Cesarstwo Austriackie powstało w 1804 roku i było reakcją na proklamowanie Cesarstwa Francuskiego przez Napoleon. Od 1806 roku stało się państwem dziedzicznym Habsburgów, polityką kierował głównie kanclerz Klemens von Metternich. Było to państwo wielonarodowościowe , a jego podział terytorialny zmieniał się aż do roku 1846, kiedy to po dołączeniu Rzeczpospolitej Krakowskiej Cesarstwo Austriackie osiągnęło swój ostateczny kształt (zmieniony dopiero przez powstanie monarchii Austro - Węgierskiej). Wg Henryka Batowskiego w 1846 podział terytorialny przedstawiał się następująco:
Austria Dolna, Austria Górna, Styria, IIliria, Pobrzeż, Tyrol, Czechy, Morawy i Śląsk austriacki, Galicja i Bukowina, Dalmacja, Lombardia, Wenecja, Węgry ze Słowacją, Siedmiogród, Chorwacja - Slawonia i Pogranicze Wojskowe a terytorium to zamieszkiwali ludzie narodowości: Niemieckiej, Węgierskiej, Rumuńskiej, Chorwackie, Serbskiej, Ukraińskiej, Czeskiej, Słowackiej, Polskiej, Słoweńskiej a także Włoskiej. Widać więc, że problem narodowościowy prędzej czy później musiał zaistnieć. Szczególnie, że od początku XIX wieku dość dużym zmianom zaczęła ulegać definicja słowa „naród”, która do tej pory pokrywała się w zasadzie z definicją słowa „państwo”. Jednak wytworzenie się w Europie burżuazji i jej walka z absolutyzmem pod wpływem haseł Oświecenia, a przede wszystkim hasło rewolucji francuskiej „wolność, równość, braterstwo” i ekspansja francuska po dowództwem Napoleona do roku 1814 przyczyniło się do obudzenia świadomości narodowej ludności podbitej i zupełnie innego spojrzenia na pojęcie narodowości. W wielu miejscach w Europie zaczęły tworzyć się ruchy narodowe. Wydaje mi się, że zacząć należy od ruchu niemieckiego zapoczątkowanemu w latach 1812 - 1813 i uznanego za wojnę wyzwoleńcza przeciwko Napoleonowi, jednak nie przyniosło ono planowanych rezultatów. Nie została osłabiona władza monarchy, nie zdołano także doprowadzić do zjednoczenia Niemiec. Kolejne próby to lata 1815 - 1819 kiedy to zaczęły powstawać związki studenckie, jednak szybko zabroniono ich tworzenia a terror policyjny spowodował osłabienie ruchów narodowych na tym terenie.
Ruchy narodowe na terytorium Cesarstwa Austriackiego:
Czechy - już od XVIII wieku zaczyna odradzać się tu świadomość narodowa. Przyjmuje ona początkowo formę ochrony języka i kultury, jej propagatorami są poeci i pisarze a także czescy filozofowie. Społeczeństwo zaczyna się interesować własną historią . Wojny napoleońskie a także rozwój przemysłu Czech spowodował, że czeski ruch narodowy przyjął charakter bardziej polityczny. Czesi przestali wstydzić się narodowości a nawet zaczynali być z niego dumni i myśleli o sprzeciwieniu się władzy cudzoziemców.
Ruch narodowy słowacki powstały jak można się domyślić na terytorium Słowacji stłumiła trochę następująca na tych terenach madziaryzacja, dlatego nie można mówić o fazie politycznej ruchu jak wśród Czechów, natomiast pod wpływem wyzysku feudalnego i za przykładem Czech i tu zaczyna tworzyć się ruch narodowy dążący do ochrony języka i kultury.
W Chorwacji, gdzie panował konflikt z Węgrami mniejszym złem uznano poparcie rządu austriackiego a nie ruchu na rzecz uzyskania niepodległości. Powodem tego był ucisk madziarski i próby cofnięcia reform Napoleona; rząd wiedeński popierał chorwacki ruch narodowy w konflikcie z Węgrami, ale chciał nadać mu charakter konserwatywny.
Ruch narodowy na Węgrzech miał trochę inny charakter, ponieważ Węgry nigdy nie stały się częścią Cesarstwa, były tylko w unii personalnej choć Habsburgowie często podejmowali próby stworzenia z Węgier prowincji. Uprzywilejowana można powiedzieć pozycja Węgier była także spowodowana tym że państwo to zajmowało ponad połowę całego Cesarstwa Austriackiego i stanowiło o jego mocarstwowości. Natomiast w praktyce Węgry były krajem zacofany gospodarczo, wyzysk drobnej szlachty przez Austrię i wpływy magnatów austriackich spowodowały, że niechęć do cesarza rosła. Węgrzy zaczynali zauważać potrzebę przemian społecznych a wyjście z sytuacji przedstawił hrabia Stefan Szechenyi, potrzebna była na to zgoda Wiednia. Jednak Węgrzy jeszcze w tym momencie nie były gotowe na rewolucje, większość magnatów nie poparła programu Szechenyi'ego. Wydawało się, że mocarstwa kontrolują sytuację narodowościową na swoim terenie. Jednakże sytuacja wewnętrzna Cesarstwa Austriackiego nie przedstawiała się najlepiej, swoje roszczenia wysuwały także kraje włoskie, a więc Lombardia i Wenecja oraz polska Galicja, które dążyły do usamodzielnienia. Coraz mocniejsza była także opozycja na Węgrzech, której udało się nawet doprowadzić do wznowienia pracy węgierskiego sejmu.
Rosnące niezadowolenie, kryzys gospodarczy, liberalna opozycja i problem narodowościowy coraz bardziej osłabiały habsburską Austrię, sytuację pogarszała jeszcze walka chłopów o zniesienie pańszczyzny. Wyraźnie widać było bliskie załamanie mocarstwowości Cesarstwa.
Wiosna Ludów:
Od roku 1848 całą Europę zaczęła ogarniać fala rewolucji społecznych, które nie ominęła także Cesarstwa Austriackiego. Wieści o rewolucji we Francji szybko przeniosły się na terytorium mocarstwa Habsburgów, liberałowie z Dolnej Austrii i sejm węgierski zaczęli domagać się konstytucji, masowe zebrania miały miejsce w Wiedniu, Pradze, Budapeszcie i Mediolanie. Ludność domagała się odsunięcia od władzy nienawidzonego Metternicha, Cesarz nie miał wyjścia także ze względu na bójki i zamieszki powodowane przez studentów. Dwór zgodził się poświęcić kanclerza, pozwolił także na stworzenie Gwardii Narodowej i uzbrojenie studentów licząc na uniknięcie rewolucji na większą skalę, w pewnym sensie Cesarz zdołał uspokoić sytuację a 15 marca 1848 uznaje się za koniec pierwszej wiedeńskiej rewolucji. Taki stan rzeczy nie utrzymał się jednak zbyt długo. Bardzo ważną przyczyną Wiosny Ludów w Cesarstwie Habsburskim były występujące w społeczeństwie antagonizmy:
Antagonizm w stosunku do rządu cesarskiego,
Antagonizmy narodowe i
Antagonizmy społeczne
Wszystkie miały ze sobą związek ale przede wszystkim się ograniczały co powodowało, że rewolucjoniści nie mogli się zjednoczyć i ujednolicić powstania. Narody silne jak Włosi, Węgrzy i Polacy chcieli niezależności i własnego państwa, Czesi myśleli o przebudowie i zjednoczeniu Niemiec i Austrii i poprawie swojej sytuacji w nowoutworzonym państwie. Narody słabsze jak: Ukraińcy, Rumuni czy Chorwaci chcieli tylko ochrony rządu przed zagrażającymi im narodami sąsiednimi. Antagonizmy narodowe miały z kolei miejsce na terenach poszczególnych nacji, np. czesko - niemiecki w Czechach, polsko - ukraiński w Galicji czy węgiersko - chorwacki w Chorwacji. W tej sytuacji rozszerzała się działalność konspiracyjna i spiskowa na ziemiach Galicji, Czech i Węgier, której celem była walka z absolutyzmem. 8 marca 1848 swój sejm zwołały Czechy, już 3 marca na Węgrzech Lajos Kossuth na sejmie domagał się wprowadzenia konstytucji, burżuazja czeska zażądała autonomii. Wszystkie te wydarzenia przestraszyły rząd wiedeński do tego stopnia, że postanowiono uchwalić konstytucję dla Węgrów. Węgry stały się wzorem dla innych narodów. Lombardii i Wenecji do połowy marca udało się wywalczyć prawie całkowitą niezależność a Chorwaci zażądali przemian jak na Węgrzech oraz własnej armii, której wodzem ogłoszono Józefa Jelacica. Na Terenia całej monarchii tworzono komitety narodowe a wszyscy chłopi rozpoczęli walkę o zniesienie pańszczyzny. Pogarszająca się sytuacja wewnętrzna zmusiła Cesarza do oktrojowania konstytucji, która objęła całe Cesarstwo z wyjątkiem Węgier i krajów Włoskich uznając tym samym ich niezależność i połączenie z Austrią jedynie unią. Sytuacja zdawała się poprawiać jednak w skutek zastoju w przemyśle rosła liczba bezrobotnych, od września rozpoczęły się demonstracje robotnicze, postanowiono wreszcie zwołać parlament ogólonoaustriacki jednak panująca na nim różnica zdań szybko doprowadziła do poważnego osłabienia znaczenia parlamentu wiedeńskiego. Ważnym momentem Wiosny Ludów w Cesarstwie Austriackim stało się kolejne powstanie w Wiedniu, którego przyczyną był planowany wymarsz wojsk przeciwko Węgrom, masy ludowe bowiem zaatakowały żołnierzy. Powstańcy liczyli na pomoc Węgier i chłopów jednak pomoc nie nadeszła, a znakomite zwycięstwo nad powstaniem odnieśli trzej wielcy generałowie walczący po stronie dworu i rządu wiedeńskiego, gen. Windischgraetz, Radetzky i Jelacic. Był to pierwszy krok do utrzymania Cesarstwa Austriackiego a ostatnim punktem oporu zostało powstanie na Węgrzech.
Pod względem ideologicznym „ojcem” powstania węgierskiego nazywa się poetę Sandora Petofi, twórcę „Młodych Węgier”, ale równie ważną postacią opozycji był dziennikarz Lajos Kossuth. Węgierski ruch rewolucyjny nie miał jednak żadnego konkretnego celu, a społeczeństwo dzieliło się na zwolenników autonomii, unii z Cesarstwem oraz tych, którzy chcieli niepodległego państwa. Te oraz inne czynniki, jak walka klas wewnątrz państwa węgierskiego spowodowały, że zanim tak na dobre wybuchło powstanie, rząd wiedeński był gotów do jego stłumienia, głównie dzięki pomocy armii Jelacica, siedmiogrodzkiego marszałka Puchnera, wojsk gen. Windischgraetz'a, a także wojsk rosyjskiego generała Paskiewicza. Niezorganizowane powstanie pod wodzą Kossutha nie mogło się długo opierać, mimo pomocy między innymi polski generałów: Henryka Dembińskiego i Józefa Bema.
Podsumowując, ruchy ludowe w pierwszej połowie XIX wieku w znacznym stopniu osłabiły Cesarstwo Austriackie, ale nie zniszczyły go. Węgry uznano za prowincję austriacką, Siedmiogrodowi odebrano autonomię, w Chorwacji zaprzestano walki o konstytucję, nie nadano także autonomii Serbom. Habsburgom udało się utrzymać system polityczny, utrzymali też posiadłości i wzmocniło centralizm państwowy, ale jednak w pewnym stopniu zostało skompromitowane a Wiosna Ludów przyczyniła się do ożywienia świadomości narodowej. Po raz pierwszy masy ludowe spoza Francji zaczęły dążyć do demokracji.