Wątki wychowania patriotycznego w literaturze pedagogicznej
Wychowanie stanowi świadomie zorganizowaną działalność społeczną, opartą na stosunku wychowawczym pomiędzy wychowankiem a wychowawcą. Celem całego procesu jest wywołanie zamierzonych zmian w osobowości podopiecznego. Należy zaznaczyć, że zmiany te obejmują zarówno stronę poznawczą-instrumentalną (odpowiedzialną za poznanie rzeczywistości i umiejętność oddziaływania na nią), a także sferę emocjonalno-motywacyjną. Sfera ta jest odpowiedzialna za kształtowanie stosunku człowieka do świata i ludzi oraz jego przekonań. Proces wychowania przede wszystkim łączy się ze zrozumieniem przez podopiecznego określonych norm społeczno-moralnych oraz z nadaniem tym normom znaczenia osobistego.
Polska literatura dla dzieci od swego zarania służyła wychowaniu patriotycznemu. Klasyka polskiej literatury dla dzieci i młodzieży nosi właśnie znamiona wychowania patriotycznego, przekazywania tradycji, wzorców bohaterów narodowych. Obserwujemy to przede wszystkim w legendach, w opowiadaniach historycznych, ale też w prozie i poezji, która ukazywała piękno ziemi ojczystej. Literatura wychowuje młode pokolenie, wpaja przywiązanie do rodzinnego krajobrazu, uczucie dumy narodowej i szacunku do przeszłości, jest w stanie pomóc w ukształtowaniu wrażliwych i ofiarnych obywateli kraju.
Pojęcie "wychowywać" - znaczy prowadzić człowieka ku jego pełni na drodze dojrzałości osobowej poprzez uczenie umiejętności życia, szanując dziedzictwo ojców, tj. podejmując odpowiedzialne zadania, rozsądne decyzje i kreując dzieła twórcze.
Problem wychowania do patriotyzmu dotyczy w zasadzie całości wychowania, bo każdy jego element w swoim tle ma miłość ojczyzny.
Słowo patriotyzm wywodzi się z określenia greckiego - patriotes, co w dość luźnym tłumaczeniu oznacza rodaka, ziomka, obywatela, mieszkańca danej ziemi.
Podobnie jak w historii zmienne były treści i zakres patriotyzmu, zmieniły się też postulaty i zadania wychowania patriotycznego. Obecnie ujmowany jest jako złożona postawa moralno-społeczna i polityczna, na którą składają się trzy elementy: poznawczy (przyswojenie wiedzy o ojczyźnie), emocjonalny (emocjonalny związek z nią) i motywacyjny (działalność na rzecz jej dobra).
Patriotyzm "wyraża określony stosunek człowieka do własnego kraju i narodu. Stosunek ten bywa nazywany najczęściej miłością lub ukochaniem, zawsze szczególnie głębokim oddaniem wartościom przez kraj ojczysty reprezentowanym". Patriotyzm, zdaniem K. Kotłowskiego, określa się zwykle jako miłość do swojej Ojczyzny, łączy się z uczuciem miłości do narodu, ponieważ głównym elementem Ojczyzny jest zawsze jakaś grupa narodowa.
Nowoczesny patriotyzm łączy, a nie przeciwstawia sobie różne tradycje, kształtujące miłość do ojczyzny. Rozwija jednocześnie trzy rodzaje uczuć: miłość do małej ojczyzny (wioski, miasta, gminy, regionu...), do dużej ojczyzny-Polski i ojczyzny- Europy. Tak pojmowany patriotyzm jest dobrym rozwiązaniem dla wszystkich demokratycznych i otwartych społeczeństw w Europie. Pozwala każdemu zachować, a nawet utrwalić własne dziedzictwo kulturowe i tożsamość narodową, nie przeciwstawia się obcym. Podstawowym warunkiem kształtowania świadomości i postawy patriotycznej jest identyfikacja z narodem, z jego dziejami, losami historycznymi, kulturą, językiem i symbolami narodowymi.
Godło, barwy państwowe i hymn - to symbole odzwierciedlające pewne doniosłe fakty społeczne i historyczne. Takim faktem jest istnienie polskiego narodu i państwa, którego jesteśmy obywatelami. Symbole, o których mowa wyrażają zarazem nasz stosunek do tych faktów, wiąże nas z ziemią rodzinną, z językiem, losem ojczyzny w dobrej, czy złej dobie.
Pamięć o wydarzeniach z bogatej przeszłości narodu i państwa daje trwałą podstawę wartości doświadczeń, pozwala zachować dystans wobec wyzwań współczesności. Korzenie naszej pamięci tkwią w rodzinie - w opowieściach rodziców, ich ojców i matek, w rodzinnych pamiątkach. Nasza pamięć, to również daty z kalendarza i uroczyste obchody świąt i rocznic narodowych.
O. Jacek Woroniecki określił patriotyzm jako zespół cnót mieszczących w sobie miłość do najbliższych, sprawiedliwość skłaniającą do przenoszenia wspólnego dobra ojczyzny nad swoje własne oraz cześć dla społeczności, z której się wyrosło i od której przejęło się obyczaje jako podstawę życia duchowego; winien on zatem mieścić w sobie szacunek dla rodziców, rodziny, ojczyzny, narodu, języka i obyczaju.
Przedszkole ma do spełnienia niezwykle ważną rolę w budzeniu świadomości narodowej wychowanków między innymi poprzez rozwijanie zainteresowania pięknem i bogactwem naszego kraju, zaznajomienie z pomnikami polskiej historii. Już w przedszkolu dąży się do tego, aby dzieci uświadomiły sobie swą przynależność narodową: mówią po polsku, bo są Polakami, a kraj, w którym żyją, ich ojczyzna - to Polska. Chcemy, aby poznały stolicę, największe rzeki, Wisłę i Odrę, oraz zwróciły uwagę na różnorodność regionów Polski.
W wychowaniu patriotycznym poświęca się wiele uwagi przeszłości naszej ojczyzny (polskiej tradycji, kulturze). Temu celowi służą między innymi wycieczki, podczas których stwarzamy sprzyjające okazje, by przekazać naszym wychowankom fragmenty historii Polski.
Na tle zabytkowych kamieniczek innego wyrazu nabierają nowe budowle, a bardzo dojrzałe często dyskusje "jak to dawniej bywało" mają swoje uzasadnienie. Zamki, pomniki i mogiły rozsiane po całej polskiej ziemi, muzea regionalne, dostarczają bogatych treści do rozmów z dziećmi.
Pragniemy wśród naszych wychowanków utrwalić przywiązanie do rodzinnego miasta i wsi, staramy się zapoznać dzieci z osobliwościami regionu, z miejscami kultu, z tym wszystkim, co mówi o walce i pracy żyjących tu ludzi.
Również przyroda dostarcza dzieciom, tak na wsi, jak w mieście przeżyć, które niczym nie można zastąpić. Przyroda cieszy, zachwyca, daje wytchnienie, jest obiektem różnorodnych zainteresowań. Nauczycielki przedszkola poświęcają wiele uwagi, by zapoznać z nią dzieci. Znana jest literatura, z której czerpiemy wiedzę przyrodniczą oraz pomysły zajęć z dziećmi.
Mając na uwadze kształtowanie uczuć patriotycznych dzieci, ich przywiązanie do ojczyzny, musimy pamiętać, że wycieczki w tym celu organizowane, będą ukierunkowane na dostarczenie im przeżyć estetycznych. Głównym celem wycieczek jest pokazanie dzieciom piękna i różnorodności polskiego krajobrazu. Należałoby się starać, aby dzieci miały możność być w lesie wiosną, gdy budzi się do życia cały świat przyrody; latem, gdy można stwierdzić jak rozwinęły się rośliny; jesienią, która zachwyca kolorami i dostojną ciszą; zimą, kiedy gałęzie uginają się pod ciężarem śniegu. Zapoznając dzieci z przyrodą musimy pamiętać o jej ochronie.
W każdym zakątku naszego kraju istnieją możliwości realizowania treści programowych w celu poszerzenia naszym wychowankom obrazu Ojczyzny. Po takich zajęciach jak "Podróż po Polsce samolotem" - do miasta Warszawy (z wykorzystaniem widokówek przedstawiających zabytki Warszawy, legend "Wars i Sawa" oraz "Warszawska Syrenka"), na południe naszego kraju do zwiedzania gór i źródeł Wisły, następnie do Krakowa i jego zabytków (pocztówki, legendy np. "O trębaczu z wieży Mariackiej", "O smoku wawelskim"); Dzień Górnika - to doskonała okazja by mówić o Śląsku, kopalniach, hutach, bogactwach naturalnych naszego kraju - zapełniają się kontury naszej mapy.
Wiele uwagi w przedszkolu poświęca się kształtowaniu nawyku kontaktu ze słowem pisanym, obcowania z czasopismami, prowadzone przy współpracy z rodzicami, to nie tylko jeden ze sposobów wdrażania do czytelnictwa, a tym samym kontaktu z poprawną polszczyzną, to także element wychowania patriotycznego dzieci. Bardzo ważne miejsce zajmuje tutaj bajka, ponieważ postacie z bajki przemawiają do wyobraźni i do świata fantazji. Dzieci skłonne są wartościować świat w wymiarze - dobra i zła - identyfikują się z pozytywnymi bohaterami, stąd w tych barwnych baśniach i legendach kryje się ogromna siła, która nie mniej zwiąże ich serca z Ojczyzną niż późniejsze racjonalne jej poznanie.
Bajka zdaniem Suchomlińskiego, jest niczym nie zastąpionym źródłem kształtowania miłości Ojczyzny. W treściach bajek są ukryte nieprzemijające idee patriotyzmu - poglądy ludu pracującego na życie, jego ideały i dążenia.
Irena Jundziłł w swojej książce pt. "O wychowaniu patriotycznym dzieci" pisze, że analizując tworzenie się obrazu Polski w świadomości małych dzieci można zauważyć przewagę w tym okresie elementów estetycznych. Wykorzystując to spostrzeżenie, w wychowaniu patriotycznym należy wykorzystywać te środki, które zawierają duży ładunek estetyczny. Dostrzegając piękno ojczyzny, dziecko emocjonalnie wiąże się z obrazem Polski, a emocje są najważniejszym elementem patriotyzmu. Literatura piękna pomaga dziecku dostrzegać piękno i rozumieć je. Uczula na piękno polskich krajobrazów, w sposób interesujący zapoznaje z tradycjami narodowymi, ukazuje w sposób zrozumiały dla dziecka problemy społeczne i moralne.
Podkreśla dużą rolę literatury dziecięcej, która zajmuje się wychowaniem patriotycznym. Zwraca uwagę na takie pozycje książkowe jak: "O warszawskiej Syrenie" Ewy Szelburg-Zarembiny i "Pyza na polskich dróżkach" Hanny Januszewskiej. Pierwsza z nich przedstawia piękną baśń dotyczącą założenia stolicy państwa polskiego, zapoznaje z największą rzeką polski, tłumaczy w sposób legendarny nazwę stolicy. Druga pozycja ukazuje dzieciom piękno ojczystego kraju i dostarcza bogatych treści poznawczych z pomocą dzielnej dziewczynki Pyzy. Obie książki napisane są pięknym językiem literackim.