie o Ochronie Europejskich Populacji Nietoperzy.

Dyrektywa Siedliskowa, tak ważna z uwagi na wyznaczanie na jej podstawie obszarów natura 2000, w swoim Załączniku II (Gatunki roślin i zwierząt będące przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, których ochrona wymaga wyznaczenia specjalnych obszarów ochrony) wymienia 7 gatunków nietoperzy, należących do naszej fauny. Są to:

• podkowiec mały,

• podkowiec duży,

• nocek duży,

• nocek Bechsteina,

• nocek orzęsiony,

• nocek łydkowłosy,

• mopek.

Zagrożenia:

Wiele zagrożeń jest identycznych dla wszystkich krajowych gatunków. Dotyczą one przekształceń środowiskowych, czy wciąż jeszcze panującej w naszym społeczeństwie niechęci do tych ssaków.

• Brak jest drapieżników mogących poważnie zagrozić populacjom nietoperzy. Odławiane są najczęściej przez sowy, zaś w kryjówkach chwytane są przez kuny domowe i koty.

• Poważnym zagrożeniem dla nietoperzy jest nasza stale nie wystarczająca wiedza na temat ich rozmieszczenia w Polsce, lokalizacji podstawowych kryjówek oraz ich biologii.

• Bardzo poważnym problemem są przekształcenia środowiskowe. Usuwanie zakrzaczeń i zadrzewień z terenów bezleśnych powoduje, że nietoperze tracą miejsca żerowania, a także trasy przelotów - większość gatunków nie lata po terenie „zupełnie otwartym”, zaś przelatuje wzdłuż liniowych elementów krajobrazu. Również wycięcie drzew, rosnących wokół budynku, w którym mieści się kolonia nietoperzy, może spowodować opuszczenie jej przez te ssaki.

• Zanieczyszczenie środowiska (np. zatrucie wód, środki chemiczne służące usuwaniu owadów itp.) powoduje często również zatrucia samych nietoperzy, a co za tym idzie, ich śmierć. Zanieczyszczenie wód, będących miejscem żerowania wielu gatunków nietoperzy. Silna eutrofizacja powoduje rozrost roślinności pływającej, co uniemożliwia żerowanie np. nockowi rudemu i nockowi łydkowłosemu (wymagają otwartego lustra wody). Natomiast zatrucie wód środkami chemicznymi powoduje przedostawanie się trucizn do ciała nietoperzy (poprzez zjadane ofiary) i ostatecznie śmierć tych zwierząt.

• Problemem istniejącym, aczkolwiek nie do końca zbadanym, jest wpływ dużych ciągów komunikacyjnych na nietoperze. Wiadomo, że pewne miejsca powodują koncentrację przelotu nietoperzy, a przecięcie ich przez drogę szybkiego ruchu może spowodować wysoką śmiertelność tych zwierząt.

• Niechęć do nietoperzy, wciąż panująca w społeczeństwie. Mimo wielu lat prowadzenia edukacji w tym kierunku, cały czas spotykamy się z sytuacjami bezmyślnego, lub co gorsza, zaplanowanego zabijania nietoperzy.

• Niszczenie lub przekształcanie zimowisk - dotyczy zwłaszcza podziemi innych niż jaskinie, np. dużych piwnic czy obiektów powojskowych. Często ich zagospodarowanie związane jest ze zmianami mikroklimatu (np. związanymi z częstą obecnością ludzi czy przebudową obiektu).

• Częste budzenie się osobników na zimowiskach, spowodowane intensywnym ruchem turystycznym w jaskiniach i obiektach powojskowych, a także używaniem lamp karbidowych lub pochodni (w wyniku czego podnosi się temperatura w obiekcie), może spowodować zbyt wczesne wyczerpanie się zapasów tłuszczu i w konsekwencji śmierć nietoperza. Osobniki wiszące na wierzchu ścian czy sufitu są zagrożone podpaleniem (celowym bądź przypadkowym, np. przez lampy karbidowe) ze strony osób odwiedzających podziemia.

• Likwidowanie coraz rzadziej użytkowanych przydomowych piwnic czy studni, będących miejscem zimowania nietoperzy (dla niektórych gatunków, takich jak gacek brunatny czy gacek szary, jednym z najważniejszych).

• Remonty strychów, zwłaszcza w okresie maj-sierpień, oraz wykorzystywanie toksycznych środków konserwacji drewna i likwidowanie otworów wlotowych, wpływa negatywnie na kolonie kryjące się w budynkach. Także nocna iluminacja budynków może być poważnym problemem - nietoperze nie wylatują z kryjówek, gdy jest jasno.

• Dodatkowym problemem mogą być duże ilości odchodów, zalegające na stropie pod licznymi koloniami letnimi nocka dużego i - rzadziej - mroczka późnego. Mogą one przyczyniać się do gnicia drewnianych podłóg, a przez to osłabienia stropu. Nie bez znaczenia jest też nacisk, jaki powodują masy odchodów na strop. Powoduje to negatywne nastawienie właścicieli budynków do nietoperzy, a w konsekwencji często próby ich usunięcia.

• Trwające obecnie w wielu miastach prace związane z termomodernizacjami budynków zbudowanych z wielkiej płyty stanowią poważne zagrożenia dla nietoperzy ukrywających się w szczelinach między ich elementami konstrukcyjnymi. W ostatnich latach borowce wielkie, mroczki późne czy mroczki posrebrzane coraz częściej są w nich spotykane, zarówno latem, jak i zimą. Prace prowadzone w dzień nie pozwalają nietoperzom na ucieczkę, w związku z czym często są one żywcem zamurowywane w swoich kryjówkach.

• Usuwanie starych, martwych lub obumierających drzew w lasach powoduje, że nietoperze nie mogą znaleźć odpowiednio dużo dziupli (lub innych kryjówek w drzewach, np. za odstającą korą).

Podstawowe zasady ochrony:

Niezbędna jest szczegółowa inwentaryzacja stanowisk wszystkich gatunków nietoperzy, ze szczególnym zwróceniem uwagi na gatunki najcenniejsze, a zwłaszcza wyszukanie kryjówek kolonii rozrodczych i zimowisk. Pozwoli to na lepsze zaplanowanie i przeprowadzenie działań ochronnych.

Podstawowe zimowiska nietoperzy, znajdujące się w jaskiniach, sztolniach, piwnicach, obiektach militarnych i innych podziemiach, powinny być objęte ochroną prawną (rezerwaty przyrody, użytki ekologiczne) oraz zabezpieczone (kraty, ogrodzenia itp.). Nieliczne zimowiska tych ssaków objęte są już ochroną jako rezerwaty nietoperzy (np. rez. Nietoperek oraz Nietoperek II), pomniki przyrody (np. Piwnica Fosa w Warszawie) czy użytki ekologiczne (np. studnia we wsi Zalesie w woj. warmińsko-mazurskim). Wybrane jaskinie są chronione jako rezerwaty przyrody nieożywionej lub pomniki przyrody. Część jaskiń znajduje się w parkach narodowych (np. Ojcowskim PN). Kilkadziesiąt zimowisk zostało zamkniętych kratami zabezpieczającymi przed wchodzeniem tam ludzi. Są to np.: główny ciąg korytarzy Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego (rez. Nietoperek i Nietoperek II), wybrane forty w Poznaniu, liczne sztolnie na Dolnym Śląsku.

Ochroną powinny zostać objęte również kryjówki koloni rozrodczych tych gatunków, które korzystają przez wiele lat z jednego ukrycia. W przypadku gatunków najsilniej zagrożonych (podkowiec mały, nocek duży, nocek orzęsiony, nocek łydkowłosy) powinny być to wszystkie kryjówki, zaś w przypadku pozostałych - największe.

W kryjówkach kolonii letnich, zlokalizowanych w budynkach, należy zminimalizować wpływ kolonii na obiekt (dotyczy zwłaszcza budynków drewnianych, w których strop, pod wpływem dużych ilości guana nietoperzy, może gnić). W przypadku konieczności dokonania remontu budynku, w którym znajduje się kolonia rozrodcza, należy:

(1) nie prowadzić prac remontowych w okresie maj-październik (przebywanie kolonii na strychu),

(2) unikać środków konserwacji drewna toksycznych dla kręgowców (zawierających Lindan, PCB itp.),

(3) pozostawić po remoncie wloty dla nietoperzy, prowadzące na strych.

W piwnicach użytkowanych panują warunki idealne dla zimujących nietoperzy. Temperatura jest tam stabilna i wynosi najczęściej kilka stopni powyżej zera; właściciele nie dopuszczają do przemarzania tych obiektów, gdyż zaszkodziłoby to przechowywanym warzywom. Natomiast piwnice niezagospodarowane najczęściej tym ssakom nie służą, a niewielkim kosztem można by je przystosować dla potrzeb zimujących nietoperzy. Nieużytkowane piwnice są najczęściej pozbawione drzwi, zaś ich otwory okienne są otwarte, przez co temperatura jest niestabilna, a podczas ostrzejszych mrozów spada poniżej zera.

W miejscach, gdzie obecność nietoperzy powoduje sytuację konfliktową (np. niszczenie stropu), powinny być stosowane rozwiązania likwidujące konflikty, np. remonty drewnianych stropów, zabezpieczanie ich przed gromadzeniem się na nich odchodów (budowanie wyłożonej folią platformy nad podłogą), sprzątanie odchodów. Kilka kryjówek kolonii rozrodczych zostało zabezpieczonych przez zbudowanie nad podłogą strychu podestu, na którym gromadzą się odchody nietoperzy. Dzięki temu właściwa podłoga nie jest narażona na szkodliwe oddziaływanie kolonii, a właściciele nie są narażeni na szkody spowodowane pobytem nietoperzy na strychu. W Polsce takie prace prowadzono np. na Dolnym Śląsku w koloniach nocka dużego: kościoły w miejscowościach Paszowice koło Jawora i Wleń. W szkole podstawowej w Kopankach (Wielkopolska, również kolonia nocka dużego) wzmocniono i uzupełniono podłogę.

W przypadku prowadzenia prac termomodernizacyjnych w budynkach, w których przebywają nietoperze w szczelinach między płytami, należy (w porozumieniu ze specjalistami) przeprowadzić zatkanie wszelkich otworów w czasie, kiedy nietoperze przebywają poza nimi. Optymalnym rozwiązaniem jest także umożliwienie zasiedlenia bloku przez nietoperze po przeprowadzeniu wszelkich prac.

W USA 44 turbiny w przeciągu 6 tygodni zabiły 1364 nietoperze. Inne doniesienia pokazują, iż w tym samym czasie fermy w USA potrafią zabić od 1700-3000 nietoperzy. Na dłuższą skalę może to być prawdziwy problem. Jednym z rozwiązań jakie się testuje są słabe radary, które mają płoszy nietoperze emisją fal elektromagnetycznych.

Budki dla nietoperzy jako rodzaj ochrony:

W lasach bardzo ważne jest pozostawianie jak najwięcej różnorodnych drzew dziuplastych (martwych i żywych, należących do różnych gatunków) oraz wieszanie budek w drzewostanach średnich klas wieku, zwiększających liczbę ukryć dla nietoperzy.

Nietoperze należą do zwierząt, które bardzo chętnie zasiedlają schronienia zbudowane przez człowieka. Nie znaczy to jednak, że różnego rodzaju budki mogą całkowicie zastąpić im stare drzewa - niektóre gatunki (np. mopek) przebywają tylko pod odstającymi płatami kory i budki akceptują sporadycznie. Jednak dla wielu gatunków są one atrakcyjne i warto je w lasach wieszać. Nietoperze zajmują budki często po 2-3 latach od ich zawieszenia w lesie. Zatem muszą być one bardzo solidnie zrobione i trwać jak najdłużej. Budki należy rozwieszać przede wszystkim w młodych lasach o słabym podroście, pozbawionych naturalnych schronień (np. w monokulturach sosnowych). Ponieważ nietoperze lubią często zmieniać dziuple, budki powinny być wieszane grupowo - do 10 (a jeżeli stosujemy różne ich typy, wówczas nawet do 20) w jednym miejscu. Odstępy między budkami powinny wynosić 10-30 m - zbyt duże ich rozrzucenie powoduje później kłopoty przy kontroli. Wyszukując miejsce powieszenia budek, należy kierować się bliskością do miejsc żerowania oraz swobodnym dolotem nietoperzy do otworu. Dlatego nie powinno się wieszać budek w miejscach, gdzie występuje bogaty podrost, który za kilka lat może zasłonić budkę, a także na drzewach, których gałęzie zwieszają się nisko i zasłaniają wlot. Bardzo dobrymi lokalizacjami dla budek są brzegi dróg, przecinek i linii oddziałowych, granice z terenami otwartymi oraz okolice zbiorników wodnych. Korzystne jest rozwieszenie kilku typów skrzynek, co pozwoli różnym gatunkom nietoperzy znaleźć optymalne schronienie. Skrzynki można też rozwieszać w przydomowym ogrodzie czy parku.

Sztuczne schronienia wieszane na budynkach:

Bardzo prostym schronieniem dla nietoperzy jest wprowadzona w Niemczech tzw. Fledermausbrett, czyli tłumacząc dosłownie na polski - deska nietoperzowa. Może to być w zasadzie dowolnej długości deska lub płyta drewniana o grubości 2-2,5 cm i szeroka na co najmniej 20 cm. Umieszcza się ją w odległości ok. 2-3 cm od południowej ściany budynku, ambony myśliwskiej lub paśnika, zostawiając od dołu wlot dla nietoperzy. Dla podwyższenia temperatury w kryjówce celowe jest obicie deski papą lub pomalowanie czarną, bezwonną i nietoksyczną farbą. Kolejną możliwością jest stworzenie płaskiej budki o wymiarach 100 cm (szerokość) na 50 cm (wysokość). Przymocowuje się ją w analogicznych miejscach jak deskę.

Ochrona małych zimowisk:

Stosunkowo dużo nietoperzy zimuje w małych, przydomowych lub poddomowych, piwnicach. Dla niektórych gatunków jest to główne miejsce zimowania (gacek brunatny, gacek szary), dla wielu innych (nocek rudy, nocek Natterera, mopek) - bardzo ważne. Badania prowadzone na Mazowszu, Podlasiu i Mazurach wykazały, że 8% piwnic jest zasiedlanych przez nietoperze, przy czym zasiedlenie wzrasta wraz z udziałem lasów w otoczeniu piwnicy. Zatem w piwnicach śródleśnych, a w administracji Lasów Państwowych są głównie takie, nietoperze można spotkać bardzo często.

Również często można spotkać nietoperze w studniach, chociaż rzadziej jesteśmy świadomi ich obecności. W tym typie kryjówki dominują nocki Natterera i nocki rude, mniej często spotykamy gacki brunatne.

Edukacja:

Konieczna jest szeroka akcja informacyjna, skierowana przede wszystkim do właścicieli obiektów, w których kryją się kolonie rozrodcze nietoperzy, aby działania ochronne zostały właściwie zrozumiane i powszechnie zaakceptowane. Jej celem jest podkreślenie znaczenia tych ssaków dla dziedzictwa przyrodniczego oraz sprawienie, by lokalne społeczności poczuły się odpowiedzialne za "swoje" nietoperze i wypracowały sposoby zarządzania w celu ochrony danej kolonii. W ostatnich latach wypracowano modelowe nasadzenia wzdłuż dróg, które minimalizują śmiertelność nietoperzy w kolizjach z samochodami. Wykazano, że nasadzenia wysokich drzew w pasie zieleni między dwoma pasami ruchu, a w dalszej odległości od drogi stopniowo niższych drzew zmniejsza ryzyko kolizji do minimum.

---