W przestrzeni mitu - „Chłopi” Władysława Reymonta^*

Geneza „Chłopów”

Wiejska rzeczywistość - rozwarstwienie społeczne wsi

Bohaterowie

Cechy kompozycji i kreacji świata

Opis jesieni - analiza tekstu

„Chłopi” - powieść czy epos?

Geneza „Chłopów”

W 1897 roku Władysław Reymont zawarł umowę z wydawcą na napisanie „Chłopów”. Powieść powstawała z trudem, pisarz często zmuszony był przerywać i odkładać pracę nad powieścią. W 1898 poważnie zachorował na serce, musiał się leczyć. W 1900 roku uległ groźnemu wypadkowi kolejowemu pod Warszawą (zderzyły się wtedy dwa pociągi, pisarz miał złamane żebra, poważny uraz nóg, jego stan zdrowia po katastrofie kolejowej wyraźnie się pogorszył). Do tego dołączyły problemy nerwowe. Reymontowi z wielkim trudem przychodziło pisanie kolejnych rozdziałów. Tym niemniej w 1901 roku dzieło było już na ukończeniu. Pisarz miał je już oddać do druku, doszedł jednak do wniosku, że początek powieści mu się nie podoba i zniszczył około 11 tysięcy wierszy. Pracę zaczął więc od nowa. Reymont nad książką pracował aż do 1909 roku (wtedy wydano pierwszy tom pt. „Lato”).

Wiejska rzeczywistość - rozwarstwienie społeczne wsi

W powieści Reymont ukazał wewnętrzny podział warstwy chłopskiej,

• chłopi bogaci

do tej grupy zaliczamy Borynę, wójta, młynarza, kowala. Bohaterowie ci żyją w dostatku, mogą sobie pozwolić na zatrudnienie stałych parobków, dzierżawią innym chłopom ziemię. Ze względu na status majątkowy przysługują im pewne przywileje: zajmują oni pierwsze miejsce w kościele (tuż przy ołtarzu), a także na zebraniach wiejskich i w karczmie. W czasie procesji niosą baldachim nad księdzem. Z ich zdaniem, stanowiskiem musi się liczyć cała wspólnota wiejska. Spośród tej grupy największym szacunkiem i autorytetem cieszy się Boryna, wyróżniający się pracowitością i mądrością.

• chłopi średniozamożni

tę grupę tworzą m.in.: Dominikowa, Płoszka, Kłębowie, Paczasiowie. Osoby te posiadają ziemię - ona jest dla nich największą wartością (Dominikowa nie chce, by synowie się żenili, gdyż wtedy musiałaby odpisać im ziemię, niechętnie też patrzy na małżeństwo Szymka z Natusią Gołębianką, bo ta nie posiada własnych gruntów. Przystaje natomiast na małżeństwo dziewiętnastoletniej córki Jagusi ze starym Boryną, który ma duży majątek. Przedstawiciele tej warstwy, w przeciwieństwie do bogaczy wiejskich, borykają się z wieloma problemami natury finansowej.

• biedota wiejska

w skład tej grupy wchodzą: Agata, Jagustynka, Kuba, Witek, Kobusowie. Są to ludzie nie posiadający ziemi, bezrolni, w bardzo złej sytuacji materialnej. Jagustynka to kobieta skrzywdzona przez los i mocno doświadczona. Przepisała swoje gospodarstwo dzieciom, a one ją wygnały. Pocieszenia i współczucia szuka u Borynów, mówiąc:

„Dajcie kąt jaki i choćby to, co psu wyrzucicie! Zmiłujcie się nad sierotą... rodzone dzieci (...) samą mnie ostawiły i bez tej okruszyny chleba... gorzej niźli tego psa... a tam u nich gwarno, pełno ludzi... chodziłam koło węgłów... w okna zaglądałam... na darmo”.

Agata - schorowana staruszka, żebraczka także była bezdomna. Godnie znosiła swój los i miała tylko jedno marzenie: umrzeć godnie, jak gospodyni. Wiosną i latem mieszkała u Kłębów, wykonując drobne prace. Była im wdzięczna, mówiła, że to „ludzie dobre, bo mię choć latem przytulą, kąta ani tej łyżki strawy nie żałują - że se człowiek kiej jaka gospodyni paraduje...”

Kuba z kolei, syn gospodarza stał się parobkiem u Borynów, spadł do niższej klasy, gdyż stryjowie zagarnęli majątek ojca. Jakub Socha był bardzo pracowitym i uczciwym człowiekiem, pełnym pokory, zmarł na gangrenę (został postrzelony podczas polowania i nie leczył rany).

Spośród tej najbiedniejszej warstwy w najlepszym położeniu była służba wiejska, która miała zapewniony dach nad głową i posiłki. Najniżej natomiast w hierarchii stali parobcy, bezrolni chłopi często wybierali pracę sezonową niż stałe zajęcie u gospodarza.

Bohaterowie

Maciej Boryna liczy pięćdziesiąt osiem lat, to najbogatszy chłop we wsi, przewodzi on wiejskiej gromadzie. Chłopi radzą się go w najróżniejszych sprawach, u niego właśnie szukają oparcia. Boryna to urodzony przywódca - dowodzi chłopami w bitwie o las. Przed atakiem na ludzi z dworu Maciej wygłasza płomienną mowę niczym antyczny bohater z eposu Homera:

Narodzie chrześcijański, Polaki sprawiedliwe, gospodarze a komorniki! Krzywda się nam wszystkim stała, krzywda równa, jakiej ni ścierpieć, ni podarować! Dwór las nasz tnie, dwór nikomu z naszych roboty nie dawał, dwór ciągiem na nas nastaje i do zguby wiedzie!

Niemłody już Boryna wykazał się w walce nie lada odwagą i determinacją, broniąc zaciekle lasu, został ciężko ranny w głowę.

Borynę cechuje pracowitość i mądrość. Jest człowiekiem doświadczonym i rozsądnym, cieszy się we wsi ogromnym autorytetem. Najwyższą wartość stanowi dla niego ziemia. Nawet jej skrawka nie chce oddać synowi. Jedną z największych wad Macieja jest egoizm i pazerność. Niekiedy też bywa okrutny - nie wzrusza go ludzka bieda, najbiedniejszych traktuje z pogardą, jest niedobry dla służby i dla najbliższych również: wyrzuca z domu syna i synową. Antka nienawidzi jeszcze bardziej, gdy dowiaduje się, że ma on romans z Jagusią - jego żoną. Upokorzony, w akcie zemsty pragnął tych dwojga zabić.

Stosunek Boryny do Jagny w miarę rozwoju akcji się zmienia. Początkowo młoda Paczesiówna staje się jego wielką namiętnością. Kobieta jednak stopniowo traci szacunek i zaufanie męża.

Jagna Paczesiówna

To najpiękniejsza kobieta w Lipcach, ma blond włosy i niebieskie oczy, jest zadbana, lubi się stroić i kokietować mężczyzn. Jagna wyróżnia się spośród wiejskich dziewczyn, to indywidualistka, ma duszę artystki (uwielbia muzykę płynącą z kościelnych organów - ona wprawia ją niemal w mistyczny stan). Wyraźnie odstaje od wiejskiej gromady, nie liczy się z normami moralnymi, manifestuje swą odmienność. Jest osobą, która ceni swobodę. Wychodzi za Borynę nie dlatego, że go kocha, ale dlatego, że tak chce jej matka, która liczy na wzbogacenie się córki. Samą Jagnę z kolei mało obchodzi majątek i ziemia również. Poszukując wrażeń i uniesień, nawiązuje romanse z kilkoma mężczyznami: fascynuje ją siła Antka, delikatność Jasia. Odmienna i nieakceptowana przez społeczność Lipiec staje się ofiarą samosądu.

Jagna stanowi ucieleśnienie młodopolskiego wizerunku kobiety - istoty kierującej się impulsami, namiętnej i rozerotyzowanej, to wiejska wersja femme fatale - kobiety fatalnej, mającej zgubny wpływ na życie mężczyzny.

Antek Boryna

syn Macieja, odziedziczył większość cech po ojcu - to człowiek dumny, hardy, zacięty i porywczy. Jest szaleńczo zakochany w Jagnie, ma wielki żal do niej, że wszyła za Macieja, Jagna również go kocha, dopuszcza się z nim zdrady męża. Antek popada nieustanne konflikty z ojcem, sprzeciwia się jego despotyzmowi. Ojciec traktuje go jak parobka, nie chce dać mu ziemi na własność. Mężczyzna nienawidzi szczerze starego Boryny, jednak w czasie walki o las staje w jego obronie i mści się za ojcowską krzywdę (morduje borowego, za co trafia do więzienia). Po odbyciu kary Antek przechodzi wewnętrzną metamorfozę. Staje się rozważny i rozsądny, dławi w sobie miłość do Jagny, nie broni jej, gdy ludzie wywożą ze wsi.

Hanka

Żona Antka, jest postacią dynamiczną, zmienia się w miarę rozwoju akcji. Początkowo to kobieta bez charakteru, bierna i bojaźliwa, niedowartościowana. Hanka często płacze, mąż nie okazuje jej należytego szacunku (czasem ją bije), teść również za nią nie przepada, jest przekonany, że żona Antka to marna gospodyni.

Hanka z czasem się zmienia, hardzieje, wszystkie nieszczęścia, przykrości, niepowodzenia, które ją spotykają, wzmacniają ją psychicznie, sprawiają, że staje się ona silniejsza, bardziej twarda. Gdy teść został ciężko ranny, Hanka wróciła do jego chaty i zajęła się gospodarstwem, pracowała ciężko, w pocie czoła, pokazała, ile jest warta, okazała się świetnym zarządcą i organizatorem. Mimo iż szczerze nienawidziła swej konkurentki - Jagusi, potrafiła się przemóc i wyciągnąć rękę do zgody.

Cechy kompozycji i kreacji świata

Spróbujmy teraz przyjrzeć się bliżej kompozycji dzieła i scharakteryzować poszczególne składniki świata przedstawionego. W ten sposób zrozumiemy, na czym polega oryginalność i wielkość utworu Reymonta - powieści nagrodzonej Literacką Nagrodą Nobla.

Najpierw wymieńmy wszystkie składniki, z których zbudowana jest powieść, następnie każdy z nich omówimy.

język

kompozycja czas

wydarzenia (akcja, fabuła) świat

narracja składniki powieści miejsce przed-

postaci stawiony

narrator

styl

Składniki powieści	Omówienie
CZAS	W powieści możemy wyróżnić kilka nakładających się na siebie ciągów czasowych:
	czas naturalny, cykliczny, powracający, wyznaczony rytmem przyrody, zmianami pór roku czas liturgiczno-obrzędowy, nakłada się on na czas naturalny, rytm, który organizuje życie chłopów - wyznaczają go święta kościelne, ale również obyczaje i obrzędy wywodzące się z czasów pogańskich. Charakterystyczne jest, że w omawianej powieści czas historyczny właściwie nie istnieje, nie odgrywa on znaczącej roli, nie wywiera on bezpośredniego wpływu na życie chłopa. Co ciekawe, w utworze nie padają żadne określenia miesięcy ani dni. Autor celowo nie precyzował dat, w ten sposób nadał wydarzeniom ponadczasowy, uniwersalny charakter, dokonał mityzacji świata przedstawionego. Dokładnego czasu akcji nie znamy, wiemy tylko, iż rzecz dzieje się po upadku powstania styczniowego (Kuba Socha wspomina a swojej powstaniowej przygodzie, o tym, jak walczył u boku pana Jacka). można jeszcze wyróżnić czas egzystencjalny, mierzony takimi wydarzeniami, jak: narodziny, chrzest, wesele, śmierć. Wnioski: Z całą pewnością możemy przyznać, że czas powieściowy ma cechy czasu mitycznego. Jest to czas uniwersalny, dziejący się zawsze, ustalonym, wiecznym rytmem.
MIEJSCE	Akcja rozgrywa się w Lipcach. Granice wsi stanowią granice powieściowego świata. Tylko dwa razy, podczas krótkich wyjazdów do Tymowa, akcja przenosi się poza granice wsi. Wnioski: W ten sposób Reymont ukazał chłopskie przywiązanie do miejsca, „zakorzenienie” się w nim. Dla chłopów jedną z najistotniejszych kategorii jest „bycie tutejszym”. Chłopi odczuwają głęboką potrzebę bycia u siebie, więź z ojcowizną, ziemią. Lipce dla mieszkańców stanowią centrum świata, to jedyne miejsce, które mogą uznawać za swoje. Lipce to synteza polskiej wsi, na jej obraz składają się różne elementy znanych pisarzowi miejscowości. Jedną z najistotniejszych kategorii w chłopskiej mentalności stanowi opozycja swoje - obce, znane - nieznane. Przestrzeń chłopów dzieli się na Lipce i resztę świata. Przestrzeń wsi to przestrzeń mityczna, własna, oswojona, bezpieczna. centrum świata sacrum (miejsce święte) axis mundi Lipce przestrzeń zamknięta (środek świata) swojskość = doskonałość, bezpieczeństwo
POSTACI	W „Chłopach” bohaterem jest zbiorowość, cała społeczność wiejska, która reprezentuje pewien nadrzędny, odwieczny ład. Każdy z członków owej zbiorowości ma wyznaczone miejsce w hierarchii. Gromada chłopska żyje według ściśle określonych , niezmiennych reguł, zasad. Przekroczenie granic przez jednostkę powoduje jej wykluczenie ze społeczności. W Lipcach nie ma miejsca dla ludzi, którzy postępują wbrew zbiorowej moralności i łamią ustalone zasady etyczne. Przekonała się o tym Jagna, która, nawiązując romans kolejno z Mateuszem, wójtem, Jasiem zgorszyła opinię publiczną. Ludzie, obwiniając ją o wszelkie zło, postanowili wyrzucić ze wsi: A tymczasem na wsi nastał straszny czas sądu i kary, że już i nie opowiedzieć, co się tam wyrabiało. Jakoby dur ogarnął Lipce, a ludzie zgoła się powściekali, bo co jeno było rozważniejsze, pozamykało się w chałupach lub uciekło na pola, zaś reszta, pozbierana nad stawem w gromady i jakby opita złością, wrzała coraz zapalczywiej jurząc się nawzajem krzykami, że już każden się wydzierał, każden pomstował, każden się srożył wraz, czyniąc przeraźliwy warkot, podobien dalekim i groźnym grzmotom. I w jakiejś minucie cała wieś ruszyła do Dominikowej kieby ten wezbrany, szumiący potok, wiedła organiścina z wójtową, a za nimi przepychało się z rykiem całe rozjuszone stado. Wdarli się do chałupy kiej burza, jaże zadygotały ściany, Dominikowa zastąpiła drogę, to ją stratowali, Jędrzych skoczył bronić i w oczymgnienie zrobili z nim to samo, wreszcie Mateusz chciał ich powstrzymać przed komorą i chociaż prał drągiem, chociaż bronił całą mocą, ale nie wyszło i Zdrowaś, już leżał kajś pod ścianą z rozbitym łbem i nieprzytomny. Jagusia była zaparta w alkierzu, a kiej wyrwali drzwi, stała przytulona do ściany i nie broniła się, nie wydała nawet głosu, blada była kiej trup, a w oczach szeroko rozwartych gorzało ponure płomię grozy i śmierci. Sto rąk wyciągnęło się po nią, sto rąk głodnymi, chciwymi pazurami chyciło ją ze wszystkich stron, wyrwało niby kierz płytko wrośnięty w ziemię i powlekło w opłotki. - Związać ją, wyrwie się jeszcze i ucieknie - rozrządziła wójtowa. Na drodze stał już gotowy wóz, nałożony świńskim nawozem po wręby desek i zaprzężony we dwie czarne krowy, rzucili ją na gnój związaną niby barana i ruszyli wśród piekielnego zamętu; urągliwe wyzwiska, śmiechy i przekleństwa posypały się na nią kiej grad po stokroć zabijający. (tom IV, rozdz. XIII) Niektórzy bohaterowie indywidualni to postacie archetypiczne (archetyp z języka greckiego oznacza pierwowzór, to podstawowy i niezmienny składnik zbiorowej podświadomości, pozostałość odwiecznych i powtarzających się doświadczeń ludzkości. Możemy np. mówić o archetypie raju, bohatera, matki z dzieckiem). Cechy archetypiczne mają ojciec i syn, którzy walczą o władzę (ziemię) i o kobietę. Uczeni w Jagnie natomiast często dopatrują się archetypu pięknej Heleny. Widzą w niej także ucieleśnienie żeńskich bóstw płodności - Jagna w każdej porze roku wiąże się z innym kochankiem (na jesieni jest z Boryną, w zimie z Antkiem, wiosną z wójtem a latem z Jasiem). Hanka z kolei to matka rodu, jej Boryna pozostawia pieczę nad gospodarstwem.
WYDARZENIA - KOMPOZYCJA NARRATOR	Nadrzędną zasadą kompozycyjną jest wpisanie wydarzeń w cztery pory roku, w porządek naturalny nadający rytm i sens ludzkiemu życiu. Warto zwrócić uwagę na ramową kompozycję: powieść rozpoczyna się odejściem starej Agaty ze wsi i kończy opuszczeniem Lipiec przez dziada: pierwsze i ostatnie słowa nawiązują do chrześcijańskich pozdrowień - powitania i pożegnania: „Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus” (t. I, rozdz. I) „Ostańcie z Bogiem, ludzie kochane” (t. IV, rozdz. 13). Powieść ma kilka planów powiązanych ze sobą. Całość sprawia wrażenie ładu, celowości, wyważenia i spokoju. W powieści występuje kilku narratorów: wiejski gaduła, gawędziarz, przedstawia bohaterów, przybliża czytelnikowi realia życia wiejskiego, jego relacje są szczegółowe, drobiazgowe. Narracja ta jest również zemocjonalizowana. Język narratora-gawędziarza zawiera najwięcej form gwarowych. realistyczny obserwator to realista, który w sposób obiektywny, rzeczowy opisuje świat przedstawiony. W przeciwieństwie do narratora-gawędziarza zachowuje dystans wobec prezentowanej rzeczywistości i wydarzeń. Posługuje się językiem literackim. poeta młodopolski - ten narrator uobecnia się głównie w nastrojowych opisach przyrody, przeżyć, ludzkich namiętności, wprowadza on do powieści liryzm, subiektywizm, emocjonalizm. Obecność kilku narratorów sprawia, że w utworze pojawiają się różne style i konwencje: - realizm: widoczny w opisach życia gromady wiejskiej: obrzędów, obyczajów, prac. - naturalizm: ujawnia się w scenach drastycznych (ucięcie sobie nogi przez Kubę). Typowo naturalistyczne jest eksponowanie biologizmu człowieka, jego sił witalnych, instynktownych zachowań, erotyzmu. - impresjonizm: ta technika pisarska została zastosowana w opisach przyrody. - symbolizm: uwidacznia się w scenie siewu, który symbolizuje związek życia i śmierci. W powieści zastosowano też stylizację gwarową (świadome wprowadzenie do utworu literackiego lub jego fragmentu wyrazów, zwrotów, wyrażeń, konstrukcji składniowych właściwych autentycznej lub stylizowanej gwarze danego regionu. Stylizacja gwarowa często zwana też jest dialektyzacją). Należy pamiętać, że powieść nie jest napisana gwarą, tylko niektóre formy językowe zawierają cechy gwarowe, język narracji w przeważającej mierze jest literacki. Wplecione do tekstu formy gwarowe stwarzają ogólne wrażenie „ludowości”.

Opis jesieni - analiza tekstu

Przyjrzyjmy się bliżej narracji, próbujmy zanalizować fragment opisu jesieni, zamieszczony w podręczniku na s. 245.

Na pewno zauważyli państwo w tym tekście elementy impresjonistyczne (mglista poświata, mgła, rozmyte barwy, pastelowe kolory:„gęsi niby płatki śniegu bieliły się”, „tuman szarego, przesłonecznionego kurzu”, „srebrne pajęczyny”, zrudziałe łąki”, „niebieskie warkocze dymów”, „gąszcz drzew pożółkłych”.

Zgodna z duchem impresjonizmu jest amorficzność (zmienność) kształtów: „tuman kurzu podnosił się [...], wydłużał i pełzał”, „warkocze dymów ciągnęły się nad zagonami”.

W omawianym fragmencie można dostrzec również elementy oniryczne (oniryzm to sposób ukazywania rzeczywistości na kształt marzenia sennego: „puste jesienne drogi”, „szedł wolno, siał ruchem monotonnym”.

Narrator stosuje zwroty i wyrażenia, które tworzą dynamiczny obraz: migotliwy, zmienny, wibrujący, nieustannie się przekształcający, będący w ciągłym, nieustannym ruchu (to także cecha impresjonizmu). Ten obraz dodatkowo ożywiają metafory, zwłaszcza animizacje i personifikacje: „pochylały się jarzębiny o krwawych, ciężkich głowach”. W warstwie brzmieniowej charakterystyczne dla omawianego fragmentu są onomatopeje (wyrazy dźwiękonaśladowcze): „wóz zaturkotał”, „pług zgrzytał”. Te wyrazy, imitujące dźwięk, budują szczególny rytm, melancholijny i uspokajający.

Warto zwrócić jeszcze uwagę na rytm prozy budowany poprzez szereg zdań o paralelnej (podobnej) budowie.

W drugiej części opisu nastrój się nieznacznie zmienia, staje się bardziej podniosły, patetyczny, co zostaje podkreślone przez słownictwo: „błogosławiący ruch siejby”, „święty rzut”, „złoty pył”, „kolisty wir”. Ów patos potęgują konstrukcje składniowe, nadające wypowiedzi dostojny rytm: „siał ruchem monotonnym, nabożnym i błogosławiącym ziemi”. Pisarz, stosując wyżej wymienione środki poetyckie, osiąga efekt sakralizacji obrazu: czynności chłopa nabierają charakteru symbolicznego, uniwersalnego, sianie zboża przekształca się w misterium.

„Chłopi” - powieść czy epos?

Epos

• gatunek wywodzący się z antyku, należący do literatury wysokiej

• bohaterem jest zbiorowość: naród, społeczność, ukazana na tle przełomowych wydarzeń historycznych

• bohaterowie to postaci wyjątkowe, pełne powagi, dostojeństwa, często poddawane heroizacji

• wydarzenia rozgrywają się na dwóch planach: realistycznym i fantastycznym

• świat przedstawiony jest wyraźnie oddzielony od narratora, który zachowuje dystans epicki

• narrator jest trzecioosobowy, wszechwiedzący

• epos ma charakter opisowy (dominuje opis, opowiadanie)

• styl podniosły, patetyczny

• środki stylistyczne: porównania homeryckie, hiperbole (wyolbrzymienia), stałe epitety.

Powieść Reymonta pod pewnymi względami przypomina epos.

• bohaterem zbiorowym utworu są chłopi, mieszkańcy wsi Lipce, ukazani w ważnym momencie historycznym, kiedy budzi się w nich świadomość, społeczna, tożsamość narodowa.

• w pewnych fragmentach Reymont heroizuje swych bohaterów, posługuje się hiperbolą, budując postaci monumentalne, posągowe. Wystarczy choćby wspomnieć scenę śmierci Boryny na jego polu, pełną patosu, podniosłości:

„Zachwiał się Boryna, roztworzył ręce, jak w czas Podniesienia:

- Panie Boże zapłać! - odrzekł i runął na twarz przed tym Majestatem Przenajświętszym.

Padł i pomarł w onej łaski godzinie”

(tom III, rozdział XI)

• Reymont nakreśla panoramiczny obraz wsi na przełomie wieków

• powieść charakteryzuje epicki rozmach

• opis bitwy o las przypomina zmagania homeryckich bohaterów „Iliady”

• w „Chłopach”, podobnie jak w eposie homeryckim, można wskazać dwa plany: plan realistyczny i plan przyrody. To właśnie natura jest jakby jednym z bohaterów powieści, to twór czujący i żyjący, tak jak ludzie. Pisarz personifikuje przyrodę, jej opisy często podlegają psychizacji.

• mitologizacja bohaterów, przestrzeni, zdarzeń

• język powieściowy jest opisowy.

W ramach uzupełnienia wykładu proszę wykonać następujące zadania:

1. Zapoznaj się z biografią Reymonta (podręcznik, s. 243).

2. Wskaż wątki główne i poboczne w „Chłopach”.

3. Przeczytaj zamieszczone w podręczniku fragmenty „Chłopów” (s. 246-147) i wskaż elementy stylizacji gwarowej.

Przemysław Walkowiak

^* Obowiązuje państwa znajomość tomu I „Chłopów”

---