Waldemar Zgurski
Rzeszów, 2005
AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA-KULTURA FIZYCZNA-ZDROWIE
Coraz większy postęp cywilizacyjny, rozwój nauki, techniki obok niewątpliwych korzyści niesie ze sobą również wiele niebezpiecznych skutków, które nazwać by można „ubocznymi”. Należy do nich obok degradacji środowiska naturalnego również zjawisko postępującej hipokinezji, czyli niedoboru ruchu. W przebiegu całej ontogenezy potrzeby ruchowe człowieka są na pewno nieco odmienne, co nie zmienia faktu, że przewijają się jako nieodzowne do poprawnego funkcjonowania na płaszczyźnie fizycznej, czy psychicznej. Brak aktywności fizycznej w okresie dzieciństwa a później młodości i w wieku dojrzałym powoduje negatywne następstwa nie tylko w rozwoju motorycznym, stanie zdrowia, ale również w sferze psychicznej i kontaktach społecznych. Według niektórych doniesień,
u ok.40% dzieci w wieku 5-8 lat występuje przynajmniej jeden czynnik ryzyka takich chorób, jak oprócz podniesionego poziomu cholesterolu: hipotonia i otyłość (Youth, 1991), która staje się coraz większym problemem w wielu krajach świata. Zatem wzrost poziomu aktywności fizycznej powinien stać się jednym z nadrzędnych celów instytucji związanych ze zdrowiem publicznym. Dane z lat 80-tych podają, że 80% populacji dorosłych Polaków nie uczestniczyła w żadnych formach aktywności ruchowej (Ulatowski 1987), natomiast w latach 90- tych odsetek ten podwyższył się do 90% (Cendrowski 1998). Opracowany Narodowy Program Zdrowia jako swój cel operacyjny nr 1, podaje: „Zwiększenie aktywności fizycznej ludności. Oczekiwane efekty do 2005 roku: Różne formy aktywności fizycznej w czasie wolnym uprawiać będzie co najmniej 50% dzieci i młodzieży oraz 30% dorosłych oraz : Podstawowe warunki do zwiększenia aktywności ruchowej różnych grup ludności w miejscu zamieszkania zapewni co najmniej 80% gmin”. Oczywiście w programie zawartych jest wiele innych ważnych zadań i narzędzi ich realizacji. Pytanie jednak, czy rzeczywiście możemy powiedzieć, że połowa młodszej części naszego społeczeństwa czynnie uczestniczy
w kulturze fizycznej?
Wiadomo nie od dzisiaj, że tylko systematyczna aktywność ruchowa podtrzymywana przez całe życie jest jedynym skutecznym sposobem na opóźnienie procesów inwolucyjnych, przeciwdziałaniu niedołęstwu i nie raz kalectwu. Spędzając większą część życia w pozycji siedzącej doprowadzamy do znacznego przeciążenia kręgosłupa, co w konsekwencji daje szereg zmian zwyrodnieniowych, które doprowadzić mogą do znacznych ograniczeń lokomocyjnych a również zaburzeń innych układów czy narządów wewnętrznych. Setki tysięcy ludzi na całym świecie każdego dnia cierpi z powodu „bólu pleców”. Koszty społeczne i straty z tego wynikające są ogromne. Toteż coraz poważniej traktowany przez rządy i instytucje problem hipokinezji występujący w społeczeństwie wysoko zindustrializowanym powoduje potrzebę szukania ratunku w wielu formach i działaniach profilaktycznych, korekcyjnych, kompensacyjnych. Zwrócono się więc w kierunku ekologii, medycyny tradycyjnej, ziołolecznictwa, psychologii, fizjologii żywienia. Obok nich zaczęto korzystać i upowszechniać przystępne w formie i możliwe do uprawiania takie formy ruchu, jak: bieganie, aerobik, yoga, qigong, taiqi i inne. W obrębie nauk o kulturze fizycznej powstała koncepcja HRF (Health Related Fitness), która odchodząc od propagowania wyczynu sportowego kładzie nacisk na powszechną, masową aktywność ruchową, budowaną poprzez odpowiedni model edukacji młodzieży. W odróżnieniu od tradycyjnego podejścia, kładącego nacisk na to, jak szybko ktoś pokona dany dystans, czy jak daleko skoczy, model HRF kładzie nacisk na rozwijanie zdrowotnych aspektów sprawności człowieka, a więc: poprawieniem wydolności, sprawności ruchowej, prawidłowej budowy ciała i jego składu tkankowego. Ponieważ komponentów naszego zdrowia nie możemy „nazbierać
i zmagazynować”, tak więc koniecznym jest permanentne dbanie o to aby zapewnić ciągłe bodźcowanie, które powinno przybierać różne formy, z pośród których fundamentalne są zadowolenie i dobre samopoczucie. Osoby zajmujące się edukacją do zdrowego stylu życia powinni wyposażać w wiedzę, umiejętności, narzędzia, które służą do sprawdzania i kontroli własnej sprawności. Powinny one rozbudzać zainteresowanie własnym rozwojem oraz korzyściami płynącymi z regularnego uczestniczenia w kulturze fizycznej.
Jednym ze znamiennych skutków uprawiania aktywności ruchowej jest jej wpływ na redukcję stresu. Jest on jak wiadomo jedną z najczęściej wymienianych przyczyn zwiększonej podatności na wiele rodzajów chorób, w tym tych tzw. ”cywilizacyjnych”, jak nadciśnienie, hipercholesterolemia, choroby wrzodowe, udary itd. Badania naukowe dowiodły, że odpowiednio dobrane ćwiczenia przyczyniają się lub wywołują zmniejszenie stresu w postaci redukcji stanów lękowych, drażliwości, objawów depresji. Tzw. hipoteza gorączkowa, głoszona przez (Morgana, 1995) zakłada, że wzrost temperatury ciała powoduje poprawę samopoczucia. Bron i Van Hoss oraz Howley, zaobserwowali, że ćwiczenia fizyczne wpływają na zwiększenie stężenia w mózgu noradrenaliny i serotoniny. Neurotransmitery te w podwyższonym stężeniu powodują złagodzenie objawów depresyjnych. Również obecność produkowanych w podwyższonych dawkach pod wpływem ruchu endorfin powoduje poprawę nastroju, redukuje odczucie bólu, a nawet może wywołać rodzaj błogostanu np.
u biegaczy.
Trwanie życia warunkują: pożywienie, sen i oddychanie. Z braku pożywienia i snu, pomijając skrajne przykłady, człowiek może przeżyć ok.60 dni. Z powodu braku powietrza około
4 minut. Zmiany wywołane dłuższą przerwą w dopływie tlenu są nieodwracalne.
W codziennym funkcjonowaniu często przeszkadza brak lub nieodpowiednia jakość powietrza, którym oddychamy. Przeciążony, niedotleniony mózg przestaje w tych warunkach działać sprawnie, przez co obniża się jakość pracy i życia. Niestety, umiejętności racjonalnego oddychania w przeważającej większości nie posiadamy. W tradycjach kręgu kultury Japonii, Chin, Indii, umiejętność oddychania urosła do rangi sztuki. Podczas uprawiania ćwiczeń fizycznych jest ona ogromnie ważna. Odpowiednia głębokość, rytm, intensywność powinna być dobierana w zależności od rodzaju ćwiczenia, stanu fizycznego
i psychicznego. Wiele metod zaawansowanego treningu we współczesnym sporcie opiera się na właściwym doborze technik oddechowych.
Znaczenie i rola kultury fizycznej zmieniały się na przestrzeni wieków. Od zadań typowo utylitarnych ewoluuje w stronę podniesienia jakości życia, zapewnienia zdrowia. Zmienia się też niewątpliwie struktura motoryczności człowieka. Te czynności i akty ruchowe, które były niezbędne do życia dziesiątki lat wcześniej nie znajdują zastosowania we współczesnym świecie. Ciekawostką może być fakt, że w USA poleca się chirurgom rozrywkę w postaci komputerowych gier zręcznościowych, ponieważ stwierdzono, że podnosi to sprawność manualną lekarzy, a tym samym wpływa na jakość wykonywanych zabiegów.
A. Shopenhauer związek życia z ruchem określił następująco: ”Życie polega na ruchu i ruch jest jego istotą. Arystoteles z kolei postawił tu znak równości twierdząc: „Ruch jest życiem”. Oczywiście postrzegać „ruch” można wielowymiarowo. Tak jak wiele wymiarów posiada życie ludzkie i zdrowie. Odnajdywanie wspólnych cech, zależności, powiązań w tych obszarach jest wyzwaniem zarówno dla nauki jak i każdego człowieka z osobna.