Rozum i rzemiosło (estetyka klasycyzmu francuskiego)

• badać klasycyzm francuski jako metodologię = przekładać poetykę normatywną na opisową

• doktryna klasycystyczna → matryca do powielania

• sztuka jest wiedzą i można się jej nauczyć → Akademia Francuska powołana w 1635 r. była instytucją kształcącą twórców poprzez krytykę artystyczną

• badać dzieła sztuki to dociekać istoty piękna, twórczości, prawdy artystycznej, stwarzać logiczne zasady inwentaryzacji dzieł, porównywać działalność artystyczną z innymi praktykami człowieka

• klasyczny: monumentalny, harmonijny, o wyraźnych konturach, umiar, symetria, spokój → termin przeciwstawiany pojęciom: barokowy, romantyczny

• sam termin „klasyczność” zaczął funkcjonować na przełomie XVI i XVII wieku, posiadał znaczenie normatywne - klasyczny = wart naśladowania, w ówczesnej teorii sztuki warte naśladowania były tylko wzory antyczne

• w myśl doktryny XVII wiecznej wszystkie właściwości składające się na ideał dzieła sztuki można było osiągnąć za pomocą techniki artystycznej połączonej z pewną dozą inwencji

• sztuka miała stanowić działalność racjonalną, domenę umysłu, a nie natchnienia → renesans Poetyki Arystotelesa opartej na pojęciu techne

• pojęcie piękna jako miary i harmonii w XVII w. modernizowane było przez kategorie jasności (clarte) i stosowności (bieneance) - dobry twórca dobiera klasyczne formy i odpowiednie tematy

• zasada plaisir utile wymagała od dzieła nie tylko zadowolenia estetycznego, ale też określonej siły moralnej → zobowiązania treściowe

• klasycyzm preferował tragedię, doceniając jej siłę emocjonalną

• odmiennie od rozumienia antycznego wyglądało rozumienie samego działania tragedii → nie było mowy o Arystotelesowskiej katharsis pojmowanej jako sublimacja czy wywołanie napięć - tragedia klasyczna miała być przykładem do naśladowania, powinna przekazywać ogólne wzory zachowań → przedstawienie człowieka jako istoty świadomej, uwikłanej między temperamentem a powinnością

• tragedia polem działań ludzi wysoko urodzonych, królów, książąt, dominuje nastrój wzniosłości, brak miejsca na śmiech czy trywialność

• trzon poetyki klasycznej - zasada trzech jedności - w Poetyce Arystotelesa: potrzeba jedności akcji w tragedii, jedności czasu → klasycy ustanowili też zasadę jedności miejsca

• zasadę trzech jedności uzasadniano potrzebami prawdopodobieństwa

• dziś zasadę trzech jedności uważa się za ograniczenie wolności artystycznej (romantyczny typ krytyki)

• adekwatność treści i formy (decorum) powinna decydować o stronie językowej dzieła; Akademia preferowała określony system rytmiczny (ścisły 12-zgłosylabowiec - aleksandryn)

• taki kanon artystyczny został totalnie odrzucony przez romantyków, niemniej również w XVII wieku próbowano niekiedy wyzwolić się spod tych zasad

• środki wyrazu, uległe wobec artystycznej wizji świata, nie istniały bez związku z samą wizją → Racine w swoim światopoglądzie tragicznym akceptował ważność ponadludzkich reguł zachowania i ukazywał nicość buntu osobowego w obliczu abstrakcyjnego systemu (Bóg, rozum, natura) → namiętności bohaterów, ich rozumne a zarazem tragiczne posunięcia zyskiwały znaczenie nie tyle w ramach historycznych (losach krajów i poddanych), co w przedustawowej harmonii świata rządzonego przez Boga-sędziego → kontestacja istniejących zasad kończyła się albo śmiercią postaci (Fedra), albo ich pogodzeniem się z tym co nieludzkie i przeciwstawiające się szczęściu (Berecika) - ostateczny krok zależał od bohaterów, a nie od niewiadomego losu jak w tragedii greckiej

• Lucien Goldmann przeciwstawia światopogląd Racine'a racjonalizmowi Kartezjusza - Kartezjusz stwierdza, że człowiek jako istota obdarzona wolą, może akceptować lub odrzucać pokusy (nie zgadza się z tym, że zmysły łudzą umysł i duszę wydając ją na pokusę pasji, afektów i wszelkich nierozumnych zachowań)

• etyka kartezjańska potwierdza skrajną determinację człowieka rysując naturę ludzką jako pełną sprzeczności, wskazuje sposoby rozwiązania tychże sprzeczności, czego nie robi tragedia; jak w tragedii jest to etyka metafizyczna, umieszczająca człowieka poza czasem i społeczeństwem; wybór zachowania zależy od człowieka, ale jego znaczenie i rezultaty od metafizycznej zasady

• w zależności od punktu widzenia, pisarze klasycystyczni akcentowali rolę Boga lub rozumu jako uzasadnienie akcji i działań bohaterów - zawsze były to instancje niesprzeczne: tragizm wywodził się z przeciwstawienia jednostkowych, zmysłowych przypadłości człowieka regułom zachowania, opartym na tych instancjach

• Kartezjusz wypowiadał wojnę niejasnościom scholastycznym → szukać w umyśle jasnych i wyraźnych idei

• Kartezjusz podjął wątek relacji między dziełem sztuki a rzeczywistością, między obrazem artystycznym a naturą

• Kartezjusz określa naturę dwojako

1. ustalony przez Boga ład rzeczy stworzonych

2. istotę czyli formę niezmienną i wieczną, która ani nie została wymyślona przeze mnie, a ni nie jest zależna od mojego umysłu

• dane zmysłowe są zwodnicze i niepewne, jasne i pewne są idee dane od Boga

• Kartezjusz nie stworzył estetyki, ale istnieje wyraźna zbieżność w koncepcji natury wypracowanej w XVII wiecznej teorii naśladowania i w metafizyce Kartezjańskiej → w obydwu wypadkach pisze się o naturze odmiennej od rzeczywistości zmysłowej

• mimesis trafia do Francji za pośrednictwem włoskiej estetyki renesansowej, skupionej na problemie imitatio

• zastąpienie postulatu Arystotelesa, aby w tragedii naśladować działania ludzkie, programem naśladowania antycznych wzorów ujmowania człowieka i świata → przekonanie, że tylko starożytni potrafili przedstawić naturę taką jaką jest w istocie: piękną, uniwersalną, wolną od czasowych przypadłości

• najważniejsza i najpotrzebniejsza poecie jest zdolność rozróżnienia tego, co w naturze jest piękne i przyjemne, aby tylko to odtwarzać

• postulat idealizacji określa wszelkie poetyki normatywne; idealizacja dokonuje się wielorako, np.: upiększanie lub selekcja materiału składającego się na rzeczywistość przedstawioną w dziele (Racine), ośmieszanie uniwersalnych wzorów zachowań, narzucanie przedstawionej rzeczywistości - rozumnej, regularnej struktury, obowiązującej w planie treści i planie wyrażenia

• w okresie klasycyzmu pojęcia natury i rozumu określały estetyczną aksjologię

• klasycy nie akceptowali twórczości fantastycznej; w typowo racjonalistyczny sposób uzasadniali obecność tego, co cudowne w tragedii (np. wmieszanie się w coś bóstwa)

• można stwierdzić pewien rozłam między metafizycznymi wizjami świata zawartymi w tragedii klasycystycznej a praktyką teatralną tego okresu → eksponowanie bohaterów uniwersalnych poza czasem i przestrzenią bądź też postaci antycznych (kostium rzymski określał zachowania spadkobierców uniwersalnych cnót); w praktyce działo się na odwrót - bohaterowie antyczni występowali w kostiumach współczesnych, prezentując cnoty istotne z punktu widzenia współczesnej moralności i polityki

• Stanisław Pierwszko stwierdza wieloraką funkcjonalność klasycznej sztuki:

• przyjemność estetyczna ma być użyteczna, nastawiona na propagowanie racjonalnych wzorców zachowań

• same wzory powinna cechować wieczna aktualność i uniwersalizm, poszukiwano piękna, rozumu, natury

• jednocześnie - zależność od pensji królewskiej (monarchia absolutna) → ideologiczność klasycyzmu

• zbieżność między praktyką artystyczną i teoretyczną → wynika ze światopoglądu metafizycznego, abstrahującego od historii na korzyść uniwersalnego ładu → wszelka zmiana w sposobie rządzenia lub obyczajach narodu, musi prowadzić do przeobrażeń jego smaku

• estetyka klasycystyczna na długo zdominowała gusta europejskie - jeszcze Diderot czy Leasing podtrzymywali przekonanie, że o pięknie w sztuce decydują reguły rozumne, a ich opanowanie jest gwarancją artystycznego sukcesu, zaś celem literatury jest przyjemna użyteczność

• była to estetyka antypsychologiczna, nie zajmowała się podmiotowymi uwarunkowaniami twórczości, nastawiona na badanie przedmiotów artystycznych

• tragedia i epos jako najwyżej oceniane typy twórczości (bo przedstawiały ludzi, istoty rozumne i rozumnie działające)

• świat przedstawiony w literaturze nie był najważniejszą sprawą → chodziło o pracę nad tekstem artystycznym

• estetyka ta dążyła do określenia substancjonalnych granic poezji; istniała tendencja do ostrego przedziału między tekstem literackim, a innymi formami wypowiedzi

• klasycyzm wypracował swoisty system leksykalny, który można by nazwać językiem poetyckim tej epoki - silny i imperatywny kod tegoż języka → ideał języka, który tworzy kontrast z językiem potocznym

• estetyka klasycyzmu wypracowała koncepcję modelowania w sztuce → ujęcie natury jako rzeczywistości idealnej

• poezja: szansa konstruowania drugiego, lepszego świata oraz istota jej możliwości w procesie poznania tego, co ogólne, stałe, odwieczne, gł. dotyczyło to poznania natury ludzkiej → taka zasada modelowania w sztuce była radykalnie odmienna od koncepcji Arystotelesa

• estetyka klasycystyczna za cel naśladowania stawiała prawdę i prawdopodobieństwo, efektowi poznawczemu podporządkowywała wzruszenie odbiorcy → nie była to poetyka pragmatyczna

• w klasycyzmie najważniejsze było prawdopodobieństwo: zakładano, że tylko ono może oddziaływać na odbiorcę

• podkreślanie funkcjonalnych walorów sztuki wynikało z mocnego osadzenia praktyki artystycznej w społeczeństwie

• w klasycyzmie mamy do czynienia ze świadomą funkcjonalizacją sztuki, ale i wiedzy o sztuce, gł. o poezji

• wypracowanie kryteriów oceny utworów miało prowadzić do kształtowania pożądanych ideałów artystycznych → wykraczały one poza grono artystów: nauka o sztuce dyktowała społeczne normy piękna i dobrego smaku

1