Formy organizacyjne działalności gospodarczej

Konsekwencje nowych warunków mają wymiar społeczny, ekonomiczny

i techniczno - organizacyjny. Ten ostatni wiąże się z pojawieniem się nowych lub doskonaleniem istniejących wcześniej form organizacji działalności gospodarczej.

1. Pojawia się nowy system produkcji - fabryczno-przemysłowy i fabryka jako nowa instytucja pracy. Fabryka rozumiana jest jako zakład produkcyjny tworzący całość, korzystający z centralnego źródła energii, bądź jako forma organizacji produkcji przemysłowej, której podstawą jest proces maszynowy. Konsekwencje społeczne tych zmian wiążą się głównie z oddzieleniem instytucji pracy od rodziny. Wraz z pojawieniem się zakładu przemysłowego na miejsce zbiorowej pracy rodziny pojawia się indywidualne najmowanie członków rodziny, przy czym działalność produkcyjna jest kontynuowana z dala od środowiska rodzinnego.

Fabryki stanowiły bazę techniczną i organizacyjną dla powstania przedsiębiorstw - pojawiły się warunki zaistnienia przedsiębiorstwa jako kategorii ekonomicznej. E. Lipiński stwierdza, że w rozwoju historycznym organizacja produkcji przeszła ewolucję od warsztatu rzemieślniczego związanego z życiem rodzinnym, przez indywidualne przedsiębiorstwo kapitalistyczne, spółkę akcyjną, koncern realizujący cele kapitalistyczne, aż do przedsiębiorstwa socjalistycznego.

J. Lisak dowodzi, że przedsiębiorstwo powstało ze średniowiecznego składu czy sklepu. Nowa jednostka gospodarcza wykazuje sporo elementów nieznanych.

I tak:

• dużą rolę zaczyna odgrywać kapitał,

• zaznacza się dążenie do zysku,

• jednostka gospodarcza oddziela się od właściciela,

• powstaje pojęcie i wartość firmy jako coś trwalszego niż jednostka fizyczna, która służy firmie,

• firma służy rodowi.

Dla O. Langego ewolucja form przedsiębiorstwa przebiega od jednostki połączonej z gospodarstwem domowym „albo innymi formami gospodarki naturalnej właściciela” po masowy rozwój towarzystw z ograniczoną odpowiedzialnością i towarzystw akcyjnych. A przy tym „rozwój kapitalistycznej produkcji przemysłowej dokonał się w postaci przedsiębiorstwa rodzinnego albo spółki”. O. Lange ten typ przedsiębiorstwa (przez związek z rodziną, gospodarstwem domowym, a w związku z tym realizacją celów innych niż zysk pieniężny) traktuje jako rodzaj hamulca w dążeniu do maksymalizacji zysku.

2. Klasyczne przedsiębiorstwa rodzinne stanowiły rodzaj odpowiedzi na pojawiający się kryzys rzemiosła i na ekspansję jednostek anonimowych. Druga połowa XIX w. jest postrzegana przez historyków jako epoka przedsiębiorstw rodzinnych, w której rodzina i przedsiębiorstwo są ze sobą silnie splecione. Jest to okres, w którym bierze początek i kształt współczesne pojęcie przedsiębiorstwa i specyficzne środowisko przedsiębiorcze, w którym panuje ścisły związek między przedsiębiorstwem i rodziną. Rodzina była nie tylko miejscem życia, nauki, pracy, była jednocześnie celem, dla którego przedsiębiorstwo było utrzymywane i rozwijane. W pierwotnej formie charakter przedsiębiorstwa rodzinnego wiązał się z tym, że członkowie rodziny i przedsiębiorstwa to te same osoby, lokal przedsiębiorstwa i mieszkania właściciela znajdowały się w tym samym budynku i wszyscy członkowie rodziny prowadzili biznes na wspólny rachunek.

Większość nowych przedsiębiorstw to przedsiębiorstwa tworzone przez rzemieślników i ich rodziny na zasadzie często automatycznego przejścia do nowej formy. Brak było innego środowiska, z którego mogliby pochodzić nowi przedsiębiorcy, dlatego przechodzili głownie z rzemieślniczych warsztatów rodzinnych. Nowe struktury wypełniane są wiec starymi strukturami zarządzania, finansowania, organizowania. W związku z tym, to systemy dają przedsiębiorcom podstawy ekonomiczne i wzór podstawowych zasad działania przedsiębiorstw.

Powstanie fabryk, ze względu na rozmiary i skalę działania biznesu, doprowadziło do oddzielenia miejsca pracy od gospodarstwa domowego. Dało to pracownikom możliwość tworzenia własnych gospodarstw domowych i zyskania niezależności osobistej, także w wymiarze ekonomicznym. Rodzina, wraz z jej dziedzictwem, to również sieć kontaktów, symboliczny kapitał reputacji, pozycja, status. Zasoby rodziny były najczęstszym źródłem finansowania rodzinnych dynastii, rynek kapitałowy bowiem dopiero się tworzył. Praktyki finansowe dopasowały się do formy rodzinnej, a wyrazem tego były spółki komandytowe, idealne w okresie przewagi samofinansowania. Po roku 1867 rodziny łatwo dostosowały się do spółek akcyjnych, dzięki którym mogły powiększać kapitał, zachowując jednocześnie większość akcji i zarząd grupy oraz chroniąc własny majątek. Rodzina przejęła kształcenia zawodowe, ponieważ zerwanie z tradycją cechową odcięło także kanały kształcenia.

G. Gilder wiąże epokę przemysłową z wydłużeniem perspektywy działania (myślenia), która stanowi podstawę dążenia do bogacenia się. Podobnie pisze J Kocka, twierdząc, że poprzez rodzinę własna praca i przedsiębiorstwo zyskały dodatkowy sens. Przedsiębiorcy nie dla siebie, lecz dla rodziny pracowali, inwestowali i starali się utrzymywać przedsiębiorstwo w długiej perspektywie.

Dominowały małe rodzinne przedsiębiorstwa - sklepy, warsztaty, które łączyły w jednej osobie funkcje ponoszenia ryzyka, otrzymywania korzyści i podejmowania decyzji. Ujemną stroną tej formy było ograniczenie skali wynikające z trudności w delegowaniu uprawnień, a także z konieczności finansowania rozwoju z własnych źródeł.

W pierwszej połowie XIX w. rozmiary przedsiębiorstw zwiększały się dzięki koncentracji kapitału. W związku z przyśpieszeniem postępu technicznego, wzrostu kompleksowości i minimalnej wielkości zakładu, sposób ten był niewystarczający i wymagał większych kapitałów. Duża firma wymaga do prowadzenia działalności dużej organizacji i innego sposobu zarządzania.

3. Imperia tworzone głównie w formie spółek akcyjnych, wyłoniły się z małych rodzinnych biznesów. W celu zmniejszenia ryzyka indywidualnego kapitalisty oraz w celu przekroczenia granic wielkości pojedynczego kapitału zaczęto uciekać się coraz częściej do znanych wcześniej, ale sporadycznie występujących spółek akcyjnych. Organizacja przedsiębiorstw w takiej formie była innowacją społeczną w rozwoju przedsiębiorstwa. Ta innowacyjność spółek akcyjnych do przedsiębiorstwa indywidualnego sprowadzała się do tego, że umożliwiała:

• gromadzenie do celów produkcyjnych lub usługowych rozproszonych oszczędności, które inaczej nie byłyby zakumulowane,

• zwiększenie skali produkcji w wyniku nagromadzonego kapitału,

• zmniejszenie ryzyka działalności gospodarczej w wyniku rozłożenia go na większą liczbę właścicieli,

• obrót akcjami, które przyczyniają się do poszerzenia rynku kapitałowego,

• możliwość tworzenia łańcucha przedsiębiorstw powiązanych kapitałowo.

Wzrost rozmiarów przedsiębiorstwa następuje do wewnątrz, przez zwiększenie swoich wewnętrznych zasobów.

4. Powstają struktury (konglomeraty) rozwijające się na zewnątrz, tj. przez wchłanianie innych. Struktura organizacyjna konglomeratu usuwa ograniczenia wzrostu i pozwala osiągnąć przedsiębiorstwu dowolne rozmiary. Przy czy struktura własnościowa ma z reguły charakter rozproszony. W Polsce w połowie XVIII w. można znaleźć liczne przykłady przedsiębiorstw o charakterze rodzinnym. Rozwój tych najbardziej tradycyjnych przebiegał od kupiectwa, rzemiosła do przemysłu. Podstawy mentalne na jakich budowano przedsiębiorstwa, były na tyle kruche, ze ich żywotność była z reguły krótka. Jednak dominowały pod względem ilościowym jednostki małe, często zatrudniające jedynie właściciela, zaś jednostek gospodarczych wielkich, o dużych obrotach o pewnej zamożności było niewiele. W wielu gałęziach dominowały spółki z udziałem kapitału państwowego lub przedsiębiorstwa państwowe.

5. Spółdzielnie. Nie wszystkim rzemieślnikom czy kupcom udał się przeskok do gospodarki kapitalistycznej. Przyczyny były natury finansowej, organizacyjnej, mentalnej. Odpowiedzią na kryzys rzemiosła była spółdzielczość jako forma organizacji samopomocy. Pierwsze spółdzielnie powstały w latach 40 XIX w. Obejmowały początkowo obrót towarowy, kredyty, później produkcję i działalność rolniczo-handlową oraz spółdzielnie konsumenckie.

---