93. Powołanie sędziego sądu rejonowego.
Zasada podziału władz nakazuje nadanie władzy sądowniczej pozycji odrębnej od legislatywy i egzekutywy, co ma podstawowe znaczenie dla niezależności władzy sądowniczej i jest wyrażone m. im. w art. 173 konstytucji. Struktura władzy w Polsce nie ma jednolitego charakteru. Art. 10 ust. 2 zalicza do tej władzy sądy i trybunały, a ta ogólna wskazówka znajduje rozwinięcie w rozdziale VIII konstytucji, zatytułowanym „Sądy i trybunały”. Władza sądownicza odgrywa istotną rolę zarówno w funkcjonowaniu systemu podziały władz, gdzie pełni funkcje apolitycznego czynnika równowagi, jak i w ochronie praw i wolności praw jednostki, gdzie pełni funkcję apolitycznego gwaranta tych praw. Sądy są historycznie pierwszym segmentem władzy sądowniczej opartym na silnej tradycji. Ich rolę należy widzieć w pierwszym rzędzie na tle ochrony praw jednostki, jako że ogromna większość spraw rozpatrywanych i rozstrzyganych przez sądy dotyczy właśnie jednostki lub podmiotów podobnych (podmiotów gospodarczych i innych osób prawnych prawa prywatnego, organizacji, partii, związków zawodowych, itp.). Funkcją sądów jest sprawowanie wymiaru sprawiedliwości; określenie „wymiar sprawiedliwości” zostało odniesione tylko do działalności sądów, nie ma więc zastosowania do działalności obu trybunałów. Art. 175 ust. 1 konstytucji może być rozumiany jako przepis ustalający monopol sądowy na sprawowanie wymiaru sprawiedliwości, co oznacza stworzenie sądom możliwości ostatecznego rozstrzygnięcia każdej sprawy, której przedmiotem jest spór o prawo, jeżeli choćby jedną ze stron tego sporu jest jednostka. Artykuł 175 konstytucji nie tylko daje wyraz zasadzie sądowego wymiaru sprawiedliwości, ale także określa rodzaje sądów, jakie mogą istnieć w RP. Obok Sądu Najwyższego istnieją sądy powszechne oraz dwa typy sądów szczególnych - sądy administracyjne i sądy wojskowe.
Sądy powszechne to sądy o właściwości generalnej - konstytucja ustanawia na ich rzecz zasadę domniemania kompetencyjnego, stanowiąc w art. 177, że sprawują one wymiar sprawiedliwości we wszystkich sprawach z wyjątkiem spraw ustawowo zastrzeżonych dla właściwości innych sądów. Konstytucja nie określa struktury sądów powszechnych, ale przez wprowadzenie wymogu dwuinstancyjności (art. 176 ust. 1) zakłada, że struktura ta musi obejmować przynajmniej dwa szczeble. Ustawa z 27.07.2001 roku „Prawo o ustroju sądów powszechnych” nadaje sądownictwu powszechnemu trójszczeblowy charakter, stanowiąc w art. 1 §1: „Sądami powszechnymi są sądy rejonowe, sądy okręgowe i sądy apelacyjne.”.
Sądy apelacyjne, okręgowe i rejonowe tworzy się i znosi w drodze rozporządzenia Minister Sprawiedliwości po zasięgnięciu opinii KRS. W rozporządzeniu tym określa on siedziby i obszary właściwości sądów. Sąd rejonowy tworzy się dla jednej lub dla większej liczby gmin, a w uzasadnionych przypadkach może być utworzony więcej niż jeden sąd rejonowy w obrębie tej samej gminy. Obecnie jest około 290 sądów tej kategorii.
Sąd rejonowy jest przede wszystkim sądem I instancji, a jego właściwość obejmuje na zasadzie domniemania kompetencji - sprawy cywilne i karne. Sądy dzielą sie na wydziały, którymi kierują przewodniczący wydziałów. Stanowiska te piastują prezesi, wiceprezesi lub inni sędziowie. O obsadzie tych stanowisk decydują - po zasięgnięciu opinii właściwego kolegium sądu - w sądach rejonowych prezesi odpowiednich sądów okręgowych na wniosek prezesa sądu rejonowego.
Sąd rejonowy dzieli się na wydziały:
cywilny - do spraw z zakresu prawa cywilnego
karny - do spraw z zakresu prawa karnego
rodzinny i nieletnich (sąd rodzinny) - do spraw z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego, dotyczących demoralizacji i czynów karalnych nieletnich, dotyczących leczenia osób uzależnionych od alkoholu i środków odurzających oraz psychotropowych, należących do sądu opiekuńczego na podstawie odrębnych ustaw
pracy (sąd pracy) - do spraw z zakresu prawa pracy
ksiąg wieczystych - do prowadzenia ksiąg wieczystych oraz do innych spraw cywilnych z zakresu postępowania wieczystoksięgowego
Ponadto w sądach rejonowych mogą być tworzone wydziały:
gospodarczy (sąd gospodarczy) - do spraw z zakresu prawa gospodarczego i cywilnego powierzonych sądom gospodarczym
sądy grodzkie - tworzone jako wydziały lub wydziały zamiejscowe do rozpoznawania spraw:
a) o wykroczenia w I instancji
b) o wykroczenia skarbowe, a także o przestępstwa skarbowe zagrożone karą grzywny, ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do lat 2 (z wyjątkiem spraw niepodległych rozwiązaniu w postępowaniu uproszczonym)
c) o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego (z wyjątkiem spraw podlegających rozpoznaniu z udziałem ławników)
d) pozostałe przestępstwa podlegające rozpoznaniu w postępowaniu uproszczonym
e) cywilnych podlegających rozpoznaniu w postępowaniu uproszczonym oraz dotyczących depozytów sądowych i przepadku rzeczy
Mimo swej nazwy sądy rodzinne, pracy, gospodarcze, a także sądy grodzkie, nie są odrębnymi sądami, a tylko wydziałami w ramach sądu rejonowego, zapewniającym niezbędną specjalizacje sędziów, a także w przypadku sądów grodzkich - pozwalającymi na orzekanie poza siedzibą sądu w najprostszych sprawach karnych i o wykroczenia.
Organem sądów rejonowych jest prezes powoływany na 4 letnią kadencję przez Ministra Sprawiedliwości i przez niego odwoływany, który m.in. Kieruje sądem, reprezentuje go na zewnątrz, pełni czynności z zakresu administracji rządowej oraz jest zwierzchnikiem służbowym sędziów danego sądu.
Zgodnie z art.2 ustawy „Prawo o ustroju sądów powszechnych” zadania z zakresu wymiaru sprawiedliwości wykonują sędziowie. Tworzą oni szczególny korpus prawniczy odróżniający się od innych funkcjonariuszy państwa nie tylko szczególnym poziomem kwalifikacji, ale przede wszystkim zasadą niezawisłości, która od stuleci jest traktowana jako podstawowy element określający pozycje sędziego.
Zasadę niezawisłości sędziowskiej wyraża obecnie art. 178 ust. 1 konstytucji, wskazując iż sędziowie w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko konstytucji i ustawom. Niezawisłość, jak wskazał TK, musi oznaczać niezależność sędziego zarówno od stron sporu, jak i od organów państwa. Oznacza zatem stworzenie sędziemu pozycji umożliwiającej sprawowanie urzędu (orzekanie) w sposób zgodny z własnym sumieniem, w sposób wolny od bezpośrednich i pośrednich nacisków zewnętrznych. Niezawisłość oznacza między innymi, że sędzia nie może być pociągnięty do odpowiedzialności za treść wydawanych przez siebie orzeczeń; jest ona jednak zarazem ograniczona przez podporządkowanie sędziego przepisom konstytucji i ustaw, w ramach i na podstawie których winien on dokonywać wszystkich czynności. Niezawisłości sędziego dobrze służy apolityczność, dlatego w okresie zajmowania stanowiska sędzia nie może należeć do partii politycznej ani brać udziału w żadnej działalności politycznej.
Sędziowie są powoływani na wniosek KRS przez Prezydenta RP, który powołując do pełnienia urzędu na stanowisku sędziowskim wyznacza miejsce służbowe (siedzibę) sędziego. Zanim jednak dojdzie do ostatecznego powołania sędziego konieczne jest przeprowadzenie wieloetapowego postępowania.
Minister Sprawiedliwości ustala corocznie liczbę wolnych stanowisk sędziowskich dla poszczególnych sądów i obwieszcza o tym w Dzienniku Urzędowym Rzeczpospolitej Polskiej „Monitor Polski”, najpóźniej do dnia 1 czerwca każdego roku. W razie zwolnienia stanowiska sędziowskiego, Minister Sprawiedliwości obwieszcza o tym w Monitorze Polskim najpóźniej w ciągu dwóch miesięcy od zwolnienia stanowiska sędziowskiego. O zwolnieniu stanowiska nie obwieszcza się, jeżeli jego obsadzenie następuje w drodze przeniesienia służbowego sędziego równorzędnego sądu. Każdy kto spełnia warunki do objęcia stanowiska sędziego sądu powszechnego, może zgłosić swoją kandydaturę na jedno wolne stanowisko sędziowskie, w ciągu miesiąca od obwieszczenia. Zgłaszający swoją kandydaturę wypełnia w dwóch egzemplarzach kartę zgłoszenia kandydata na wolne stanowisko sędziowskie oraz dołącza do niej informację z Krajowego Rejestru Karnego, dotyczącą jego osoby i zaświadczenie stwierdzające, że jest zdolny, ze względu na stan zdrowia, do pełnienia obowiązków sędziego. Kandydaturę w przypadku sędziego sądu rejonowego zgłasza się prezesowi sądu okręgowego. Prezes sądu, po stwierdzeniu spełnienia warunków przez kandydata przedstawia jego kandydaturę właściwemu kolegium sądu, wraz z oceną jego kwalifikacji, oraz określa termin zgromadzenia ogólnego sędziów, na którym będzie prezentowana kandydatura wraz z opinią kolegium o kandydacie. O zgłoszeniu kandydata na wolne stanowisko sędziowskie właściwy prezes sądu zawiadamia Ministra Sprawiedliwości, przekazujący wypełnioną kartę zgłoszenia kandydata. Minister Sprawiedliwości po zasięgnięciu opinii KRS, określa w drodze rozporządzenia, wzór karty zgłoszenia na wolne stanowisko sędziowskie. Karta zgłoszenia powinna zawierać informacje dotyczące warunków wymaganych przez ustawę od kandydatów na stanowisko sędziowskie. Minister Sprawiedliwości, w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw zdrowia, po zasięgnięciu opinii KRS określa szczegółowy zakres i sposób przeprowadzenia badań kandydatów do objęcia urzędu sędziego, w tym badań lekarskich i psychologicznych, oraz kwalifikacje wymagane od lekarzy i psychologów uprawnionych do przeprowadzenia tych badań i wydania zaświadczeń o zdolności do pełnienia obowiązków sędziego. Jeżeli na wolne stanowisko sędziowskie zostanie zgłoszona więcej niż jedna kandydatura, rozpatrzenie wszystkich kandydatur odbywa sie na tym samym posiedzeniu zgromadzenia. Zgromadzenie ogólne sędziów ocenia zgłoszonych kandydatów w drodze głosowania i przekazuje prezesowi właściwego sądu wszystkie kandydatury, ze wskazaniem liczby uzyskanych głosów. Ocenione w taki sposób kandydatury prezes właściwego sądu przekazuje KRS, za pośrednictwem Ministra Sprawiedliwości, który zasięga od właściwego organu Policji informacji o każdym z kandydatów do objęcia pierwszego stanowiska sędziowskiego, a następnie przedstawia kandydatury KRS, wyrażając o każdym z kandydatów opinię oraz przedstawiają informacje uzyskaną od organu Policji. Przedstawiając informacje organ Policji przekazuje Ministrowi Sprawiedliwości wszystkie zebrane materiały służące do sporządzenia informacji. O treści informacji uzyskanej od organu Policji oraz wyrażonej o kandydacie opinii Minister Sprawiedliwości zawiadamia kandydata najpóźniej z przedstawieniem kandydatury KRS. Minister sprawiedliwości w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw wewnętrznych, określa w drodze rozporządzenia, szczegółowy sposób i tryb oraz zakres uzyskiwania i sporządzania informacji przez organy Policji o kandydacie do objęcia pierwszego stanowiska sędziowskiego, mając na względzie sprawność uzyskiwania informacji, dbałość o ochronę dóbr osobistych kandydatów oraz ich praw i wolności chronionych konstytucyjnie, a także potrzebę oceny spełnienia przez kandydata warunku nieskazitelności charakteru. Na każde wolne stanowisko sędziowskie może zgłosić bezpośrednio Krajowej Radzie Sądownictwa (tzn. z pominięciem zgromadzeń ogólnych zainteresowanych sądów) kandydata także Minister Sprawiedliwości, ale doświadczenie uczy, iż Rada traktuje takie kandydatury z rezerwą.
Na stanowisko sędziego sądu rejonowego może być powołany ten, kto:
posiada obywatelstwo polskie i korzysta w pełni z praw cywilnych i obywatelskich
jest nieskazitelnego charakteru
ukończył wyższe studia prawnicze w Polsce uzyskał tytuł magistra lub studia zagraniczne uznane w Polsce
jest zdolny, ze względu na stan zdrowia, do pełnienia obowiązków sędziego
ukończył 29 lat
złożył egzamin sędziowski lub prokuratorski
pracował w charakterze asesora sędziowskiego lub prokuratorskiego co najmniej 3 lata lub referenta sądowego przez okres 5 lat
Wymogów aplikacji, asesury i stażu pracy w sądownictwie lub innych zawodach prawniczych nie stosuje się wobec profesorów i doktorów habilitowanych nauk prawnych, zatrudnionych w placówkach naukowych. Wymagania te mają zapewnić wysoki poziom kwalifikacji zawodowych i moralnych sędziego.
KRS na podstawie opinii Ministra Sprawiedliwości w głosowaniu tajnym podejmuje uchwałę o przedstawieniu kandydatury prezydentowi.
Stosunek służbowy sędziego nawiązuje się po doręczeniu mu aktu powołania. Sędzia powinien się zgłosić w celu objęcia pierwszego stanowiska w ciągu 14 dni od otrzymania aktu powołania. W razie nieusprawiedliwionego nieobjęcia pierwszego stanowiska sędziowskiego w określonym terminie powołanie traci moc, a okoliczność tę stwierdza Minister Sprawiedliwości. Przy powołaniu sędzia składa ślubowanie wobec Prezydenta RP według następującej roty: "Ślubuję uroczyście jako sędzia sądu powszechnego służyć wiernie Rzeczypospolitej Polskiej, stać na straży prawa, obowiązki sędziego wypełniać sumiennie, sprawiedliwość wymierzać zgodnie z przepisami prawa, bezstronnie według mego sumienia, dochować tajemnicy państwowej i służbowej, a w postępowaniu kierować się zasadami godności i uczciwości."; składający ślubowanie może dodać na końcu zwrot: "Tak mi dopomóż Bóg."
Akt powołania sędziego nie wymaga kontrasygnaty.