Stany pośrednie w Metafizyce Arystotelesa
1. Dzieje Arystotelesa
Arystoteles - urodzony w pierwszym roku XCIX Olimpiady (384/383 r. p. n.e.) w Stagirze nad granicą macedońską. Jego ojciec Nikomach był cenionym medykiem na dworze króla macedońskiego []\Amyntasa. Koneksje rodzinne, oraz zawód ojca spotęgowały w Arystotelesie zainteresowanie medyką oraz naukami przyrodniczymi. W wieku osiemnastu lat udał się do Aten by poszerzać horyzonty w Akademii platońskiej, gdzie pozostał dwadzieścia lat aż do śmierci Platona. Ugruntowały się tam jego poglądy i chęć zostania filozofem. Wykładał w Akademii retorykę, a także brał aktywny udział w dyskusjach dotyczących różnych tematów, którymi szkoła się zajmowała. Stagiryta przez dwadzieścia lat swego pobytu w Akademii wielokrotnie bronił, ale i także poddawał krytyce tezy stawiane przez Platona (który umieścił go nawet w dialogu Parmenides jako krytyka teorii idei). Po śmierci założyciela Akademii Arystoteles wraz z Ksenokratesem udali się do Azji Mniejszej. Zamieszkał najpierw w Assos, gdzie wraz z platonikami Erastosem i Koriskosem założyli szkołę. Pozostał tam trzy lata a następnie za namową Teofrasta udał się do Mityleny na wyspie Lesobs, prowadził w niej wykłady z zakresu badań przyrodniczych, zapoczątkowując i konsolidując współpracę z Teofrastem.
W 343 roku p. n. e. Filip Macedoński powierzył Stagirycie wychowanie swego syna Aleksandra, który miał wówczas trzynaście lat. Jest prawdopodobne, iż to właśnie Arystoteles podsunął Aleksandrowi ideę zjednoczenia miast greckich pod władzą Macedończyków. Po wstąpieniu swego wychowanka na tron (około 366 roku p. n. e.) powrócił do Aten, wynajął kilka budynków i założył w nich szkołę o nazwie Liceum. W 323 roku p. n. e. w skutek ruchów antymacedońskich w Atenach Arystoteles uciekł do Chalkis na Eubei, gdzie umarł w 322 roku p. n. e.
Pisma Stagirity, dzielą się na egzoteryczne - skomponowane w formie dialogu, przeznaczone dla szerokiego grona odbiorców (między innymi: O retoryce, O filozofii); oraz ezoteryczne - stworzone w wyniku działań dydaktycznych oraz dla pomocy w ich prowadzeniu (między innymi: Etyka nikomahejska, O niebie; oraz analizowana w tej pracy Metafizyka).
2. Geneza oraz podstawowe założenia Metafizyki
Arystoteles uważa metafizykę za najbardziej boską i najczcigodniejszą naukę, którą człowiek jest w stanie się zajmować. Jej celem jest poznanie prawdy, a nie jest związana z żadnymi praktycznymi działaniami, co jeszcze bardziej zdaniem Arystotelesa ją wywyższa. Zajmuje pierwsze miejsce ponad fizyką i matematyką wśród nauk teoretycznych, które z kolei przewyższają wszystkie pozostałe nauki.
Termin metafizyka został utworzony przez Andronikosa z Rodos, który porządkując spuściznę Arystotelesa, czternaście ksiąg mówiących o zasadach bytu, umieścił po pismach fizycznych. Andronikos nazwał je jako: to, co następuje po fizyce; po grecku: τά, μετά τά φυσικά - co w skróconej łacińskiej formie brzmi metaphysica. Arystoteles zaś posługuje się nazwą filozofia pierwsza lub teologia w przeciwieństwie do filozofii drugiej lub fizyki. Metafizyka Arystotelesa zajmuje się rzeczywistością poza-fizyczną i wychodzi poza poznanie empiryczne. Stagiryta skonstruował cztery definicje, które charakteryzują metafizykę: metafizyka zajmuje się przyczynami i pierwszymi lub najwyższymi zasadami; metafizyka zajmuje się bytem jako bytem; metafizyka zajmuje się substancją; metafizyka zajmuje się bogiem i substancją ponadzmysłową. Wiele niejasności powoduje kwestia znaczenia bytu.
Arystoteles pisze o wielości bytów, opisuje jego cztery poszczególne znaczenia: byt akcydentalny; byt wedle kategorii; byt jako prawda i fałsz; byt potencjalny i aktualny. Jednak wszystkie byty są w relacji do substancji, która jest podstawą bytu i podstawą bytowości każdej rzeczy. Z kolei każda poszczególna rzecz, aby wyróżniała się na tle wszystkich rzeczy i była konkretną rzeczą, musi zawierać w sobie substancję, która stanowi o danej rzeczy, że jest taką a nie inną rzeczą. Do której zatem substancji byt jest w relacji? Czy jest substancja wspólna wszystkim innym i w takim razie czy istnieje relacja między nią a bytem? A może substancja stanowiąca pierwszą przyczynę bytowości każdej rzeczy nie jest tą samą substancja, do której są w relacji wszystkie byty? Nad tymi wszystkim pytaniami pracę myślową przeprowadzały liczne pokolenia arystotelików nie otrzymując jedynych słusznych odpowiedzi.
3. Stany pośrednie a przeciwieństwa
W siódmy rozdziale księgi Jota Metafizyki zostaje poruszony problem natury stanów pośrednich. Arystoteles uważa, iż istnienie stanów pośrednich jest niezaprzeczalnym faktem, lecz są one składowymi przeciwieństw. Przeciwieństwa są opozycją, lecz mniej radykalną od sprzeczności, gdyż właśnie je cechują terminy pośrednie, dla których nie ma miejsca w sprzecznościach. Rodzaj stanu pośredniego jest zawsze taki sam jak rodzaj rzeczy, między którymi on zachodzi, na przykład, jeśli lód zamienia się najpierw w wodę a później parę, wtedy woda jest stanem pośrednim, a lód i para przeciwieństwami, jako że wszystkie muszą należeć do tego samego rodzaju, są one opisane chemicznym wzorem H2O. Arystoteles wyciąga wniosek, iż stanami pośrednimi są stany, które musi przejść każda rzecz od swej pierwotnej postaci, do końcowej formy. Ciekawe byłoby zastosowanie tej zasady do ewolucji ludzkiej, czy tak naprawdę według Arystotelesa jesteśmy jako ludzkość stanem pośrednim, czy też finalna wersją rozwoju przyrody?
Stagiryta podaje przykład związany z kolorami, na przejściu między białym a czarnym kolorem stanami pośrednimi mają być czerwony i szary, co ciekawe jego koncepcja jest bardzo podobna do techniki wyświetlania kolorów w telewizorze, gdzie poszczególne barwy uzyskuje się dzięki systemowi święcących się punktów w systemie RGB. Zapewne po raz kolejny myśl arystotelesowa stała się zaczątkiem do tworzenia nowych technologii.
Można w przyrodzie zauważyć także czasem przemianę międzyrodzajową jak na przykład przejście od koloru do kształtu, lecz tego typu przemiany zachodzą jedynie akcydentalnie. Podanie tego przykładu wydaje się nie być trafne, lecz jeżeli rozpatrzyć to pod kątem grafiki 3d gdzie uzyskujemy przy pomocy samych tylko kolorów na ekranie komputera kształty przestrzenne, wydaje się to być słuszna teza. Zostaje wykorzystana w programach do projektowania nowoczesnych budowli, oraz w przemyśle rozrywkowym do produkcji coraz to bardziej skomplikowanych i ładniej wyglądających gier komputerowych.
4. Opozycja
Musimy jednak zauważyć, że dla istnienia stany pośredniego potrzebna jest opozycja, bez niej żaden stan pośredni nie może zaistnieć, jak tłumaczy W. D. Ross: If intermediates are in the same genus, as has been shown, and stand between contraries, they must be composed of these contraries. Do zaistnienia stanu bezpośredniego niezbędna jest zmiana. Wśród opozycji wyjątkowe są sprzeczności, nie możemy w nich wyróżnić stanu pośredniego gdyż mogą być tylko dwie całkowicie antagonistyczne, dla Arystotelesa sprzeczności stały się podstawą dualistycznej teorii istnienia świata. Zauważmy, iż istnieje wiele terminów relatywnych, które nie są przeciwne, stąd też z góry wykluczone są w nich stany pośrednie. Za przykład Arystoteles podaje relację pomiędzy `wiedzą' a `przedmiotem poznawalnym', w której nie można odnaleźć stanów pośrednich. Jako że nie należą do jednego gatunku, `wiedza' jest pojęciem ogólnym, natomiast przedmiot poznawany jest konkretną rzeczą, nie zachodzi miedzy nimi żadne przeciwieństwo.
Należy zauważyć, iż Arystoteles wysuwa wnioski dotyczące, przeciwieństw pierwszych to znaczy przeciwieństw, które są wcześniejsze od następnych przeciwieństw. Jako przykład zostaje podany stosunek pomiędzy tym, co rozpraszające a skupiające. Stagiryta twierdzi, że biały kolor jest rozpraszający a czarny skupiający; a że te kolory są do siebie przeciwstawne to i cechy rozpraszające jak i skupiające muszą być do siebie przeciwstawne. Zostaje wysnuty wniosek na podstawie, którego twierdzimy, iż stosunek między skupiającym a rozpraszającym jest nadrzędny, gdyż obejmuje bardziej ogólny zasięg desygnatów. W dalszym toku myślowym należy rozszerzyć zakres badanych podmiotów, tym tropem podążył Arystoteles, stawiając w jego rezultacie tezę, iż przeciwieństwa mogą stać nawet wyżej od gatunków, są bardziej ogólne. Wszytko, co wywodzi się z przeciwieństwa pierwszego jest przeciwieństwem pośrednim.
5. Gatunki a stany pośrednie
W efekcie, musimy zauważyć, iż także pomiędzy gatunkami powinny występować gatunki pośrednie. Stagiryta kolejny raz `ociera' się o teorie Darwinizmu, w której stwierdzono, iż przy krzyżowaniu różnych gatunków zawsze powstają gatunki pośrednie. Co ciekawe brak powstawania gatunków pośrednich, jest jedną z podstawowych zarzutów wysnuwanych dziś przeciw teorii Darwina, szczególnie w Polsce zarzuty te są stawiane najczęściej przez fundamentalnych Katolików, związanych z toruńskim Radiem Maryja, głosząc swoje tezy staja oni jednak w sprzeczności z własną doktryną, która jest silnie zakorzeniona w filozofii Arystotelesa, gdyż jej twórcy św. Augustyn oraz św. Tomasz wiele czerpali z dokonań Stagiryty.
Kazimierz Żeleźnik tłumaczy, iż należy poszukiwać pierwszych przeciwieństw, niebędących w danym rodzaju by dociec, z czego składają się stany pośrednie. Stąd wniosek, iż te pierwsze zasady, są to przeciwieństwa niebędące ze sobą połączone. Arystoteles pisze, że istnieje jednak coś, co jest złożone z przeciwieństw, ale musi zostać poddane zmianie by osiągnąć drugie przeciwieństwo, gdyż stanie się czymś większym od jednego a mniejszym niż drugie. Człony pośrednie są złożone z przeciwieństw, ponieważ jeśli coś w jakimś stopniu zawiera w sobie cechę w formie większej niż A, a mniejszej niż B; to musi zawierać w sobie zarówno A jak i B. Zatem jeśli pierwsze stany pośrednie są złożone z przeciwieństw, więc i wszystkie pomniejsze pośredniości będą się z nich składać. Z tego Arystoteles wyciąga wniosek, iż wszystkie stany pośrednie należą do tego samego gatunku. Zagadnienie stanów pośrednich i przeciwieństw pozostaną aktualne do dzisiejszych czasów i wielokrotnie będą poruszane szczególnie przez filozofów, jak i badaczy nauk przyrodniczych.
6. Przeciwieństwa powodujące różnicę gatunkową
Arystoteles stawia pytanie, dlaczego niektóre przeciwieństwa nie powodują różnicy gatunkowej. Wynika to z tego, iż niektóre cechy są charakterystyczne dla rodzaju (na przykład „pieszy” i „skrzydlaty”) a inne mniejszym stopniu, przez co nie można dzięki nim ustalić różnicy gatunkowej (przykładem jest biel i czerń). Stąd też kobieta i mężczyzna nie różnią się gatunkowo, lecz należą do tego samego. Koncepcję Arystotelesa dopełnił Tomasz z Akwinu tworząc teorię złożeniowej struktury bytów oraz analogicznego sposobu bytowania. Zgodnie z nim należy odróżniać przeciwieństwa od sprzeczności. Przeciwieństwa według tej koncepcji nie naruszają jedności i pluralizmu rzeczy natomiast sprzeczności wprowadzają rozdarcie oraz dualizm.
Z jednej strony istnieje forma (przeciwieństwa tworzą różnicę gatunkową) a z drugiej materia (nietworząca różnicy). Arystoteles podaje przykład koloru skóry, nie występuję różnica gatunkowa pomiędzy białym a czarnym człowiekiem, nawet przy nadaniu im innej nazwy. W tym znaczeniu pojmujemy człowieka jak materię, a o na w żadnym wypadku nie tworzy przeciwieństw, stąd te wnioski, oraz teoria burząca późniejsze idee nazizmu, rasizmu.
Dana rzecz postrzegana jako całość różniąca się w ten sposób, pomimo inności dostrzegalnej na pierwszy rzut oka, nie różni się gatunkowo, kolejny raz Arystoteles wyprzedza znacznie swoją epokę, poglądy przez niego w tym przypadku wyznawane są dziś uważane za słuszne i poprawne światopoglądowo.
Arystoteles tworzy definicję do imienia Kallias czyli pojęcie (forma) z materią, na mocy niego zostaje podany przykład, iż dany człowiek jest biały gdyż Kallias jest biały, wynika z tego, iż kolor skóry jest akcydentalny, w taki sam sposób rozróżniamy koło spiżowe i koło drewniane, a nawet porównując spiżowy trójkąt i koło drewniane, różnicę gatunkowa można dostrzec nie w ich materii, lecz dlatego, iż w ich pojęciach znajdują się sprzeczności. Czy aby na pewno w żadnym przypadku materia nie może wywoływać różnicy gatunkowej? Arystoteles odpowiada na to pytanie twierdząco, mimo iż sam wymienia kontrowersyjne sytuację na podstawie czarnego konia i białego człowieka, czym on się może różnić skoro jego ich materia znajduje się w ich formach, jednak w nich znajduję się przeciwieństwo, które właśnie tworzy odmienność gatunkową. Są oni różni nie na podstawie koloru (białego czy czarnego). Właśnie na podstawie formy, bo nawet gdyby byli obaj biali to i tak różniliby się gatunkowo. Rozróżnianie pomiędzy męskim a żeńskim osobnikiem nie na mocy cech ich istoty, lecz na podstawie materii i ciała, powstają z tego samego nasienia, które jednak podlega modyfikacjom by stać się w efekcie osobnikiem danej płci. Modyfikacje te polegają na zmianie temperatury, zapewne Arystoteles twierdzi tak na podstawie żółwi, u których faktycznie płeć wykluwających się młodych zależy do temperatury środowiska, w którym są składane ich jaja. Możemy się domyślić, iż wiedzę tą najprawdopodobniej uzyskał od swego ojca, który był medykiem. W dzisiejszych czasach wiemy, iż ciepło nie jest przyczyną urodzenia się dziecka ludzkiego danej płci, lecz teoria mimo, że postawiona błędnie, a sprawdzająca się tylko w przypadku żółwi, daje nam obraz na poglądy w czasach, gdy po ziemi stąpał Arystoteles
7. Poszukiwanie przeciwieństwa prawdy
Ciekawie kwestie przeciwieństw przedstawił św. Augustyn w dziele O nieśmiertelności duszy. Zastanawia się tam nad tym, co może być przeciwieństwem prawdy traktowanej jako przyczyna tego, że wszystkie rzeczy są prawdziwe, czyli występują na świecie. Stąd Augustyn wyciąga wniosek, iż skoro wszystkie rzeczy istnieją to wszystkie musza być prawdziwe, w takim, więc przypadku nie mogą mieć przeciwieństwa. Prawdę traktuje jako pierwszą istotą i z tej racji właśnie nie może ona mieć tym bardziej swego przeciwieństwa. Jedynym przeciwieństwem istoty może być nicość/niebyt, a że dana rzecz istnieje możemy empirycznie doświadczyć, toteż przeciwieństwo jest wykluczone. Takie twierdzenie powoduje, iż musimy zawierzyć zmysłom, co w pewnym sensie przeczy teorii postawionej w Metafizyce, gdzie Arystoteles pisze, że warunkiem niezbędnym do osiągnięcia najwyższej wiedzy jest powstrzymanie się od poznania zmysłowego, największą rolę w poznaniu ma grać umysł.
Zauważmy, iż jeśli wykluczyć przeciwieństwo to należy również wykluczyć stany pośrednie, a więc mówiąc, albo mówimy prawdę albo stwierdzamy coś niezgodnego z faktycznym stanem rzeczy (co według Augustyna nie jest przeciwieństwem prawdy), ten sposób oznaczenia znalazł zastosowanie w logice, przy wartościowaniu sądów. Oczywiście Augustyn mówi to wszystko by w puencie udowodnić, iż dusza, która według niego jest wypełniona prawdą też nie ma przeciwieństw. Ostatnia teza wydaje się dość poważnie `naciągnięta', lecz same rozmyślenia pod kątem przeciwieństwa prawdy są interesujące i uzupełniają się z myślą arystotelesową.
8. Przeciwieństwa a natura
Nauka o harmonii przeciwieństw została zapoczątkowana przez Heraklita i pitagorejczyków, znalazła również zastosowanie w medycynie ontologii i kosmologii. W dziele O świecie Arystoteles rozwija pojęcie przeciwieństw, zauważa ciekawą sytuację, polegającą na tym, iż cały świat składa się z przeciwieństw (tego, co mokre i suche, ciepłe i gorące itd.). Również ludzie tworzą grupy przeciwne do siebie, które walczą o władzę i swoje ideały. Towarzyszy temu zdziwienie jak w takim razie jak może istnieć jedność świata, gdy wszystko jest przeciwieństwem. Można to wytłumaczyć za pomocą wynikania, jedność wynika z wielości, równość z nierówności a obejmuje to wszystkie rzeczy powstałe z przypadku, lub z natury. Właśnie natura posługuję się przeciwnościami i paradoksalnie dzięki nim tworzy harmonię świata, najprostszym przykładem jest związek kobiety i mężczyzny niezbędny dla uzyskania potomstwa. Sztuka jako naśladowczyni natury czyni podobnie, w malarstwie by uzyskać dobry efekt miesza się kolory kontrastowe.
Przyczyną zachowania świata jest zgoda pomiędzy przeciwstawnymi żywiołami wywołana ich równowagą. Wyciągając wnioski dochodzimy do konkluzji, iż równość utrzymuję zgodę (wyjątkowo przydatne w polityce). Właśnie świat jest najdoskonalszą rzeczywistością, a ludzie by się doskonalić powinni brać z niego przykład. On jest najszybszy, największy, olśniewający, nie podlega starzeniu ani niszczeniu się. Byty indywidualne jedne się rodzą drugie umierają (kolejne przeciwieństwo) uzupełniając się razem, a świat nieustannie trwa, dzięki wymianie bytów, które raz występują w roli panującego, drugi raz w roli poddanego.
Każde z twierdzeń arystotelesowych nie odbiega zbytnio od dzisiejszej wiedzy naukowej, a w kategorii filozoficznej stanowi nieśmiertelną myśl, z której czerpią kolejne pokolenia. Teoria przeciwieństw przy rozróżnianiu gatunków stała się podstawą wielu nauk przyrodniczych, a on zapewnił sobie miejsce na filozoficznym parnasie.
9. Podsumowanie
Stagiryta poruszając temat stanów pośrednich, zagłębia się w bardzo zaawansowane kwestie pośredniości w życiu ludzkim. Często mówimy, iż nie chcemy się wyróżniać, wtopienie się w tłum jest naszym marzeniem. Wszystko staramy się uśredniać: pensje, bezrobocie, poziom życia, ilość ludności. Należy zadać sobie pytanie, co to tak naprawdę ma na celu, czy też staranie się unikania skrajności jest na pewno dobrym wyborem, czy dzięki temu osiągniemy szczęście, o którym Arystoteles często wspomina. Te wybory są oczywiście indywidualne, lecz nacisk społeczeństwa na jednostkę w sposób bardzo mocny je uwydatnia oraz powoduje, że tak naprawdę już przed podjęciem decyzji wiemy, co mamy zrobić. Może jednak Stagiryta stara się nam powiedzieć, iż szukając wspominanych przez niego pierwszych przeciwieństw i znajdując je będziemy mieli pełny obraz możliwości, oraz będziemy mogli wybrać to, co dla nas właściwe.
Stany pośrednie oczywiście odgrywają dużą rolę w życiu ludzkim, a bez nich choćby badanie różnych nowoczesnych dyscyplin naukowych byłoby mocno utrudnione, jak widać w przedstawionej pracy Arystoteles już wieki temu zdołał je odkryć, oraz starał się opisać w sposób uznany przez niego za najlepszy. Wyróżnił stany pośrednie najpierw pomiędzy przeciwieństwami by następnie szukać pierwszych stanów pośrednich, tak jak w Metafizyce próbował zdefiniować pierwszego poruszyciela czyli boga. Nawiązanie do stanów pośrednich w gatunkach, czyli gatunków pośrednich zbliżyło go do nowoczesnych teorii ewolucji. Po raz kolejny okazało się, iż Stagiryta o wiele wyprzedza czasy w których żył. Nie dziwią więc próby analizy jego tekstu, którymi ludzkość zajmuje po dziś dzień nie znajdując jedynych słusznych odpowiedzi. Przez swe dzieła i myśl Arystoteles zapewnił sobie niezapomnianą pozycję w historii ludzkości, przyczyniając się do rozwoju nie tylko filozofii, ale i wielu innych nauk bez których życie człowieka byłoby dzisiaj znacznie trudniejsze i uboższe.
Bibliografia
Arystoteles, Metafizyka, przeł. T. Żeleźnik, t 2, Lublin 1996
Augustyn św., O nieśmiertelności duszy, przeł. M. Tomaszewski, Warszawa 1953 s. 81 - 104
Encyklopedia PWN, http://encyklopedia.pwn.pl/
Reale G., Platon i Arystoteles, przeł. E. I. Zieliński, [w] tegoż, Historia filozofii starożytnej, t. 2, Lublin 2005
Tatarkiewicz W., Układ pojęć w filozofii Arystotelesa, Warszawa 1958