Wojny greckie
W piątym wieku przed naszą erą Grecja w wyniku Wielkiej Kolonizacji - procesu polegającego na zakładaniu państw-miast poza granicami Hellady osiągnęła szczytowy w swej historii obszar terytorialny. Znakomici żeglarze greccy docierali na ziemie Hiszpanii oraz Italii od zachodu i małoazjatyckie we wschodniej części Morza Śródziemnego.
W założonych koloniach - pozostających w ścisłych kontaktach z macierzystym miastem panował ustrój polis. Polis było specyficznym wytworem greckim, nazwanym państwem-miastem. W jego kształtowaniu uczestniczyli wszyscy obywatele, posiadało także suwerenność gospodarczą, polityczną oraz możliwość decydowania o polityce zagranicznej.
Jak długo Hellenowie mieszkali w swojej ojczystej Grecji system ten był wydajny. Jednakże w miarę sukcesywnego osiedlania się na nowych obszarach stał się zgubny dla samej Grecji.
W świadomości obywateli mocno tkwiła koncepcja polis. Kolonie pozostawały w luźnych związkach z macierzystym państwem. Tymczasem w wyniku kolonizacji znalazły się one w sąsiedztwie większych, dobrze zorganizowanych tworów państwowych - chociażby Persji - i co gorsza, zaczęły naruszać granice wpływu owych państw.
Położone na półwyspie Azji Mniejszej osady zostały podbite najpierw przez Lidyjczyków a później przez Persów. Ci ostatni utworzyli na ich miejsce satrapie - własne jednostki administracyjne i narzucili tyranię. Grecy z natury byli wrodzy monarchii despotycznej - godziła ona przecież w suwerenność polis.
Persowie opanowali jednak szybko trakty handlowe łączące kolonie z półwyspem greckim. W takich warunkach doszło w miastach Jonii do powstania. Zostało ono szybko stłumione - powstańcy nie uzyskali pomocy od Greków, gdyż ich „horyzont myślowy” kończył się w granicach własnego polis. Jedynie Ateny obawiając się o bezpieczeństwo własnych granic posłały rebeliantom 20 okrętów. Mimo wszelakich przeciwności powstanie gorzało długo. Persowie dopiero po kilkunastoletnich walkach opanowali sytuację, zniszczyli Milet i rozciągnęli swoje zwierzchnictwo na Trację i sąsiednie wyspy.
W czasie powstania przez przypadek spłonęła świątynia bogini - matki Kybele, czego Persowie nie omieszkali wykorzystać w swojej propagandzie.
Świat grecki po powstaniu jońskim pozostał niewzruszony. Sparta była zajęta tłumieniem niesnasek wewnętrznych a do władzy - w największym wówczas oprócz Sparty ośrodku - Atenach wysunęła się arystokracja. Ta grupa społeczna dążyła do narzucenia oligarchicznej formy rządów, czyli mówiąc krótko, rządów arystokracji.
Pożar w świątyni Kybele stał się dla Wielkiego Króla perskiego pretekstem to ukarania buntowniczych plemion. Jego wodzowie dostali nakaz zniszczenia Eretrii i Aten.
Dopiero teraz Ateńczycy zdali sobie sprawę z powagi sytuacji. Przedstawiciel niższych klas - Temistokles wystąpił z projektem budowy floty, jednak został on odrzucony na rzecz wybranego strategiem znawcy taktyki perskiej - Militadesa.
Kiedy wojska perskie skierowały się ku Atenom, za radą Militadesa 10 tysięcy hoplitów wyruszyło do walki. Decydujące starcie odbyło się pod miejscowością Maraton (wrzesień 490 rok). Grecy stojący na wyżynie czekali na reakcje Persów, którzy jako pierwsi przystąpili do ataku.
Ciężkozbrojni hoplici w swoim słynnym szyku - falandze ruszyli biegiem ze stoków górskich co umożliwiło im zredukowanie strat - perskie strzały traciły bowiem celność. Zwycięstwo przechyliło się na korzyść Ateńczyków - Persowie wsiedli na okręty z zamiarem opłynięcia Attyki i oblężenia samych Aten.
Jak podaje legenda jeden z hoplitów przebiegł 50 kilometrową odległość, aby ostrzec ukochane miasto przed zagrażającym mu niebezpieczeństwem - stąd też słynny bieg maratoński.
Oddziały hoplitów ruszyły spiesznie ku polis, tak że Persowie zrezygnowali z dalszej walki. Bitwa pod Maratonem ukazała przewagę greckiego szyku nad lekkozbrojnymi Persami.
Jednak ta bitwa stała się tylko preludium do późniejszych zmagań. Król perski nie mógł darować Grecji zniewagi. Porażka pod Maratonem stała się solą w oku despotii. Zaczął więc przygotowywać grunt pod kolejne - decydujące starcie. Zbierał zapasy jedzenia, przygotowywał trakty, rozpoczął budowę olbrzymiej floty oraz formowanie wielkiej armii a wreszcie - rozsyłał wszędzie „srebrnych łuczników”, czyli talary mające pomóc w uzyskaniu przychylności ze strony lokalnych samorządów.
Ateny nie pozostały dłużne. Temistokles przeprowadził gruntowne reformy wojska i skarbu. Zaczęto w końcu budować flotę. Przeprowadził także reformy polityczne polegające na dopuszczeniu rycerzy do archontatu.
Temistokles prowadził więc politykę dążącą do podsycania tendencji demokratycznych co, jak nie trudno się domyślić, nie podobało się arystokracji. Zapłaci za to wysoką cenę - wygnanie, lecz póki co zyskuje przychylną wyrocznię Apollina i pewien sukcesu psychologicznego śmiało realizuje obronę
Grecja zaczyna się jednoczyć pod sztandarem Związku Panhelleńskiego, na czele związku stanął ówczesny hegemon militarny - Sparta, a celem stały się działania obronne.
W początkowym okresie wojska perskie nie napotkały oporu. Grecy postanowili bronić północnej granicy półwyspu. Spartanie niechętnie przystąpili do walki, podjęli się jej dopiero po naciskach związkowców. Bez walki poddali Tesalię, jednak poddani dalszym naciskom wysłali 300 żołnierzy pod wodzą króla Leonidasa.
Pod Termopilami Persowie nie zdołali wymusić rozstrzygnięcia, gdyż Spartanie bronili się w ciasnym wąwozie zadając agresorom liczne straty. Udało się jednak Persom okrążyć wąwóz i sytuacja obrońców stała się beznadziejna. Leonidas odesłał Greków do ojczyzny a sam ze Spartanami bronił wąwozu aż do końca.
Ludność Aten ewakuowano do Salaminy i na Półwysep Peloponeski. Najeźdźcy bez problemu podbili więc opustoszałe miasto. Teraz król Kserkses musiał tylko zniszczyć flotę grecką stacjonującą w salamińskim porcie. Ruszył więc w sile ponad tysiąca okrętów. Temistokles uciekł się do podstępu podsyłając Kserksesowi informację o słabości moralnej helleńskich żeglarzy.
Jednak szczęście nie sprzyjało agresorom. Podczas rejsu rozpętała się burza która doprowadziła do uszkodzenia znacznej części okrętów. Nadto w wąskim przesmyku duże statki perskie nie miały możliwości manewru.
Nawiązała się więc nierówna walka pomiędzy nimi a zwrotnymi łodziami greckimi. Na dodatek Grecy stosowali tak zwane greckie ognie - wybuchającą przy kontakcie z wodą mieszaninę substancji pochodnej smole oraz technikę abordażu - bezpośredniego ataku załogi na okręt przeciwnika.
W takiej walce okręty perskie poniosły olbrzymie straty - był wrzesień 480 roku. Nie przesądzało to jeszcze o wynikach całej batalii jednak pomogło odzyskać helleńczykom supremację nad morzem i własnymi wybrzeżami.
Wybuch powstania w Babilonii zmusił Kserksesa do powrotu ze znaczną częścią wojsk. Zostawił on swego pełnomocnik Mardoniusza z zadaniem dokończenia ofensywy.
Mardoniusz zmusił Ateńczyków do ponownego opuszczenia kraju jednak w wkrótce dzięki hartowi wojskowemu i wyszkoleniu Spartan przegrał bitwę pod Platejami (479). Od tej pory znaczące stały się sukcesy floty greckiej. Persów wypierano na wschód, zaczęto także oczyszczać wybrzeża Macedonii i Tracji z załóg perskich. W końcu pod wodzą Pauzniasza wyparli nieprzyjaciół za granice Hellady.
W wyniku wojen perskich Grecja znalazła się pod wpływem zagrożenia zewnętrznego, jednak nie zdołało ono przezwyciężyć tendencji podziałowych. Aten wyrosły na nowego, obok Sparty hegemona. Utworzono Związek Morski - organizację przeciwstawną do Spartańskiego Związku Peloponeskiego.