Wstęp:
Naród żydowski jest najciężej doświadczony przez los. Skazany na wieczną tułaczkę nie może się zjednoczyć, jest rozproszony po całym świecie, cierpi prześladowania na skutek antysemickiej polityki. Los polskich żydów zmienił się w XIX wieku. Pozytywiści doszukują się przyczyn trudnej sytuacji ludności żydowskiej w wielowiekowej izolacji tego środowiska. Byli dyskryminowani przez prawo, pozostawali na uboczu dokonujących się zmian cywilizacyjnych zamykani w gettach. Getta, czyli otoczone murem obszary przymusowego zamieszkania Żydów w mieście, w którym większość stanowili chrześcijanie, powstały już w średniowieczu. Podczas II wojny światowej na terenach zajętych Przez faszystowskie Niemcy getta stanowiły miejsca tymczasowej koncentracji ludności żydowskiej przed jej planowaną zagładą.
Holocaust to termin określający zagładę Żydów w okresie II wojny światowej. Holocaust pochodzi z łacińskiego Holocaustum, które oznaczało cało palenie, określenie to jest także synonimem hebrajskiego Szoah lub Szoa, które oznaczało całkowitą zagładę i zniszczenie. Eksterminacja ludności żydowskiej stanowiła jeden z głównych punktów programu partii hitlerowskiej, w wyniku czego zginęło ponad 5 mln Żydów. Ideologia stworzona przez Adolfa Hitlera- nazizm głosiła postać rasizmu. Zdaniem wodza III Rzeszy należało „oczyścić” Europę z „podludzi” to jest Żydów, którzy przeszkadzają Niemcom w wypełnieniu wielkiej misji cywilizacyjnej, podboju europy i zaprowadzenia w niej nowego niemieckiego porządku. Cele te wyłożył Hitler w programowej książce „Main Kampf”- czyli moja walka. Masowe aresztowania i wywózki do obozów śmierci ogarnęły wszystkie okupowane przez Niemcy kraje, ale szczególnie okrutnie zostali potraktowani Żydzi. Nakazano im zamieszkanie w wydzielonych dzielnicach czyli gettach, gdzie przetrzymywano ich w nieludzkich warunkach, aby potem wywieźć do obozów zagłady. Liczba ofiar holocaustu szacowana jest na 5-6 milionów, choć dokładna liczba nie jest znana z powodu braku kompletnych ewidencji oraz systematycznego niszczenia archiwów i zacierania śladów przez władze niemieckie w obliczu klęski wojennej. Jedną trzecią tej liczby, czyli ok.2 miliony, stanowiły dzieci.
A) Zjawisko reifikacji czyli odczłowieczenie.
Literatura bogata jest w utwory traktujące o holocauście. Pisarze którzy przebyli wojnę i widzieli jej skutki, często wracają w swej twórczości do tych tragicznych wydarzeń. Zagłada Żydów ich cierpienie i poświęcenie są tematem wielu dramatycznych utworów literackich. Jednym z najbardziej znanych jest zbiór opowiadań pt. „Medaliony” Zofii Nałkowskiej, które maja charakter para-dokumentalny. Relacja osób, którzy opowiadają o swych wojennych przejściach w gettach i obozach, składają się na rejestr zbrodni hitlerowskich, oddając jednocześnie hołd milionom ofiar faszyzmu. Ludzie ci przeszli przez piekło na ziemi poddani niewyobrażalnym dziś torturom i prześladowaniom. Często zmuszani byli do oglądania śmierci najbliższych, ale mówią o tym spokojnie, beznamiętnie jakby chodziło o jakieś zupełnie nieistotne fakty z życia. To efekt psychicznego zobojętnienia na zło. Tytułowa bohaterka jednego z opowiadań Dwojra Zielona od samego początku wojny jako Żydówka musiała nosić na ubraniu symbol gwiazdy Dawida oznaczającą jej narodowość. Dwojra świadoma, że jej pochodzenie skazuje ją na śmieć przypominając sobie zachowanie Niemów nie potrafi nawet dostrzec ich okrucieństwa. Wspominając jak Niemncy dla zabawy strzelali do ludzi w Nowy Rok mówiąc po prostu „Oni się bawili w Sylwestra”. Skuteczność i masowość ludobójstwa zabiła w bohaterce uczucie patrzeniu narodu żydowskiego „Myślałam że będę żyła ja tylko jedna. Myślałam że nie będzie na świecie ani jednego Żyda”.
Żydzi z getta przewożeni byli do obozów zagłady i tam mordowani, w komorach gazowych w których duszono, a następnie spalano w piecach krematoryjnych ich ciała. Piece krematoriów dymiły dniem i nocą bez przerwy, budowano je na terenie całej Polski. Bohater opowiadania pt. „Człowiek jest mocny” Michał P. pracował w lesie przy likwidacji Żydów. Widział jak żydów zwożono samochodami na dziedziniec pałacu, stąd przechodzili do budynku który miał być zakładem kąpielowym, a tak naprawdę prowadził do samochodu z gazem. Zamknięci w pułapce zbyt późno zorientowali się że czeka ich śmierć. Michał P. wspomina też jak Żydów wypędzono na mróz w bieliźnie, a tych którzy opierali się bito. Bohater opowiadania relacjonuje że dziennie grzebano 13 transportów Żydów. Kiedy pewnego dnia musiał pochować zwłoki swojej żony i dzieci zdecydował się na ucieczkę. Jak zaznacza Nałkowska w Chełmnie żyło ok. miliona ludzi. Nienawiść i bestialstwo Niemców objawiało się także w braku zrozumienia i szacunku dla cierpień ludzkich.
Opowiadanie pt: „Doktor Spaner” jest relacją pracownika Instytutu Anatomicznego w Gdańsku gdzie w czasie wojny prowadzono produkcję mydła z tłuszczu ludzkiego. Relacja ta budzi grozę i przerażenie między innymi po przez absolutną nie świadomość etyczną Niemców, co do niecnych konsekwencji ich działalności. Ciało człowieka było traktowane jak surowiec z którego można zrobić coś pożytecznego. To całkowite przeistoczenie człowieka, pozbawienie ludzkiej śmierci przynależnej jej godności podkreślają słowa wypowiedziane przez zeznającego:„W Niemczech można powiedzieć ludzie umieją coś zrobić z niczego”,
„Bohaterka Dna opowiada zaś o doświadczeniach przeprowadzanych na Żydach których przed śmiercią starano się wykorzystać do maksimum, pozbawiając ich tym samym prawa do godnego umierania. Opowiadając o swym pobycie w Ravensbruk kobieta wspomina eksperymenty medyczne dokonywane na więźniarkach:„Znęcali się zastrzykami, wyrabiali na kobietach praktyki , otwierali rany. I to ich doktorzy robili, inteligencja”. Okrucieństwo Hitlerowców przejawiało się w ich stosunku do więźniów. Bezbronni żydzi zamknięci w obozach byli bici i katowani. Niemcy nie traktowali jeńców jak ludzi, pogardzali nimi „essmanki były zadowolone jak myśmy umierały wspomina bohaterka” „Dna”
Można powiedzieć że w obozach koncentracyjnych powstało społeczeństwo absolutnej dominacji. W którym przyjęto zasadę traktowaniem człowieka jako przedmiotu, jako jednorazowego użytku (reifikacja) potwierdza to literatury obozowa ukazująca Oświęcim jako znakomicie zorganizowaną fabryką śmierci gdzie zabijanie Żydów było jej podstawowym zadaniem produkcji.
Tadeusz Borowski w opowiadaniu „ Proszę państwa do gazu” ukazuje jej funkcjonowanie które można obserwować na rampie kolejowej. Najpierw oddziela się ludzi od ich rzeczy, walizek potem ludzie są dzielenie na tych zdatnych do pracy i na tych którzy szli od razu do gazu czyli starców, mam i dzieci. W Auschwitz traktowano człowieka jako przedmiot. Według Borowskiego największą zbrodnią obozową było doprowadzenie więźnia głodem, ciężką pracą i torturami do stanu skrajnego wyczerpania w którym jednostki przestają być człowiekiem i stają się zwierzęciem walczącym o swoje biologiczne potrzeby „Jesteśmy nie niezdolni jak drzewa, jak kamienie”.
W opowiadaniu o nas w Auschwitz autor opisuje totalny brak humanitaryzmu. Człowiek który pozbawiony jest wszystkich celów i ideałów marzył tylko o tym, aby się wyspać, najeść i aby uniknąć śmierci. Faszystowskie metody sprawiły że mieli tracić poczucie ludzkiej godności, nie buntowali się przeciwko ludzkim uczuciom i pokornie szli na śmierć.
B) Jednak okres II wojny światowej nie przynosi wyłącznie obrazu Żyda jako osoby bezwolnej i sprowadzonej do roli ofiary, gdyż nie wszyscy godzili się iść bez protestu na śmierć. Wielu chwytało za broń. Najgłośniejszym powstaniem zbrojnym żydowskiego podziemia było powstanie w Warszawskim gettcie(rozpoczęło się 19 kwietnia 1943),które wybuchło z inspiracji Żydowskiej Organizacji Bojowej na czele której stanął Anielewicz.
O warszawskim gettcie obraz martyrologii zbiorowe cierpienia mieszkańców i powstanie opisała reporterka Hanna Krall w książce napisanej wiele lat po wojnie pt. „Zdążyć przed Panem Bogiem”. Głównym rozmówcą autorki jest Marek Edelman ostatni dowódca powstania. Edelman to jedyny członek kierownictwa ŻOBu, który przeżył wojnę i zarazem jeden z ostatnich świadków mającego wtedy miejsce w Warszawie. Przed czytelnikiem rysuje się portret człowieka, który bynajmniej nie uważa się za bohatera. Zastanawia się nawet czy walkę w gettcie można nazwać powstaniem. Jego zdaniem żydowskim bojownikom chodziło tylko o wybór sposobu umierania o to, aby nie dać się wywieść z getta w bydlęcych wagonach wprost do komory gazowej, tylko zginąć w walce z bronią w ręku, w obronie ludzkiej godności: „Straszna rzecz kiedy się idzie tak spokojnie na śmierć, to jest znacznie trudniejsze od strzelania, przecież o wiele łatwiej się umiera strzelając. O wiele łatwiej było znieść nam niż człowiekowi, który idzie do wagonu, a potem jedzie wagonem, potem kopie sobie dół, a następnie rozbiera się do naga(...) Już rozumiesz?” Na przykładzie Edelmana można zaobserwować w jaki sposób wojna niszczyła psychikę człowieka.„Wojenna rzeczywistość spowodowała, że nie zależało nam już na niczym”. Nawet po latach bohater mówi o swych okupacyjnych przeżyciach spokojnie i rzeczowo. To, co przeżył, o czym opowiadał nie miało wiele wspólnego z potocznym bohaterstwem raczej z bezsennym snem, w którym przerażony człowiek jest ścigany jak zwierzę, z którego nie może się obudzić. Powstanie w gettcie nie było romantyczną przygodą tylko krwawym zbrojnym aktem rozpaczy zdesperowanych ludzi, którzy porwali się paroma pistoletami na wroga dysponującego czołgami, armatami i miotaczami ognia. Więcej niż walki było krycia się i uciekania, zwłaszcza przed ogniem, gdyż niemcy chcąc zdusić powstanie podpalili getto. W pamięci Edelmana śmierć żydów z czasów II wojny światowej pozbawione były patosu i widowiskowego heroizmu. Jeśli niektórzy tak umierali działo się to zazwyczaj przypadkiem, dopiero historia nadała tym ofiarom wymiar symbolu oraz mitu.
C) Literatura polska nie tylko wiernie ukazuje koszmar holocaustu, ale przedstawia także obiektywny obraz obciążający stosunki polsko- żydowskich stereotypów. Ocalone z holocaustu resztki Żydów stopniowo wyjeżdżały z Polski z własnej woli lub na skutek antysemickiej nagonki jaka miała miejsce w marcu 1968 roku. W powieści „Początek” Andrzeja Szczypiorski podejmuje serię uniwersalnych tematów jak rodzi się zło zbrodni hitleryzmu czy losów żydów podczas II wojny światowej. Autor podejmuje także bardzo drażliwy często sporny problemów kwestii postaw Polaków wobec tragedii żydowskiej. Ukazując tragiczne losy żydów Szczypiorski przedstawia między innymi przykłady bohaterskie polskich obywateli, którzy ratowali mieszkańców getta narażając własne życie, jednak powieść nie jest wolna od opisów przypadków szantażowania i wydawania Żydów w ręce gestapo. Przytaczając takie właśnie przykłady pisarz zmienił funkcjonujący w świadomości naszego społeczeństwa stereotyp dotyczący relacji polacy żydzi. Okazało się że zauważono pośród jednych jak i drugich że obok ludzi szlachetnych i odważnych istnieli znający zło. Przykładem tak skrajnych postaci mogą być matka Pawła Krińskiego, siostra Weronika czy sędzia Romnicki, którzy ratowali żydowskie dzieci. Jednak w powieści odnajdujemy także negatywne postaci jak piękna Lola i Blutman, którzy byli typowani sznalcownikami. Losy bohaterów początkowo były skomplikowane i tragiczne. Nie tylko w czasie wojny, ale także po jej zakończeniu. Nie możemy zapomnieć ze w 1968 roku rozpadła się w polsce antysemicka nagonka, która dotknęła wielu Polaków żydowskiego pochodzenia i spowodowała ich przymusowe opuszczenie kraju. Jedną z ofiar była Irna która w pełni czuła się Polką, a której brutalnie odebrano ojczyznę. Miała ona ogromny żal do Polski w rozmowie z Pawłem w Paryżu rozpaczała iż pozbawiono jej prawa do bycia sobą. W czasie wojny, a także po niej ludzie nieustannie musieli dokonywać wyboru między dobrem, a złem. Musieli także budować swoje życie na nowo i walczyć o utracone wartości.
Wnioski
W literaturze tak jak w życiu zło i dobro istniało obok siebie, towarzysząc ludziom od początku świata, jednak na przykładzie literackich obrazów holocaustu widzimy jak łatwo jest ulec złu. Omawiane przeze mnie dzieła to nie tylko utrwalenie pamięci o hitlerowskich zbrodniach i ofiarach to także przedmiot reflekcji dotyczącej moralności. Holocaust był okrutnym dowodem kryzysu kultury i zasad moralnych, jednak ocaleni Żydzi którzy swą postawą i świadectwem tamtych straszliwych czasów wyrazili sprzeciw wobec masowego ludobójstwa i zła, jakim był hitleryzm i II wojna światowa. Przywrócili tym samym wiarę w niezbędne wartości ludzkie i doznania takie jak miłość, przyjaźń. Ich bohaterskie postawy w czasie II wojny światowej wielokrotnie udowodniły trwałość tych uniwersalnych wartości nawet w obliczu terroru, zbrodni i holocaustu. W ciągu ostatnich lat widzimy że dla wielu artystów wciąż ważny jest problem holocaustu, tragedie Żydów w czasie II wojny światowej było inspiracją dla wielu ambitnych artystów i pisarzy. Wszyscy z nas pamiętają zapewne takie filmy jak „Lista Schindlera” Spliberga; „Pianista”, Polańskiego. Dzięki takim dziełom można przypomnieć sobie o tamtej tragedii, której historię powinny poznawać najmłodsze pokolenia(ku przestrodze przeciwko nienawiści).