3. Telenowela i opera mydlana - jak zmieniały się tego typu produkcje?
Opera mydlana i telenowela
OPERA MYDLANA - (ang. Soap opera) - gatunek telewizyjny, często mylony z telenowelą. Różni się jednak od niej wieloma cechami. Humorystyczny, ale pogardliwy wydźwięk terminu powoduje, że jest on rzadko używany przez samych twórców.
Opery mydlane są kontynuatorkami popularnych w XIX wieku drukowanych w gazetach powieści w odcinkach oraz późniejszych powieści radiowych (takich jak polskie słuchowiska Matysiakowie czy W Jezioranach).
Opera mydlana jest najpowszechniejszym gatunkiem serialowym na świecie.
Charakterystyka
Opery mydlane pojawiają się zazwyczaj kilka razy w tygodniu, od poniedziałku do piątku (czasem rzadziej lub w inne dni tygodnia) i trwają od 20 do 50 minut. Z początku emitowane były zazwyczaj w godzinach od 11 do 16, czyli tzw. daytime, obecnie częściej pojawiają się w paśmie primetime, także w weekendy. Ich głównym celem jest dostarczenie widzom rozrywki. Są one osadzone w rzeczywistości, zazwyczaj współczesnej lub nawet równoczesnej widzowi. Czasami miejsce ich akcji nie jest określone. Opery mydlane przedstawiają sytuacje rodzinne i zawodowe, codzienne problemy bohaterów, pochodzących głównie z klasy średniej (w polskich produkcjach) lub wyższej (produkcje zagraniczne). Są to zazwyczaj historie wielowątkowe, z kilkunastoma głównymi bohaterami, powiązanymi wspólnym miejscem pracy (szpital, kancelaria adwokacka, instytut naukowy) lub więzami pokrewieństwa, oraz licznymi postaciami epizodycznymi.
Opery mydlane nie są oczywiście gatunkiem jednorodnym; istnieją pewne różnice między produkcjami polskimi a zagranicznymi, głównie amerykańskimi, które przedstawiają "prawdziwe" życie ludzi z wyższych sfer. Natomiast na pograniczu opery mydlanej i filmu dokumentalnego znajduje się gatunek telewizyjny zwany docu soap, który różni się od klasycznej opery mydlanej tym, że zamiast fikcyjnych postaci granych przez aktorów, obejrzeć można prawdziwych ludzi w prawdziwych sytuacjach życiowych (zakładając jednak, że nie grają oni przed kamerą).
Opera mydlana:
Jest niekończącym się, wielowątkowym serialem. Wątki mogą biec równoległe lub krzyżować się wzajemnie, niektóre znikają, pojawiają się nowe. Wynika to z faktu, iż niektórzy grający w nich aktorzy po kilku latach produkcji są zbyt znudzeni lub, obawiając się zaszufladkowania, rezygnują z roli, by po kilku latach do niej powrócić. Same postacie mogą się zmieniać. Charakterystyczny jest brak głównego wątku, wiodącego bohatera, brak tradycyjnego finału rozwiązującego wszystkie wątki. Gdy opera mydlana traci popularność, często po prostu zaprzestaje się kręcenia dalszych odcinków.
Mają one bardzo dużą liczbę odcinków (w niektórych przypadkach nawet do kilkunastu tysięcy) i są nadawane niekiedy przez kilka, kilkanaście, lub nawet kilkadziesiąt lat.
Często zdarza się, że akcja na ekranie biegnie równolegle do czasu rzeczywistego (np. jeśli odcinek emitowany jest w poniedziałek a następny w środę, to akcja serialu w drugim odcinku rozgrywa się dwa dni po poprzednim).
Opera mydlana powiela schematy zawarte w literaturze kobiecej, a głównie melodramatu i romansu. Kobiety przedstawiane w nich mają często atrakcyjną pracę, ciekawe hobby, stanowisko dające im władzę. Pojawiają się przed nimi nowe perspektywy, między którymi muszą wybierać.
Często podział na części jest przypadkowy i gwałtowny. Niekiedy cały odcinek przedstawia jedno zdarzenie lub jedną postać.
Opera mydlana najczęściej jest przedstawiona w formie kina stylu zerowego tzn. forma przekazu pozbawiona jest jakichkolwiek elementów artystycznych, nawiązań do innych utworów oraz nietypowych sposobów prezentacji fabuły.
Historia
Historia opery mydlanej sięga lat 30 XX wieku, kiedy to w USA zaczęto nadawać pierwsze radiowe opery mydlane.[1] W szybkim czasie programy te zaczęły zajmować 90% wszystkich sponsorowanych audycji. Opera to ironiczna nazwa wymyślona przez prasę amerykańską, z kolei określenie mydlana wywodzi się z faktu, iż głównymi sponsorami byli producenci środków czyszczących, co wzięło się z faktu, że emitowane dawniej opowieści czy to radiowe, czy telewizyjne nadawane były głównie z myślą o kobietach i dlatego w przerwach reklamowych nadawano przede wszystkim reklamy środków do prania, mydeł, itp.
Najbardziej znane opery mydlane to:
amerykańskie: Moda na sukces, Dallas, Dynastia Colby'ch, Dynastia, Santa Barbara, Pokolenia, Żar młodości, Beverly Hills 90210, Melrose Place, Sunset Beach, Gotowe na wszystko
W Polsce
Pierwsze polskie opery mydlane to powieści radiowe Matysiakowie emitowana od 1956 r. oraz W Jezioranach od 1960 r. Oba słuchowiska od momentu powstania są do dziś nadawane raz w tygodniu i przekroczyły już dwa tysiące odcinków. Natomiast pierwszą polską telewizyjną operą mydlaną był serial wyświetlany w latach 1988-1991 pt. W labiryncie, który był odpowiedzią na popularność latynoamerykańskich telenowel, a szczególnie Niewolnicy Isaury wyświetlanej w Polsce w 1984 r. W tamtym okresie termin opera mydlana nie był jeszcze znany i nazywano nowy gatunek telewizyjny telenowelami. Pierwszymi amerykańskimi operami mydlanymi w Polsce były wyświetlane od lipca 1990 r. Dynastia i Santa Barbara. W 1992 rozpoczęto emisję wszystkich 470 odcinków serialu Pokolenia, a od września 1994 roku zagościła obecna do dziś Moda na sukces. W latach 90., oprócz amerykańskich seriali sprowadzano też wiele telenowel z Ameryki Południowej i polska produkcja nie rozwijała się. Dopiero sukces Klanu wyświetlanego od 1997 zaowocował następnymi produkcjami. Inne polskie seriale najbliższe operom mydlanym to Złotopolscy, M jak miłość, Pierwsza miłość, Na Wspólnej, Plebania, Samo Życie, Na dobre i na złe, Klan czy Barwy szczęścia.
Telewizja Polska w oficjalnym programie zdecydowanie unika terminu opera mydlana, stosując nazwy telenowela (Klan, Złotopolscy, Plebania) lub rzadziej - serial (M jak miłość).
Typy oper mydlanych
Można wyróżnić dwa typy oper mydlanych - amerykańskie i brytyjskie - od nazw państw, w których te seriale mają najdłuższą historię.
Amerykański styl opery mydlanej - nierealistyczne seriale z niezbyt szybką akcją, kręcone w niezwykle przestarzały sposób (taki sam jak w latach 50. XX wieku). Wątki są często mało realne, a czasami nawet całkowicie nierealne (podróż w czasie). Nierzadko bohaterami są bogaci, pozornie mający wszystko ludzie. Ilość scen w plenerze jest niezbyt duża.
Brytyjski styl opery mydlanej - seriale stawiające na jak największy realizm (bardziej realne wątki). Szybsza i żywsza akcja, niż w amerykańskich soap operach. Bohaterami są najczęściej przedstawiciele średniej klasy społeczeństwa. Sceny w plenerze występują we właściwie każdym odcinku.
Przyszłość gatunku
Przyszłość oper mydlanych maluje się różnie, zależnie od kraju. W USA, gdzie te seriale mają najdłuższą historię, maluje się ona niezbyt dobrze. W ciągu kilkunastu lat oglądalność tych seriali w tym kraju gwałtownie zmalała. Aby zwiększyć oglądalność stosuje się różne, często dramatyczne metody. Seriale są naszpikowane przemocą i wulgaryzmami, występuje coraz więcej wątków sensacyjnych, zamiast wątków obyczajowych, starzy członkowie obsady są dyskryminowani i zastępowani na planie przez rzesze młodych aktorów, na których skupia się cała akcja seriali.
Inaczej maluje się przyszłość oper mydlanych w drugim kraju pod względem długości ich historii, czyli Wielkiej Brytanii. Tam seriale tego typu są wciąż bardzo popularne. Najpopularniejsze z nich - EastEnders i Coronation Street - zdobywają wysokie miejsca w rankingach oglądalności.
Mimo iż brytyjskie opery mydlane nie cierpią na ciągnącą się latami utratę widowni, to jednak też od czasu do czasu szpikuje się je przemocą, aby osiągnąć jeszcze lepsze rezultaty oglądalności.
W pozostałych krajach świata opery mydlane są zazwyczaj wciąż popularnym gatunkiem. Zazwyczaj jest to spowodowane tym, że w większości krajów (oprócz USA, Wielkiej Brytanii i Australii) soap opera jest jeszcze dość młodym gatunkiem i nie zdążyła się jeszcze znudzić widzom.
TELENOWELA - (hiszp. telenovela) - gatunek telewizyjny, często mylony z operą mydlaną. Nazwa polska wywodzi się z hiszpańskiego telenovela. Z punktu widzenia literackiego jest ona niepoprawna, gdyż termin 'nowela' w języku polskim oznacza krótką formę literacką, natomiast w hiszpańskim słowo novela znaczy 'powieść'.
Telenowela jest gatunkiem charakterystycznym dla Ameryki Południowej i Środkowej. Pierwszą telenowelą wyświetlaną w Polsce była Niewolnica Isaura w 1984. Po wielkim sukcesie oglądalności zaczęto sprowadzać później wiele telenowel brazylijskich, argentyńskich, wenezuelskich czy meksykańskich. W przeciwieństwie do opery mydlanej w telenoweli łatwo jest wyróżnić główny wątek, oparty na tradycyjnej fabule melodramatycznej, którą zwykle jest historia miłosna. Zwykle miłość od pierwszego wejrzenia, mająca wiele przeciwności do pokonania. Następną różnicą jest zdecydowane i konsekwentne dążenie do zakończenia, kończące się zwykle małżeństwem głównych bohaterów i rozwiązaniem wszystkich wątków pobocznych mniej lub bardziej związanych z nimi. W krajach takich jak Kolumbia, Wenezuela czy Meksyk kręcenie telenowel przybrało charakter przemysłu, podobnego do tego z Hollywood. Największe znaczenie ma to zwłaszcza w tym ostatnim. W 2008 roku, dochody meksykańskiej telewizji ze sprzedaży telenowel za granicę przekroczyły 400 milionów dolarów i dorównały dochodom jakie osiągnęła wtedy brytyjska BBC.
Termin opera mydlana został wymyślony przez amerykańską prasę, która w latach trzydziestych zaczęła tak określać niezwykle popularny gatunek seryjnych słuchowisk radiowych. Mydlana w haśle opera mydlana stanowi aluzję do tego, że słuchowiska te były finansowane przez producentów środków czyszczących; podczas gdy opera to wyraz ironicznej niezgodności między zwykłym opowiadaniem o codziennych sprawach a niezwykle dramatyczną formą. W Stanach Zjednoczonych, termin odnosi się do mniej więcej pięćdziesięciu godzin programów emitowanych każdego tygodnia (w czasie dziennym tzw. daytime) przez publiczne stacje amerykańskie (ABC, NBC i CBS).
Jednak termin opera mydlana na całym świecie oznacza programy telewizyjne, których nadrzędną cechą jest seryjność. Opera mydlana to historia opowiedziana w odcinkach powiązanych ze sobą narracyjnie. Jest rodzajem serialu, ale jest jednocześnie przeciwieństwem zwykłych seriali, w których nie ma żadnego gawędziarskiego połączenia między epizodami i w których w każdym odcinku opowiada się mniej lub więcej niezależną historię. Zrozumienie historii opowiadanej w operze mydlanej i przyjemność widza są oparte do pewnego stopnia na wiedzy o tym, co zdarzyło się w poprzedzających epizodach. Oprócz tego koniec każdego odcinka jest powiązany z następnym, stanowi zapowiedź przyszłych tematów. Związek widza z bohaterami jest także specyficzny. W operach mydlanych postaci pamiętają historie swojego życia, nie zapominają o przygodach z poprzednich odcinków w przeciwieństwie do bohaterów zwykłych seriali. Ponadto bohaterowie oper mydlanych starzeją się, a nawet umierają.
Opery mydlane ze względu na typ opowiadania dzielą się na: otwarte i zamknięte. Otwarte to te, które nie mają żadnego punktu kończącego, w kierunku którego zmierzałoby opowiadanie. Zamknięte to te, w których mimo wielu przeciwności, opowiadanie wreszcie się kończy. Przykłady otwartych opery mydlanych to wszystkie amerykańskie opery mydlane czasu dziennego (programy emitowane codziennie w godzinach: 11- 16) np. General Hospital, All My Children, Guiding Light itd. Fala otwartych amerykańskich oper mydlanych z tzw. primetime (godziny wieczorne) z lat osiemdziesiątych to: Dallas, Dynastia i Falcon Crest. Otwarte opery mydlane w Wielkiej Brytanii to: Coronation Street, EastEnders, i Brookside, a w Australii to: Neighbours i Home and Away. Zamknięte opery mydlane są bardziej rozpowszechnione w Ameryce Łacińskiej. Układający programy telewizyjne od Meksyku do Chile umieszczają w godzinach największej oglądalności tzw. telenowele - programy mające około stu odcinków, emitowane przez trzy-cztery miesiące. To właśnie telenowele charakteryzują się wyraźnym końcem. Przez to recepcja oper mydlanych jest zupełnie inna od recepcji telenowel.