Sen____________

Sen -1) Sen fizjologiczny umożliwiają­cy zregenerowanie sił organizmu; 2) to, o czym śnimy, czyli marzenie senne; 3) zgodnie z teorią Freuda, sny są odzwier­ciedleniem naszej podświadomości i dzięki nim można odkryć przyczyny lęków, neurotycznych zachowań.

Literatura oniryczna - literatura wy­korzystująca sen jako motyw lub zasadę kompozycyjną.

Biblia (ST) - 1) Księga Rodzaju - Pat­riarsze Jakubowi przyśniła się drabina, po której do nieba wstępowali anioło­wie. Sen dawał wyobrażenie o świecie jako zhierarchizowanej całości, nad któ­rą czuwa Bóg. 2) Księga Wyjścia - Sen faraona o siedmiu tłustych i siedmiu chudych krowach, siedmiu pełnych i siedmiu pustych kłosach symbolizuje przyszłość Egiptu: po siedmiu latach dostatku nastąpi siedem lat nieurodzaju. 3) Księga Daniela - Król Babilonii, Nabuchodonozor, śni o posągu wykona­nym ze szlachetnych kruszców, którego nogi wyrzeźbione są z żelaza i gliny (stąd „kolos na glinianych nogach"). Posąg ten rozpada się, uderzony zaled­wie jednym kamieniem. Jest to przepo­wiednia dotycząca przyszłości Babilo­nu: królestwo rozpadnie się na szereg mniejszych państw.

Biblia (NT) - 1) Sen Józefa - patrz: ucieczka. 2) Żona Piłata została ostrze­żona we śnie, by nie stawiać przed sądem Jezusa. Kiedy opowiedziała o tym mężowi (Nie miej nic do czynienia z tym sprawiedliwym, bo dzisiaj we śnie wiele nacierpiałam się z jego powodu, Mt 20,20). Piłat zignorował znaczenie snu.

Mitologia - 1) Starożytni wyobrażali sobie boga snu, Hypnosa, jako uskrzyd­lonego młodzieńca. Był on bratem Ta-natosa, bożka śmierci. Usypiał ludzi dotykając gałązką ich czół lub sypiąc na nich z rogu mak. 2) Częściej spotyka­nym wyobrażeniem snu pochodzącym z kultury starożytnej jest Morfeusz, syn Hypnosa, zsyłający marzenia senne; przen. sen, marzenie senne.

J. Kochanowski „Do snu" - patrz: podróż/wędrówka.

J. Kochanowski „Tren XIX albo Sen"

- W tej wizji sennej kończącej cykl „Trenów" pojawia się matka Kochano­wskiego z Urszulką na rękach. Tłuma­czy ona synowi, jaki jest sens życia i śmierci, jednocześnie rozwiewając je­go wątpliwości dotyczące życia po śmierci. Jej końcowe słowa (Ludzkie przygody ludzkie noś! Jeden jest Pan smutku i nagrody!) są wyznacznikiem nowej filozofii życiowej Kochanows­kiego. Patrz: przemiana.

W. Szekspir „Hamlet" - W monologu Hamleta (Akt III, sc. 1) śmierć została przyrównana do snu, tyle że nie wiado­mo, czy jest on jedynie końcem starego życia, czy może początkiem nowego (Umrzeć- zasnąć. - Zasnąć! Może śnić? W tym sak cały.). Patrz: samobójstwo.

W. Szekspir „Sen nocy letniej" - Pod­stawowym tworzywem literackim dra­matu jest wyobraźnia i sen. Akcja zdaje się być z pogranicza jawy i snu (dwie płaszczyzny fabularne: realna i fantas­tyczna) nie tylko dlatego, że bohatero­wie raz po raz zapadają w sen, ale także na skutek działań świata fantastycznego. W tę magiczną noc zaciera się różnica między snami postaci realnych, ich dzia­łaniem i działaniem elfów, jakby dla potwierdzenia słów: Wariat, poeta, czło­wiek zakochany - są utworzeni wszyscy z wyobraźni.

W. Szekspir „Makbet" - Świat przed­stawiony w tragedii przypomina upiorny majak senny, w którym roi się od zbro­dni, wszystko ocieka krwią, a sceneria pogrążona jest w mrokach nocy.

P. Calderon de la Barca „Życie jest snem" - Akcja dramatu rozgrywa się w baśniowo-fantastycznej Polsce, gdzie życie jest snem, a świat iluzją zaledwie. Królewicz Władysław, uwięziony w lo­chu na rozkaz króla, we śnie przeniesio­ny został na dwór, gdzie sprawuje wła­dzę. Kiedy budzi się w lochu, nie wie, co jest rzeczywistością, a co snem.

Z. Morsztyn „Żywot - sen i cień"

- Według Morsztyna tak śmierć, jak i życie są snem. Dawni książęta i wodzo­wie śpią sen twardy, natomiast do same­go czytelnika poeta zwraca się tak: / ty-ć śpisz, nieobudzony, Choć ci się, żeś żyw zdało. Patrz: przemijanie, śmierć (wize­runek śmierci).

A. Mickiewicz „Dziady" cz. III - 1)

Sen Konrada - nad głową więźnia roz­mawiają duchy dobra i zła. Aniołowie oddają duszę Konrada Szatanowi, by wystawić bohatera na próbę. Wszystko to dzieje się poza jego świadomością. 2) Sen Ewy, poprzedzony modlitwą za Konrada, jest dokładnym odzwiercied­leniem osobowości bohaterki oraz jej postrzegania świata (świat czysty, nie­skalany, pełen harmonii). Można powie-

dzieć, iż Mickiewicz umieścił go jako „pauzę kojącą" pomiędzy kolejnymi scenami dramatu. 3) Sen Senatora to raczej majak senny ukazujący drogę Nowosilcowa od awansu po degradację, a także dwór carski, całkowicie pod­porządkowany woli władcy. Tragedią dla Senatora jest nie tylko to, że wypadł z laski, ale także postawa dworzan, którzy nagle odwracają się od niego, pogardzając nim.

Z. Krasiński „Nie-Boska komedia"

- Dla Męża życie po ślubie jest snem fabrykanta Niemca przy żonie Niemce. Wypełnione prozaicznymi i nieważny­mi wydarzeniami, rozminęło się z ocze­kiwaniami bohatera. Dopiero pojawie­nie się Dziewicy (ducha byłej kochanki) budzi hrabiego Henryka z letargu. Opu­szcza on dom i żonę, podążając za zjawą. Okazuje się jednak, że ta miłość i ten wybór były także ułudą i senną marą, a Dziewica - piekielną zjawą, stworzoną, by zgubić Męża. Patrz: mąż.

E. Bronte „Wichrowe Wzgórza" -

Lockwood, nowy dzierżawca Drozdo-wego Gniazda, spędza noc w Wich­rowych Wzgórzach. Za oknem szaleje burza, a gałęzie drzew uderzają o szyby. We śnie nawiedza go na poły rzeczywis­ta, na poły fantastyczna mara Katarzyny Linton, która domaga się, by wpuścić ją do domostwa. Zjawa jest na tyle realna, że Lockwood czuje jej lodowate ręce w swoich dłoniach i budzi się z krzy­kiem. Wydarzenie to sprawia, iż bohater chce poznać dzieje Wichrowych Wzgórz; jest początkiem opowieści o losach rodziny Earnshawów i Lin-tonów.

E.A. Poe „Opowieści niesamowite"

- patrz: pogrzeb („Przedwczesny po­grzeb"), śmierć („Zagłada domu Ushe-rów"), zjawy - upiory - wampiry.

Ch. Dickens „Kolęda prozą, czyli opo­wieść wigilijna o Duchu" - patrz: zjawy - upiory — wampiry.

L. Carroll „Alicja w krainie czarów"

- Sen małej dziewczynki można zinter­pretować jako obraz świata dorosłych widziany oczyma dziecka. Kraina cza­rów (zwierząt i kart) to rzeczywistość dorosłych, zbyt zagmatwana dla Alicji. Jej słowa: Trochę to trudno zrozumieć... nasuwa jakieś myśli... ale nie wiem dokładnie jakie!, odnoszą się do specyfi­cznej logiki snu (analogiczna jest budo­wa świata przedstawionego w powie­ści), który rządzi się własnymi prawami, snu wymykającego się spod kontroli śniącego, pełnego chaosu, absurdu i nie­logiczności... jak ludzkie życie. Patrz: dzieciństwo.

B. Prus „Lalka" - Sen Izabeli Łęckiej pojawia się po raz pierwszy, gdy spoty­ka ona Wokulskiego. We śnie widzi go jako człowieka-potwora, o wielkich, czerwonych dłoniach, stopniowo pod­porządkowującego sobie jej ojca, a po­tem ją samą. Obrazuje to jej lęk przed nieznajomym człowiekiem, wpływo­wym dzięki swym pieniądzom i osacza­jącym ją ze wszystkich stron.

S.Wyspiański „Wesele" - Akt H,

w którym pojawiają się osoby dramatu, zbudowany jest w konwencji onirycz-nej. Do końca nie wiadomo, czy bohate­rowie widzą swoje alter ego na jawie, czy podczas snu, ponieważ zgodnie ze słowami Chochoła, osoby dramatu to: Co się w duszy komu gra, co kto w swo­ich widzi snach. Patrz: zjawy - upiory

- wampiry.

T. Mann „Śmierć w Wenecji" - Kosz­marny sen Aschenbacha, pełen wyuz­danej erotyki, chaosu, ukazujący upadek kultury, ma charakter wieszczy i kata­stroficzny. Nie bez znaczenia jest to, że bohater śni go w Wenecji (patrz: śmierć - bohaterów literackich), mieście skaza­nym na zagładę. Tłumaczyć należy go jako zapowiedź nowej kultury będącej całkowitym zaprzeczeniem klasycyzmu i niesionych przez niego wartości.

F. Kafka „Proces" - Świat przedsta­wiony w powieści przypomina koszmar­ny i zdeformowany sen Józefa K. (K., czyli każdego) o rzeczywistości XX wieku. Postacie tam występujące (ad­wokat Hull, jego pielęgniarka, Malarz, Ksiądz) wydają się nie z tego świata. Absurdalny obraz sądu (pomieszczenia sądowe na strychach, przechodzi się do nich przez zwykłe mieszkania, na sali sądowej dochodzi do stosunku seksual­nego, a sędzia przegląda pisma porno­graficzne) przypomina bardziej wizję senną niż rzeczywistość. Patrz: sąd/pro­ces, teatr mundi.

B. Schulz „Sklepy cynamonowe" -

Dla pełnego oddania obrazu odchodzą­cego w niepamięć świata sklepów cyna­monowych, posłużył się Schulz konwen­cją oniryczną. Droga bohatera przez miasteczko przypomina błądzenie w la­biryncie, szkoła wygląda jak tajemni­czy, baśniowy pałac, niebo zwija się jak księga, a sprzedawcy w sklepach cyna­monowych przypominają magów.

M.A. Bułhakow „Mistrz i Małgorza­ta" - 1) Nikanor Iwanowicz Bosy, zamknięty w klinice psychiatrycznej, śni o dziwnym teatrze, w którym widza­mi i aktorami są ludzie posądzeni o han­del obcą walutą. Prowadzący spektakl aktor, niczym przesłuchujący na śledzt­wie milicjant, domaga się ujawnienia szczegółów, chwali tych, którzy dob­rowolnie przyznali się do winy i zdali walutę. W końcu wszyscy zgromadzeni na sali przekonani są, iż jedynym słusz­nym postępowaniem będzie zdanie waluty. Sen Nikanora Iwanowicza to lust­rzane odbicie rzeczywistości radziec­kiej, aktorami zaś są sami Rosjanie. Patrz: pieniądze, Rosja. 2) Sen Iwana Bezdomnego to po prostu kolejne roz­działy powieści Mistrza. Gdy jednak Woland opuści Moskwę, Bezdomny śnić będzie tragiczne zakończenie histo­rii Jeszui Ha-Nocri (kaźń), jak i jego rozmowę z Poncjuszem Piłatem (prowa­dzoną w zaświatach).

J. Andrzejewski „Bramy raju" - Sen

starego mnicha ma charakter proroczy. Przepowiada on, jakie będzie zakoń­czenie krucjaty: z dzieci idących do Jerozolimy ocaleje tylko ślepiec (Ja­kub), który pozostawi na pustyni swego przyjaciela (Aleksego), by iść w kierun­ku miasta świętego (Jeruzalem), które w rzeczywistości jest fatamorganą, wy­tworem jego zmęczonego umysłu.

M. Ondaatje „Angielski pacjent" -

Tytułowy bohater, pacjent bez imienia, w swoich snach powraca do przeszłości. Widzi w nich pustynię, Kair, ukochaną kobietę, słowem: lata sprzed wojny. Jego sny na zawsze przypiszą go do przeszłości, sprawią, że będzie wyob­cowany spośród mieszkańców Yilli San Girolamo, ale jednocześnie pomogą mu odnaleźć tożsamość.

G. Garcia Marquez „Sto lat samotno­ści" - patrz: zjawy - upiory - wampiry.

* Spać snem sprawiedliwego - spać mocno, twardo.

* Sen o szpadzie - marzenie o walce zbrojnej o niepodległość Polski w czasie zaborów.

* „Dla przeciwwagi wielu uciążliwości życia niebo ofiarowało człowiekowi trzy rzeczy: nadzieję, sen i śmiech". (I. Kant)

* „Życie bez moralnego wysiłku jest snem". (L.N. Tołstoj)

* „Najlepsza sztuka urzeczywistnienia swoich snów: obudzić się". (Z. Trzaskowski)

* „A może świat jest wielką sypialnią, w której wszyscy śnią o rzeczywistości". (L. Kumor)

* „W snach jest to, czego opowiedzieć się nie da. Uczucie grozy, zbliżającego się nieszczęścia albo też niebiańskiej eufo­rii. Dziwna architektura, spiętrzona w nieprawdopodobieństwo albo kolory o intensywności, o której się marzy".

(A. Kowalska)

* „Nie wybiera się swoich snów. Być może to one nas wybierają i być może te, które są wrogo do nas usposobione, potrzebują nas, by nas obezwładnić i chełpić się przed nami swoją wyższoś­cią". (U. Kozioł)

---