Gramatyka - nauka o budowie i funkcjonowaniu języka; bada i opisuje stronę dźwiękową języka, jego zasób morfologiczny i leksykalny, ustala reguły budowy wyrazów oraz łączenia ich w wypowiedzi.
Gramatyka opisowa - zajmuje się badaniem i opisem funkcjonowania języka na pewnym etapie jego rozwoju; ustala reguły języka, nie wdając się w ich genezę.
Gramatyka normatywna - opisując istniejący stan języka, równocześnie podaje normy poprawnościowe zgodne z tym stanem.
Gramatyka historyczna - bada, opisuje i wyjaśnia zmiany, jakie dokonały się w określonym języku na różnych jego etapach.
Gramatyka porównawcza - bada i opisuje fakty kilku języków i na tej podstawie ustala zależności genetyczne między poszczególnymi językami, stopień ich pokrewieństwa oraz ich najdawniejszą postać.
W obrębie gramatyki wyodrębnia się:
fonetykę i fonologię - badające dźwiękową stronę języka;
morfologię - zajmującą się budową wyrazów (słowotwórstwo) oraz i ich odmianą (fleksja);
składnię - zajmującą się regułami łączenia wyrazów w wypowiedzenia;
leksykologię - zajmującą się analizą funkcjonalną i semantyczną słownictwa.
ZNAK JĘZYKOWY
Znak - przedmiot lub zjawisko, które symbolizuje inny przedmiot lub zjawisko.
Znaki naturalne (symptomy, oznaki) - połączone z symbolizowanymi przedmiotami lub zjawiskami związkiem przyczynowo-skutkowym; podstawa ich jest biologiczna; powstają na skutek istnienia lub działania jakiegoś zjawiska, które stanowi ich przyczynę; są niezamierzone i interpretowane przez ludzi jako symptomy określonych zjawisk na podstawie doświadczenia; są jednokierunkowe - mają jedynie odbiorcę (człowieka), brak im świadomego nadawcy.
Np.: ciemne chmury i grzmot jako znak nadciągającej burzy; podwyższona temperatura jako symptom choroby itp.
Znaki umowne (konwencjonalne) - tworzone przez ludzi świadomie w celu symbolizowania, czyli reprezentowania w uproszczony sposób, pewnych zjawisk otaczającego nas świata; powstają na podstawie określonej umowy (konwencji) społecznej, która zakłada, że są one znane wszystkim użytkownikom i jednakowo przez nich interpretowane; są dwukierunkowe - mają nadawcę i adresata, adresat, który odbierze określony znak i właściwie go zinterpretuje, staje się odbiorcą; nadawca i odbiorca mogą wymieniać się rolami. Wśród znaków umownych wyróżnia się:
znaki ikoniczne - powstają w oparciu o rzeczywiste podobieństwo do symbolizowanych przez nie zjawisk (np. fotografia, realistyczny obraz, rysunek jakiegoś obiektu, różnego rodzaju rysunki i obrazy, ujęcia schematyczne, m.in. niektóre znaki drogowe);
znaki symboliczne - czysto konwencjonalne, nie mają naturalnego związku z symbolizowanymi zjawiskami (np. znak drogowy „droga z pierwszeństwem przejazdu).
Zbiór znaków tworzący system, tj. taki układ, w którym każdy element pełni ściśle określoną funkcję i pozostaje w określonej relacji do innych elementów tego układu, nazywa się kodem.
Znak językowy - znak konwencjonalny, charakteryzujący się forma i znaczeniem; na formę składa się dźwięk lub szereg dźwięków mowy występujących po sobie w ściśle określonej kolejności; znaczenie (treść wyrazu) polega na symbolizowaniu przez znak jakiegoś fragmentu rzeczywistości (pojęć przedmiotów, ilości, czynności, stanów, cech, emocji, stosunków między elementami tekstu).
Wyrazy - nie są znakami przedmiotów, czynności, cech itd., lecz ich pojęć.
Desygnaty - pojęcia symbolizowane znakami.
Mowa - przekazywanie znaków.
Akt mowy przebiega w ten sposób, że ktoś, kto mówi, czyli nadaje komunikat (nadawca), kieruje znaki językowe do kogoś, komu chce przekazać pewne informacje (odbiorcy). Aby doszło do aktu mowy, muszą być spełnione określone warunki - nadawca i odbiorca muszą znać i jednakowo rozumieć pewna liczbę znaków językowych, czyli mieć wspólne słownictwo. Aby została przekazana pewna treść, wyrazy muszą zostać odpowiednio ukształtowane - odpowiednio uformowane i połączone za sobą zgodnie z regułami obowiązującymi nadawcę i odbiorcę. Wtedy tworzą tekst (komunikat, przekaz).
Tekst - każdy skończony, spójny przekaz słowny, który może być równy wyrazowi lub składać się z zespołu odpowiednio uporządkowanych wyrazów; jest wytworem, który powstaje w procesie mówienia jako efekt kształtowania i łączenia znaków językowych - wyrazów.
Kod - zespół znaków (słownictwo) i reguł łączenia tych znaków w teksty (gramatyka).
Język jako kod jest tworem abstrakcyjnym (istnieje w postaci zbioru konwencjonalnych znaków i reguł w umysłach posługujących się nimi ludzi) i społecznym (jest wspólny dla wszystkich członków społeczności językowej).
Kontekst - to, czego dotyczy tekst.
Kontakt - cząsteczki powietrza przekazujące drgania fali głosowej od ust nadawcy do uszu odbiorcy, drut telefoniczny, fale elektromagnetyczne przy przekazach radiowych i telewizyjnych.
Notatki z: Janusz Strutyński: Gramatyka polska. Kraków 1999.
2
Wprowadzenie do nauki o języku