Klinghoffer v. S.N.C. Achille Lauro (Sąd Apelacyjny Stanów Zjednoczonych, 1991 rok)

Tekst orzeczenia:

http://www.uniset.ca/other/cs4/937F2d44.html

W 1985 roku statek pasażerski Achille Lauro został uprowadzony na Morzu Śródziemnym. Porywacze, którzy skierowali jednostkę do jednego z portów Egiptu, zabili pasażera Leona Klinghoffera: obywatela Stanów Zjednoczonych żydowskiego pochodzenia. Podejrzewano, że zaangażowany w przeprowadzenie akcji był niejaki Abdul Abbas, blisko powiązany z Organizacją Wyzwolenia Palestyny.

Żona Klinghoffera wystąpiła przed sądami Stanów Zjednoczonych z powództwem odszkodowawczym przeciwko armatorowi statku; armator z kolei przypozwał Organizację Wyzwolenia Palestyny. Bezpośrednio z powództwami odszkodowawczymi przeciwko OWP wystąpiło także dwóch innych pasażerów statku.

OWP podniosła zarzut przysługującego jej immunitetu suwerennego wskazując, że jest reprezentantem narodu palestyńskiego.

Sąd argument odrzucił wskazując, że nie można mówić o państwie, jeżeli m. in. (jak w przypadku OWP/Palestyny):

- nie ma ono określonego terytorium,

- nie ma stałej ludności,

- rząd nie wykonuje efektywnego władztwa wobec tego, co określone zostało mianem „Państwa Palestyńskiego” (Zachodni Brzeg Jordanu, Strefa Gazy, oraz Wschodnia część Jerozolimy znajdowały się wówczas pod pełną kontrolą Izraela),

- skoro nie ma określonego terytorium, stałej ludności, oraz efektywnego rządu, to nie można uznać, by Palestyna była w stanie utrzymywać stosunki z innymi państwami, które opierają się na wykonywaniu zobowiązań prawnych naturalnie towarzyszących faktowi uczestniczenia w społeczności międzynarodowej.

Na ostateczną konkluzję nie miała wpływu okoliczność, że OWP miała status obserwatora przy ONZ.

Auster v. Ghana Airways Ltd. (sąd apelacyjny USA, 2006 rok)

Tekst orzeczenia:

http://www.asil.org/pdfs/ilib080208_auster.pdf

Zgodnie z art. 17 Konwencji warszawskiej o ujednostajnieniu niektórych prawideł, dotyczących międzynarodowego przewozu lotniczego (z 1929 roku):

„Przewożący odpowiedzialny jest za szkody wynikłe w razie śmierci, zranienia lub wszelkiego innego uszkodzenia ciała, którego doznał podróżny, jeśli wypadek, który spowodował szkodę, zdarzył się na pokładzie statku powietrznego lub podczas wszelkich czynności związanych z wsiadaniem i wysiadaniem”.

W 2000 roku Rosen i Auster-Rosen zakupili w Ghana Airways bilety lotnicze na trasie Nowy Jork -Accra. Samolot, którym podróżowali, rozbił się w czasie podchodzenia do lądowania w stolicy Ghany. Na podstawie art. 17 Konwencji wszczęto przed jednym z sądów USA postępowanie odszkodowawcze przeciwko Ghana Airways.

Sąd stwierdził, że nie ma kompetencji, by sprawę merytorycznie rozstrzygnąć. Wskazał m. in., że Ghana Airways - jako przewoźnik będący własnością państwa i przez nie kontrolowany - może skutecznie powołać się na immunitet jurysdykcyjny.

Sprawa Mc Elhinney (Sąd Najwyższy Irlandii, 1995 rok).

Mc Elhinney stał się ofiarą użycia przymusu fizycznego przez brytyjskich żołnierzy stacjonujących na przejściu granicznym pomiędzy Irlandia Płn. i Irlandią. Do zdarzenia doszło już na terytorium Irlandii. Mc Elhinney pozwał przed sądami irlandzkimi m. in. jednego z żołnierzy domagając się zadośćuczynienia za doznaną krzywdę (szok wynikający z zastosowania groźby przy użyciu broni palnej). Sądy irlandzkie stwierdziły, że nie mają jurysdykcji do rozpatrywania sprawy, jako że żołnierz, który użył siły w stosunku do powoda znajdował się na służbie, a zatem realizował suwerenne prerogatywy państwa. Oznacza to, że mógł powołać się na immunitet suwerenny.

Sprawa Holland v. Lampen-Wolfe (Izba Lordów Wielkiej Brytanii orzekająca jako organ apelacyjny, 20 lipca 2000 roku)

Powódka - obywatelka Stanów Zjednoczonych - była pracownikiem naukowym Troy State University (TSU) w stanie Alabama. Na podstawie prywatnoprawnej umowy zawartej z rządem Stanów Zjednoczonych uczelnia ta miała świadczyć usługi edukacyjne na rzecz amerykańskiego personelu wojskowego, stacjonującego w Europie i Azji. W związku z tym powódka została skierowana do bazy Menwith Hill (Wielka Brytania), gdzie prowadziła zajęcia z zakresu stosunków międzynarodowych.

Pozwany - również będący obywatelem Stanów Zjednoczonych - jako cywilny pracownik Departamentu Obrony USA w bazie Menwith Hill odpowiadał m. in. za wykonywanie programów edukacyjnych oraz nadzór nad kwestiami finansowymi w związku z zajęciami organizowanymi przez Troy State University. W świetle prawa brytyjskiego (Visiting Forces Act z 1952 roku) nie był członkiem cywilnego komponentu obcych sił zbrojnych.

W marcu 1997 roku pozwany - działając w wykonaniu swych obowiązków związanych z zajmowanym stanowiskiem - sporządził i przekazał kierującemu programem edukacyjnym notatkę służbową; informował w niej o krytyce, jakiej studenci poddali sposób prowadzenia zajęć przez powódkę. Pozwany podważając kompetencje zawodowe p. Holland wnioskował, by zajęcia przez nią rozpoczęte zostały dokończone przez inną osobę.

Przed sądami brytyjskimi powódka domagała się od pozwanego odszkodowania twierdząc, że informacje zawarte w notatce były nieprawdziwe i zniesławiały ją. Sąd pierwszej instancji oraz sąd apelacyjny odmówiły rozpoznania sprawy co do meritum powołując się na konstrukcję immunitetu jurysdykcyjnego państwa obcego.

Izba Lordów - która w wykonaniu swych kompetencji sądowniczych jest organem odwoławczym najwyższej instancji, orzekającym co do prawa - odniosła się do zarzutu podniesionego przez powódkę, dotyczącego zakresu immunitetu jurysdykcyjnego przysługującego państwu obcemu.

Jednomyślne opinie sporządziło pięciu członków składu orzekającego (Law Lords). Niniejsze omówienie opiera się na tych dwóch z nich (lorda Clyde'a oraz lorda Milletta), w których w sposób najpełniejszy odniesiono się do zagadnień istotnych z punktu widzenia prawa międzynarodowego.

Immunitet jurysdykcyjny państwa obcego:

„Jest normą prawa zwyczajowego, że jedno państwo nie może być postawione przed sądami innego państwa […] Taki immunitet […] wynika z tego, że wykonywanie przez państwo kompetencji sądowniczych ma charakter suwerenny a w świetle podstawowej zasady prawa międzynarodowego wszystkie państwa są sobie równe. Reguła zatem, to `par in parem non habet imperium' [tj. równy wobec równego sobie nie może wykonywać zwierzchniego władztwa - dop. aut.], kreująca immunitet materialny. Jej skutkiem jest to, że oficjalne i rządowe akty jednego państwa nie mogą stanowić przedmiotu postępowania przed sądem innego państwa. […] Tam, gdzie immunitet znajduje zastosowanie, obejmuje on także urzędników państwowych w odniesieniu do aktów dokonanych przez nich w charakterze urzędowym.” [lord Millet]

Pierwotnie immunitet państwa był immunitetem absolutnym, tzn. przysługiwał mu przed obcymi sądami krajowymi w każdym przypadku, niezależnie od charakteru sprawy. Jednak już w wieku XIX w niektórych systemach prawa krajowego (np. belgijskim i włoskim) pojawiła się koncepcja immunitetu ograniczonego. Jej rozwój związany był z tym, że państwa w coraz szerszym zakresie działały tak, jak podmioty prywatnoprawne (np. zawierając kontrakty z prywatnymi dostawcami towarów i usług) a przyznawanie im pełnego immunitetu w sporach wynikających z ich działalności komercyjnej prowadziłoby do rezultatów wysoce niesłusznych (głównie w związku z pozbawieniem prawa do sądu działających w dobrej wierze kontrahentów państw obcych). Rozstrzygając w rozpatrywanej sprawie Izba Lordów oparła się na koncepcji immunitetu ograniczonego, która obecnie odzwierciedla przeważającą praktykę państw:

Acta de iure imperii oraz acta de iure gestionis - istota i kryterium rozróżnienia:

Stosując immunitet ograniczony „należy odróżniać roszczenia, których źródłem są akty państwa działającego w wykonaniu suwerennego władztwa od roszczeń, których źródłem są inne akty państwa; typowym przykładem tych drugich są roszczenia związane z działalnością handlową [państw], wykonywaną w sposób właściwy dla jednostek prywatnych. […] Rozróżnia się zatem materię iure imperii [w której państwu przysługuje immunitet - dop. aut.] i materię iure gestionis [w której państwu immunitet nie przysługuje - dop. aut.].” [lord Clyde]

W rozpatrywanym przypadku kwestią zasadniczej wagi pozostawało zatem ustalenie, czy sporządzenie przez pozwanego notatki służbowej, rzekomo zniesławiającej powódkę, stanowiło akt suwerenny, władczy (de iure imperii) Stanów Zjednoczonych, czy też akt o innym charakterze (de iure gestionis). Zakwalifikowanie go jako aktu de iure imperii oznaczałoby, że w związku z immunitetem jurysdykcyjnym państwa obcego sądy brytyjskie nie mają kompetencji do orzekania w sprawie. Zważywszy, że rozstrzygnięcie nie mogło być oparte na ustawie krajowej (State Immunity Act z 1978 roku), enumeratywnie wymieniającej wyjątki od zasady, że państwu obcemu służy immunitet w postępowaniu przed sadami krajowymi (jeden z przepisów wyłączał bowiem zastosowanie ustawy w sprawach dotyczących obcych sił zbrojnych stacjonujących w Wielkiej Brytanii), sędziowie zmuszeni byli odnieść się do common law.

Poszukując kryterium pozwalającego określić charakter wchodzącego w grę aktu stwierdzono, że: „Rozwiązanie każdej sprawy, na gruncie której powstaje problem immunitetu jurysdykcyjnego państwa wymaga przeanalizowania okoliczności sprawy w ich kontekście. […] Należy badać przy tym raczej naturę i charakter działalności, z którą związane jest roszczenie, aniżeli jej motyw, czy też cel.” [lord Clyde]

Okoliczności podnoszone przez p. Holland, dotyczące tego, że m. in.: (a) była cywilnym pracownikiem TSU, (b) prowadziła działalność edukacyjną w bazie Menwith Hill na podstawie prywatnoprawnego kontraktu zawartego między TSU a rządem Stanów Zjednoczonych, (c) zajęcia w Menwith Hill nie różniły się co do formy i treści od zajęć przeznaczonych dla „zwykłych” studentów w Stanach Zjednoczonych - nie miały, zdaniem Lordów, decydującego znaczenia dla rozstrzygnięcia. Podkreślono natomiast, że „zajęcia były prowadzone przez obywateli Stanów Zjednoczonych dla obywateli Stanów Zjednoczonych zarówno w celu uzupełnienia programów wojskowych, jak i dla wspomożenia procesu oceny kandydatów do dalszego awansu. Współcześnie edukacja i szkolenie personelu wojskowego po to, by przygotować go do awansu, służby za granicą, lub by ułatwić powrót do cywila po zakończeniu służby - stanowi normalny i konieczny element utrzymywania sił zbrojnych przez państwa. […] Standard wykształcenia oferowany przez Stany Zjednoczone swym żołnierzom i ich rodzinom jest w podobny sposób kwestią suwerennego władztwa, jak świadczenie żołnierzom i ich rodzinom opieki medycznej […] [opieki medycznej w bazie wojskowej dotyczyło rozstrzygnięcie sądu apelacyjnego we wcześniejszej, powoływanej przez Izbę Lordów, sprawie Littrell v. United States of America (No 2) z 1995 roku - dop. aut]. Jeżeli zatem świadczenia edukacyjne stanowiły w tym przypadku oficjalny, czy też rządowy akt Stanów Zjednoczonych, to podobnie należy zaklasyfikować sprawowanie nadzoru nad tym świadczeniem przez pozwanego, który występował jako urzędnik Stanów Zjednoczonych w związku z wykonywaniem suwerennego zadania utrzymywania sił zbrojnych”. [lord Millett]

Akt, w związku z którym p. Holland pozwała pracownika Departamentu Obrony, miał zatem charakter władczy (de iure imperii), co wyłączało jurysdykcję sądów brytyjskich w sprawie.

Sprawa Prefektura Voiotia v. RFN (grecki Sąd Najwyższy, 2000 rok)

W czasie drugiej wojny światowej oddziały niemieckie napadły na wioskę Distomo w prefekturze Voiotia; wymordowały mieszkańców, zniszczyły mienie. Pięćdziesiąt lat później spadkobiercy wymordowanych wystąpili, przed sądami greckimi, przeciwko państwu niemieckiemu z roszczeniami odszkodowawczymi. Strona pozwana podniosła zarzut immunitetu jurysdykcyjnego.

Zdaniem Sądu: w przypadku rażącego nadużycia uprawnień suwerennych (a zatem w przypadku rażącego naruszenia prawa międzynarodowego) przez państwo, nie jest ono uprawnione do powoływania się na immunitet jurysdykcyjny. Akty państwa naruszające normy ius cogens nie mogą być uznawane za acta de iure imperii.

Sprawa Ferrini v. RFN (włoski Sąd Najwyższy, 2003 rok)

Na temat spraw: Prefektura Voiotia i Ferrini zob. artykuł autorstwa

Pasquale De Sena i Francesca De Vittor pt. “State Immunity and Human Rights: The Italian Supreme Court Decision on the Ferrini Case”:

http://www.ejil.org/pdfs/16/1/291.pdf

W sierpniu 1944 roku Luigi Ferrini został zatrzymany przez żołnierzy Trzeciej Rzeszy, a następnie wysłany do Niemiec, gdzie został zmuszony do pracy w zakładach zbrojeniowych (do kwietnia 1945 roku).

W toku omawianej sprawy p. Ferrini domagał się od RFN zadośćuczynienia za krzywdy, których doznał w czasie uwięzienia (w szczególności chodziło o poniżające, nieludzkie traktowanie, jakiemu miał być poddany).

Sąd Najwyższy w wyroku zauważył, że na gruncie okoliczności sprawy znaleźć równowagę należy między dwoma zespołami norm:

• z jednej strony, prawo międzynarodowe zakazuje dopuszczania się zbrodni wojennych, oraz chroni przyrodzone prawa człowieka,

• z drugiej zaś, prawo międzynarodowe nakazuje respektować zasadę suwerennej równości państw, której emanacją jest immunitet jurysdykcyjny państwa.

W rozpatrywanym przypadku ciężar zarzutów stawianych stronie pozwanej był tak istotny, że okoliczność ta (sama przez się) przesądziła o odmowie uznania przez sąd immunitetu jurysdykcyjnego.

[W kontekście tej sprawy zauważa się także, iż wartości chronione przez immunitet jurysdykcyjny (tj. równość państw, zagwarantowanie państwu swoistej niezależności od obcych sądów przy wykonywaniu jego funkcji państwowych) muszą uznać wyższość norm ius cogens, czy też norm chroniących podstawowe prawa człowieka].

Art. 2 ust. 4 Karty Narodów Zjednoczonych

„Wszyscy członkowie powinni w swych stosunkach międzynarodowych powstrzymywać się od stosowania groźby lub użycia siły przeciwko nietykalności terytorium albo niepodległości politycznej któregokolwiek państwa”

Oznacza to, że:

1. zakazane jest nie tylko „uciekanie się do wojny”, ale także użycie siły zbrojnej, które w danym przypadku nie może być zakwalifikowane jako „prowadzenie działań wojennych” (np. incydentalne ostrzelanie posterunków granicznych sąsiedniego państwa);

2. zakazane jest wyłącznie użycie siły zbrojnej. Przymus lub groźba o innym charakterze (np. ekonomicznym) nie są zabronione przez art. 2 ust. 4 Karty;

3. ochronie przed groźbą lub użyciem siły podlegają wszystkie państwa, niezależnie od tego, czy są stronami Karty;

4. zakaz dotyczy stosunków między państwami. Art. 2 ust. 4 nie zakazuje zatem, co do zasady, prowadzenia przez rząd danego państwa działań zbrojnych przeciwko działającym na jego terytorium ugrupowaniom rebelianckim.

Art. 51 Karty Narodów Zjednoczonych

„[...] [Każdemu Państwu przysługuje niepozbywalne prawo do] samoobrony indywidualnej lub zbiorowej w przypadku napaści zbrojnej na któregokolwiek członka Narodów Zjednoczonych, zanim Rada Bezpieczeństwa nie podejmie niezbędnych zarządzeń w celu utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Środki podjęte przez członków w wykonaniu tego prawa do samoobrony będą natychmiast podane do wiadomości Radzie Bezpieczeństwa i w niczym nie mogą uszczuplać władzy i odpowiedzialności Rady Bezpieczeństwa, wynikających z niniejszej Karty, do podejmowania w każdym czasie takiej akcji, jaką ona uzna za niezbędną do utrzymania lub przywrócenia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa”.

Znaczenie pojęcia „zbrojna napaść”

Podkreślić należy, że choć każda „zbrojna napaść” narusza zakaz użycia siły zbrojnej z art. 2 ust. 4 Karty, to już nie każdy akt stanowiący naruszenie zakazu użycia siły zbrojnej stanowi „zbrojną napaść” (np. incydentalne przekroczenie przez oddział wojskowy państwa X granicy z państwem Y - nie stanowi, jak się wydaje, aktu „zbrojnej napaści” na państwo Y w rozumieniu art. 51 Karty).

W doktrynie wskazuje się, że przykładami „zbrojnej napaści” są następujące akty:

- inwazja lub atak na terytorium innego państwa przy pomocy sił zbrojnych jakiegoś państwa,

- bombardowanie terytorium jakiegoś państwa przez siły zbrojne innego państwa lub użycie jakiejkolwiek broni przez państwo przeciwko terytorium innego państwa,

- blokada portów lub wybrzeży jakiegoś państwa przez siły zbrojne innego państwa,

- atak za pomocą sił zbrojnych jakiegoś państwa na siły lądowe morskie lub powietrzne lub flotę morską lub powietrzną innego państwa,

- działalność jakiegoś państwa, które oddało do dyspozycji innego państwa swe terytorium, zezwalając na użycie go przez to państwo w celu dokonania napaści zbrojnej przeciwko państwu trzeciemu,

- użycie sił zbrojnych jednego państwa znajdującego się na terytorium innego państwa za zgodą państwa przyjmującego, naruszające warunki ustanowione w porozumieniu lub wszelkie przedłużenie ich obecności na takim terytorium poza okres wygaśnięcia porozumienia,

- wysyłanie przez lub w imieniu jakiegoś państwa uzbrojonych band, grup, sił nieregularnych lub najemnych, które dopuszczają się aktów zbrojnych o takiej doniosłości przeciwko innemu państwu, że oznaczają akty wyżej wymienione lub oznaczają mieszanie się do nich.

Incydent z dnia 6 września 2007 roku

Dnia 6 września 2007 roku samoloty izraelskie zbombardowały reaktor nuklearny znajdujący się na terytorium Syrii. Operacja spowodowana była podejrzeniami, że reaktor wykorzystywany jest do implementowania wojskowych technologii związanych z konstruowaniem broni masowego rażenia, przekazanych Syrii przez Koreę Północną. Z całą pewnością można wykazać związek między bezpieczeństwem Izraela a faktem prowadzenia przez Syrię prac nad tworzeniem broni masowego rażenia. Z drugiej strony wątpić należy, by był to związek uzasadniający użycie siły zbrojnej w samoobronie.

Na temat dopuszczalności użycia siły zbrojnej polecam dwa wykłady ze strony Audiovisual Library of International Law:

- Mr. Natalino Ronzitti: Current Issues on the Prohibition of Use of Force in International Relations - http://untreaty.un.org/cod/avl/ls/Ronzitti_PS.html

- Judge Bernardo Sepúlveda-Amor: The International Court of Justice and the Use of Force by States - http://untreaty.un.org/cod/avl/ls/Sepulveda-Amor_PS.html 

Prawo międzynarodowe publiczne (30h)

Semestr zimowy 2009/2010

Wykład 13

1

---