Figliki ukazały się dwukrotnie jako zakończenie Źwierzyńca, po raz pierwszy w 1562 r. Było to 211 epigramatów pod tytułem: Przypowieści przypadłe, z których się może wiele rzeczy przstrzec. Po śmierci Reja, w 1574 r., zbiór liczył 236 ośmiowierszowych miniatur zatytułowanych przez wydawcę: Figliki, albo rozlicznych ludzi przypadki dworskie, które sobie po zatrudnionych myślach, dla krotofile, wolny będącz, czytać możesz. Teraz nowo drukowane. Inny znany tytuł zbiorku to Facecje albo śmieszne powieści. Zbiór należy do gatunku europejskich facecji (patrz: problem gatunku). Stanowią doskonałe źródło wiedzy o poziomie życia towarzyskiego w dworkach szlacheckich XVI w. Są to wiersze, w których formie zawarł Rej opowiastki i żarciki dworskie i szlacheckie. Utwory rubaszne, sprośne, ordynarne przeplatają się w Figlikach z lekkimi, pomysłowymi żartami o codziennym życiu i postawach ludzi.
Zwierzyniec
Omawiany cykl został wydany w 1562 r. Pełny tytuł brzmi: Źwierzyniec, w którym rozmaitych stanów, ludzi, źwirząt i ptaków kstałty, przypadki i obyczaje są właśnie wypisane, a zwłaszcza ku czasom dzisiejszym naszym niejako przypadające. Na rok od Narodzenia Pańskiego 1562.. Badacz twórczości Reja, J. Z. Lichański pisze, że
jest to przedstawiona, jakby w nieco krzywym zwierciadle i z lekko ironicznym uśmiechem, panorama „złotego wieku” |
Składa się ze zbioru prawdziwych lub usłyszanych skądś anegdot, portretów znanych osób, wskazówek praktycznych w życiu codziennym, przysłów polskich.
Antologia żartów oddaje wiernie sposób myślenia, styl mówienia, poziom intelektualny średniej szlachty. Gatunkowo jest to zbiór epigramatów, będących świetnym przykładem lapidarnego stylu Reja i połączonej z nim obrazowości. Zazwyczaj występują też w utworach zakończenia pointą, morałem, często oparte na przysłowiach.
Wiele jest tutaj epigramatów o przewadze moralizatorstwa nad obrazowością, sporo również wierszy o charakterze panegirycznym (K. Budzyk) |
Jednak dzieło, nasycone tonem satyrycznym, wyraża dociekliwość Reja w obserwacji indywidualnych, konkretnych przypadków oraz umiejętność ich typologizacji.
Problem gatunku
Źwierzyniec to zbiór krótkich, ośmiowersowych epigramatów. Figliki, stanowiące część zbioru, napisane są w formie ośmiowierszowej fraszki. Obie formy wymagały zwięzłości i precyzji wyrażania treści.
facecja - łac. dowcip, żart. Krótkie opowiadanie o charakterze komicznym, często pikantnej treści, zamknięte dowcipną pointą, nacechowane satyrycznie lub moralizatorsko. Gatunek popularny w literaturze renesansu. Wprowadził go włoski humanista F. Poggio w 1470 r. W Polsce najbardziej znane są anonimowe Facecje polskie z 1570 r. oraz Dworzanin polski Łukasza Górnickiego. Badacze doszukują się elementów facecji także u Reja, zwłaszcza że niektóre motywy zbioru z 1570 r. powtarzają się u poety.
epigramat - od łac. napis. Zwięzły i zwarty utwór poetycki, pomysłowy, dowcipny, bliski aforyzmowi, często o treściach satyrycznych, z wyrazistą pointą. Pierwotnie był to dystych elegijny umieszczany z starożytnej Grecji na grobowcach, pomnikach. W VI w.p.n.e. przekształcił się w gatunek literacki (Simonides, Marcjalis - I w.p.n.e). W nowożytnej poezji nabrał charakteru głównie filozoficznego lub lirycznego.
fraszka - od wł. gałązka, odmiana epigramatu. Mały, żartobliwy utwór wierszowany, oparty na zabawnym pomyśle, zawiera pointę. Nazwę gatunku rozpowszechnił Kochanowski od 1584 r. Uprawiana chętnie jeszcze przez Tuwima czy Gałczyńskiego.
Cechy językowe
Rej to doskonały gawędziarz. Styl gawędy charakteryzuje się wielością prozaizmów, brakiem potoczystości wiersza. Uboga czasem forma poetycka jest równoważona żywością, dynamizmem autentycznego języka z połowy XVI w. Opowiadana scenka ma zazwyczaj dwa sensy: dosłowny i głębszy. Wtedy Rej-gawędziarz staje się Rejem-moralistą. Za pomocą zabawnego tekstu poeta daje do myślenia o poważnych sprawach, dotyczących każdego człowieka. Zabawy
językowe Reja służą sprowadzaniu do absurdu nietrafnych wypowiedzi dworzan i szlachty. Zwłaszcza w Figlikach znajduje się wiele żartów, opartych na zasadzie: głupie pytanie - głupia odpowiedź lub też skoncentrowanych na dosłownym rozumieniu zwrotu dwuznacznego. Wiele utworów poety czerpie ze znanych motywów facecji europejskich oraz z przysłów polskich.
Mikołaj Rej, ur. 1505r. w Żórawnie (Żurawnie) pod Haliczem, zm. 1569r. prawdopodobnie w założonym przez siebie Rejowcu (Chełmskie), poeta, prozaik,dramatopisarz. Urodził się w zamożnej rodzinie szlacheckiej na Rusi, dokąd jego ojciec przeniósł się z Nagłowic. Po wstępnej edukacji wyruszył do Krakowa. Studiował w Akademii Krakowskiej, ale już po roku wrócił do Żórawna. Lata młodzieńcze spędził w nieograniczonej swobodzie na wsi ; polował, łowił ryby - upajał się światem natury. W 1525r. ojciec wysłał Reja na dwór magnacki Andrzeja Tęczyńskiego. Był to w życiu Reja moment przełomowy: zdobywał tam przede wszystkim ogładę towarzyską, uczył się literatury, stylistyki i ortografii. Został sekretarzem Tęczyńskiego. To właśnie tam, na dworze, powstały jego pierwsze próby literackie.
Rej niebawem opuścił dwór i powrócił na Ruś. Po śmierci ojca pozostał na wsi. Wkrótce (1531r.) się ożenił z Zofią Kościeniówną z Sędziszowa (siostrzenicą arcybiskupa lwowskiego). Dużo pisał. Zwolennik idei reformacji, dość szybko (ok. r. 1541 lub 1548) przeszedł na kalwinizm. Stał się gorliwym działaczem religijnym. Prowadził też bujne życie polityczne: nie opuścił -jak pisał poeta, działacz reformacyjny Andrzej Trzecieski - "żadnego sejmu, zjazdu ani żadnej koronnej sprawy". Zapewne kilkakrotnie piastował urząd poselski. Za granicę
nie wyjeżdżał nigdy, z czego był dumny. Prowadził życie towarzyskie, a i w domu swym zaznał szczęścia.
Znał blaski i cienie ziemiańskiego żywota. Był ruchliwy, jowialny, dowcipny, otwarty wobec ludzi. Humor przepajał jego naturę. Ale bywał też porywczy, kłótliwy, skąpy, bezwzględny i skłonny do pieniactwa. Ceniono go jednak powszechnie, również jako pisarza rozsmakowanego w polszczyźnie. Tak go przedstawia późniejsza legenda. Rej utrzymywał kontakty z dworem królewskim; od Zygmunta I Starego (l546r.), a potem również Zygmunta II Augusta (l564r.), otrzymał wieś w dożywocie. Łaska królewska stanowiła poniekąd nagrodę za to, co wnosił Rej swą twórczością do polskiej kultury. Rej to wielki samorodny talent, "genialny samouk", który rozwijał rodzimy, "swojski" nurt polskiego odrodzenia.
Twórczość Reja, powstała na pograniczu epok, zawiera różne idee. Z dawnej, średniowiecznej tradycji przejął Rej sposób traktowania literatury jako dziedziny moralistyki społecznej, stąd pisma Reja mają przeważnie charakter dydaktyczny. Nowa, i znamienna dla odrodzenia, była jednak u Reja świadomość ważnej roli pisarza w społeczeństwie, jego specjalnej misji, posłannictwa. Zgodnie z tymi założeniami konsekwentnie wyrażał Rej swe myśli w języku polskim. Wiązało się to z żywym wówczas nurtem dyskusji o języku i imitacji (przetwarzaniu dawnych wzorów) we wczesnym humanizmie włoskim. Niechętny estetyzmowi, imitowaniu łacińskich wzorów, Rej opowiadał się za językiem narodowym jako naturalnym środkiem ekspresji. Celowo nawet udawał prostaczka, niechętnego kunsztownej łacinie. Urzeczywistniając swój program edukacji narodu, ukazywał osobliwą harmonię człowieka i natury. Wielbił też człowieka naturalnego, a taki Polak powinien mówić po polsku! To przesądzało sprawę. Refleksja o języku wpisała się w całą filozofię życiową pisarza i jego świat wartości. Etyka Reja odwoływała się do koncepcji antycznych (filozof grecki Platon), ale łączyła je z ujęciem chrześcijańskim. Wartością naczelną stała się cnota: prawość, sumienie, "cześć" (honor), stałość umysłu, a także moc zsyłana na człowieka przez Boga. Cnota oraz kształcenie umysłu i charakteru wiodą człowieka ku doskonałości. W ideale tym (zawartym w nakreślonym przez Reja wizerunku ziemianina) kryje się humanistyczne umiłowanie człowieka w całej jego pełni i bogactwie. Jest to wyraźny ślad lektury twórczości niderlandzkiego filozofa i filologa Erazma z Rotterdamu. Rej znał pisma sławnego w całej Europie humanisty i nawiązywał do jego koncepcji etycznych.
Wczesne utwory Reja są mało znane; wiele spośród nich zaginęło, inne zachowały się we fragmentach.
Pisał pieśni religijne i różne dialogi. Dialog jest jednym z najczęstszych gatunków wypowiedzi w pismach Reja. Poetyckim dialogiem jest Krótka rozprawa między Trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem (1543), wydana pod pseudonimem Ambrożego Korczboka Rożka, otwierająca dojrzałą twórczość Reja. Jest ona utworem wybitnym. Liczne są w niej odwołania (najczęściej aluzyjne) do rzeczywistości pozaliterackiej. Bogaty język Krótkiej rozprawy..., jędrny, plastyczny, świetnie odtwarza ówczesną mowę potoczą, jej koloryt i odcienie stylistyczne. Krótka rozprawa... porusza najbardziej aktualne tematy polityczne, religijne i obyczajowe: pogoń za urzędami świeckimi, przekupne sądownictwo, brak stałego systemu obronnego, ciężary chłopskie (choćby czynsze i dziesięciny), "zbytki" szlachty (w piciu, strojach, hazardzie), nadużycia duchowieństwa. Obecna jest tu wstrząsana ruchem egzekucyjnym i reformacyjnym Polska renesansowa.
Ona sama zresztą - jako Rzeczpospolita (alegoria częsta w literaturze humanistycznej ) - "narzekając mówi" o rozlicznych udrękach i kłopotach polskiego życia. Uczestnicy dialogu ( Pan, Wójt, Pleban) zostali trafnie zróżnicowani, zwłaszcza - dosadnie scharakteryzowany - śmiały i krewki Wójt.
Z pozoru ostro się spierają, naprawdę jednak spokojnie i z namaszczeniem formułują swe myśli. W finale utworu nie oni też, lecz Rzeczpospolita wyrazi (biadając nieco) końcową refleksję. Krótka rozprawa..., wzorowana na niemieckich dialogach protestanckich, nie jest jednak owocem dojrzałej reformacji, lecz raczej szlacheckiego antyklerykalizmu. Atakuje więc duchowieństwo (próżne, tępe, wyrachowane), ale nie podważa dogmatów teologicznych.
W każdej bowiem sferze życia - politycznej, obyczajowej, religijnej - chodzi autorowi o poprawę sytuacji, reformę, " odnowę ", ale w istniejących strukturach.
Krótka rozprawa... to utwór o wielkich wartościach artystycznych. Decyduje o tym nie tylko język, lecz także celna ironia, werwa satyryczna, a wreszcie nieodparty komizm. Jest to głównie komizm sytuacji w serii świetnie odmalowanych scenek obyczajowych, jak choćby odpustu, gdy w kościele "kury wrzeszczą, świnie kwiczą, na ołtarzu jajca liczą". Niejednokrotnie scenki te - polowanie, jarmark - zamieniają się w maleńkie opowiastki o żywej i barwnej fabule. Wszystko to czyni z Krótkiej rozprawy...nie tylko ciekawy utwór publicystyczny (lub moralistyczny), lecz także cenny obraz obyczajów.
W dojrzałym okresie twórczości Reja powstały też utwory dramatyczne. Kupiec (1543,wyd. l549) sięga do łacińskiego dramatu niemieckiego humanisty
i protestanta Th. Naogeorgusa Mercator, seu Iudicium (1540, Kupiec, czyli sąd) i łączy założenia estetyki odrodzenia z tradycją moralitetu. Utwór nosi podtytuł Kształt a podobieństwo sądu Bożego Ostatecznego. Bohater, prosty i zwykły człowiek - staje po śmierci przed sądem Bożym i zdaje tam rachunek z całego życia. Za niemieckim tekstem (dziełem luteranina) wypowiada Rej myśl, że sama wiara i łaska wystarczą do zbawienia. Są to poglądy znamienne dla luteranizmu.
Żywot Józefa z pokolenia żydowskiego, syna Jakubowego, rozdzielony w rozmowach person, który w sobie wiele cnót i obyczajów zamyka (1545) sięga do różnych tradycji gatunkowych: misterium, moralitetu, komedii. Pewne fragmenty utworu nawiązują do łacińskiego dramatu humanisty niderlandzkiego C. Crocusa Comoedia sacra cui titulus Joseph (1536, Komedia święta, która ma tytuł Józef). Bohaterem jest Józef z biblijnej Księgi Rodzaju, sprzedany przez zawistnych braci do Egiptu i tam kuszony przez żonę Putyfara. Żywot Józefa... w inscenizacji K. Dejmka był z powodzeniem wystawiony w Łodzi (1958) i Warszawie (1965).
Po odrzuceniu części tekstu utwór ten przekształcił się w dramat interesujący dla nowoczesnego odbiorcy. Kolejnym utworem Reja z tego okresu jest Psałterz Dawidów ( ok. 1546, tłumaczenie tekstu łac.), ciekawy przykład prozy artystycznej.
W późnym okresie twórczości Reja przeważały dzieła poetyckie. Wyjątek stanowi Postylla (1557), popularny zbiór kazań. Rej przedstawia się tu jako wielki zwolennik reformacji. Wyróżnia się zwłaszcza pełne werwy polemicznej kazanie " przeciwko odpustom a wymysłom dni świętych". Do najwybitniejszych dzieł Reja należy poemat Wizerunek własny żywota człowieka poczciwego (1558). Stanowi przeróbkę utworu Zodiacus vitae (1531, Zodiak Życia) włoskiego humanisty
i wolnomyśliciela (bliskiego ideom platonizmu) zwanego Palingeniusem. Jest opowieścią alegoryczną o młodzieńcu, który wędruje po świecie w poszukiwaniu cnoty i "poczciwej" wiedzy o życiu. Wielbi on rozum i ład moralny, a gardzi próżnością tego świata, bogactwem, "zbytkiem". W rozmowach z mędrcami greckimi - spotyka Epikura, Sokratesa, Platona, Arystotelesa - kształtuje się znamienny dla Reja ideał człowieka poczciwego. Człowiek ten jest wolny i niezależny
("zwolna myśl - rozkosz "), pędzi skromny, zacny, cichy żywot w rodzinnym gronie i na własnym gospodarstwie. Platońska inspiracja staje się pod piórem Reja ziemiańskim ideałem "złotej mierności", zapowiadając jego ostatnie utwory. Sztuka pisarska Reja sięga tu wysoko. W wielu opisach - plastycznych, sugestywnych (Zioła, czyli ogród Epikura, Srogość śmierci) - ujawnia Rej prawdziwe mistrzostwo. Wizerunek... porównywano (Trzecieski) do Boskiej komedii Dantego.
Jest on bowiem rozległym traktatem etycznym o życiu godziwym.
Źwierzyniec (1562) to utwór odmienny - duży zbiór epigramatów. Są to wizerunki wielu sławnych postaci historycznych i mitycznych (cesarz rzymski Tyberiusz, biblijny Samson, król Zygmunt August, królowa Bona i in.), które uosabiają określone modele zachowań - zacnego władcy, dobrego sługi, zbożnego prostaczka. Znajdują się tu również portrety wybitnych pisarzy: Jana Kochanowskiego i... samego Reja. Są też wiersze o rozmaitych urzędach: sędziego, hetmana, biskupa czy (zjadliwie opisanego) papieża, są bajki zwierzęce. Źwierzyniec sięga do dawnej tradycji, umiejętnie ją przetwarzając. Istotą jego jest myślenie emblematyczne. Do tekstu dołączone zostały ryciny; Źwierzyniec stanowi zatem syntezę słowa i obrazu. W zwięzłych i celnych epigramatach Rej objawia się w pełni jako moralista. Ostatnią część tomu stanowią Figliki.
Są to zabawne anegdoty, facecje, fraszki, pełne pogodnego humoru i nieodpartego komizmu, choć bywa on rubaszny, nieprzyzwoity. Rej sięgał często do wzoru Biernata z Lublina, a jako twórca polskiej fraszki stał się prekursorem Kochanowskiego.
Ostatnim dziełem Reja jest niejednorodny gatunkowo traktat Źwierciadło (1568). Podsumowuje on tu swoje poglądy na człowieka i świat, rozwijając popularną
w czasach odrodzenia formułę gatunkową Źwierciadła [łac. speculum], czyli wizerunku jako wzoru moralnej doskonałości człowieka. Wizerunek, obok dialogu, to najczęstsza w twórczości Reja konstrukcja wypowiedzi. Wypływa ona z figuralnego (obrazowego) sposobu myślenia pisarza. Źwierciadło składa się z kilku autonomicznych części. Pierwszą i najważniejszą stanowi Żywot człowieka poczciwego, pisany prozą. Jest to - w zamierzeniu autora - pełny i wzorcowy obraz życia ludzkiego. Opisany tu "człowiek poczciwy" to szlachcic, ziemianin, postać swojska i bliska ówczesnemu czytelnikowi. Żywot... jest bowiem po trosze polemiką z Dworzaninem polskim Ł.Górnickiego. Rej przedstawia wiek młodzieńczy, dojrzały i starość swego bohatera. Opisuje jego wychowanie. Powinno być ono zgodne z przyrodzonymi cechami dziecka (jego osobowością), musi też mu zapewnić wszechstronny rozwój, zarówno fizyczny, jak i umysłowy. Trzeba zdobywać mądrość, ale nie tylko z ksiąg ( choć wiele "rozkoszy dają"), także z potocznego doświadczenia, bacznej obserwacji, znajomości obyczajów. Zdrowy rozsądek określa tu poglądy Reja, niechętnego wiedzy abstrakcyjnej jako obcej codziennemu życiu. Najważniejsza jest "cnota - wielka królowa", a znaleźć ją można tylko w ziemiańskim stanie. Toteż "dojrzałe życie poczciwego człeka" toczy się na wsi. Kreśli Rej wielką pochwałę rozkoszy wiejskich, opisuje rozsądny ożenek i stateczny szlachecki żywot. Przedstawia też obraz kultury szlacheckiej i barwny poradnik gospodarowania. Kolejne tezy Reja (np. "Przysmaki domowe nie kosztowne") ilustruje - zgodnie z prawami narracji perswazyjnej ogromne bogactwo przykładów. Starość człowieka poczciwego powinna być stateczna: wypełniać ją ma stoickie, spokojne i ufne oczekiwanie śmierci oraz wyroków Boga. Los ludzki podda się trwaniu i przemijaniu, czyli Bogu jako wiecznej pewności, więc zyska nadzieję. Żywot ... jest dziełem filozoficznym: epicką panoramą zjawisk i malowidłem świata. Świat bowiem (prawie kalwińsko pojęty) jest znakiem Boga i jego porządku: oto dom bycia, w którym odnajdzie się człowiek, by radośnie obcować z istnieniem. W skład Źwierciadła wchodzą też trzy cykle wierszy, Apoftegmata (rozmowy - rozprawy zaprawiane dowcipem i aforyzmami) i przejmujące Żegnanie z światem.
Twórczość Reja zdumiewa swym bogactwem. Rej jest mistrzem opisu: widział świat niesłychanie plastycznie, wielorako (spostrzegając ogromną liczbę ludzi, zwierząt, przedmiotów). Nazwano go Brueglem polskiej literatury, gdyż miał fenomenalną wyobraźnię malarską. Porównywano go nie tylko z Erazmem z Rotterdamu, lecz także z pisarzami francuskimi F. Rabelais'm i M. de Montaigne'em.
Żywot... jest częścią księgi pt. Źwierciadło albo kstałt, w którym każdy stan snadnie się może swym sprawam, jako we źwierciadle, przypatrzyć. Jest to rozprawa prozatorska, przepleciona tylko kilkoma wierszami, otwierająca cały tom Źwierciadła. Utwór należy do literatury parenetycznej, czyli zachęcającej do przyjęcia zasad nowej kultury (renesansowej) dzięki przedstawionym wzorcom osobowym, ideałowi człowieka z jakiejś grupy społecznej. O zawartości dzieła szczegółowo mówi Pokazanie krótkie, co które księgi w sobie zamykają, sporządzone na końcu Żywota.
Na dzieło składają się trzy księgi, podzielone na rozdziały zwane kapitulum oraz Przemowa krótka do krześcijańskiego człowieka. Księga pierwsza opisuje czas od narodzin do wieku średniego, księga druga - sprawy ludzkie wieku średniego, a księga trzecia ukazuje lata sędziwe i czas schyłku życia. Utwór Reja podobny jest innym renesansowym parenezom, ale autor polski nadaje swemu bohaterowi szczególny charakter i rolę. Rej daje rozległą biografię człowieka poczciwego, poświęcając każdemu okresowi życia równą uwagę. Na pierwszym planie znajduje się ziemianin, i poniekąd rycerz (J. Krzyżanowski), a nie dworzanin czy panujący (jak np. u Górnickiego w Dworzaninie polskim czy u pisarzy zagranicznych). Dzieło Reja charakteryzuje ciepłe spojrzenie na codzienne życie ludzkie (J. Krzyżanowski); ton moralizatorski, który często zostaje przesłonięty przez zapędy kaznodziejskie. Widoczne są też wpływy twórczości Erazma z Rotterdamu, którego Rej bardzo cenił.
W Żywocie człowieka poczciwego Rej nakreślił wzorzec szlachcica-ziemianina, człowieka uczciwego, żyjącego wedle przyjętych zasad. Reguły życia oparte są na radości, którą człowiek czerpie z wykonywania codziennych obowiązków, na zgodzie z przykazaniami Bożymi i harmonią przyrody, na spokoju własnego sumienia, cokolwiek człowiek czyni. Szczęście osobiste jest w zasięgu
ręki, ponieważ człowiek, z pomocą Bożą, odpiera pokusy i wątpliwości - jedyne, co przeszkadza, co plami ludzki charakter i obciąża sumienie.
Człowiek rodzi się jak czysta tablica, na której każde późniejsze doświadczenie jest zapisane i które kształtuje osobowość i charakter. Poczciwy szlachcic wychowywany jest w duchu religijnym, uczy się zawsze wybierać dobro, szanować wolność i niezależność. Każde dziecko
ścisłych. W życiu nie można skupić się na żołnierskich wędrówkach po sławę i bogactwa, ani na dworskich intrygach, ani na wypełnianiu obowiązków obywatelskich, chociaż cnoty rycerskie są jak najbardziej potrzebne i pożyteczne.
Umiejętności towarzyskie, czyli poczucie humoru, kultura osobista, znajomość zasad dyskusji i zawierania znajomości - są bardzo ważne w całym ludzkim życiu. O tym, jak człowieka postrzegają inni, decydują jego zachowania społeczne, umiejętności praktyczne (snycerstwo, malarstwo, złotnictwo i in.), a nie teoretyczne wywody. Szlachcic powinien być uczynny i zaradny, powinien zjednywać sobie przyjaciół, szanować innych.
Szlachcic ma poddanych chłopów. Nie wolno mu używać przemocy wobec nich. Pracę
, mimo niższego stanu społecznego.
Człowiek powinien kierować się naturalnym porządkiem równowagi, czyli wszystkim z wymienionych sfer życia oddać odpowiedni moment swojej ziemskiej wędrówki. Ale najważniejsze, najbardziej czasochłonne i pochłaniające umysł i zdolności człowieka, jest właśnie życie ziemiańskie: szlacheckie i rodzinne. Szlachcic dba o siebie i swoją rodzinę. Jest odpowiedzialny i opiekuńczy. Życie ziemiańskie rozwija w człowieku cechy szlachetne i doskonali go w mądrości. Uczciwe, spokojne życie na wsi, pełnienie roli ojca, męża, gospodarza, dobrego sąsiada - wszystko to zbliża człowieka do szczęścia i nie pozwala bać się nieuchronnej śmierci. Tak jak mijają pory roku, tak i życie szlachcica powinno podlegać uporządkowanemu trwaniu.
Szlachcic szanuje przyrodę, z radością serca patrzy na rozwijające się rośliny, na dorastające pociechy, mijające lata życia. Nie stroni od rozrywek, które dają odpoczynek i powiększają radość, kształtując znów cnoty towarzyskie.
