Proces badawczy
Wiedza naukowa jest wiedzą opartą zarówno na wnioskowaniu, jak i na doświadczeniu (obserwacji). Naukowcy stosują kryteria logiczne, i empiryczne po to, aby zweryfikować twierdzenia nauki. Kryteria te znajdują swoje odzwierciedlenie w działaniach badawczych podejmowanych przez naukowców w czasie procesu badawczego.
Proces badawczy to całościowy schemat działań, które naukowcy podejmują w celu wytworzenia wiedzy; to paradygmat naukowych dociekań.
Na proces badawczy składa się siedem podstawowych etapów:
problem
hipotezy
plan badawczy
pomiar
zbieranie danych
analiza danych
uogólnianie (generalizowanie)
Każdy etap wpływa na teorię, a teoria wpływa z kolei na wszystkie etapy.
Najbardziej istotną cechą procesu badawczego jest jego c y k l i c z n a n a t u r a. Zazwyczaj rozpoczyna się on od postawienia problemu, a kończy się wstępnymi wnioskami (uogólnieniami). Wnioski sformułowane w ramach jednego cyklu są początkiem cyklu następnego. Ten cykliczny proces trwa nieskończenie, odzwierciedlając w ten sposób postęp dyscypliny naukowej.
Proces badawczy jest również procesem s a m o k o r y g u j ą c y m. Badacze testują w sposób logiczny i empiryczny wstępne wnioski czy hipotezy dotyczące problemu badawczego. Jeżeli wnioski te zostaną odrzucone, to zamiast nich zostaną sformułowane nowe. W procesie formułowania wniosków badacze na nowo oceniają wszystkie operacje badawcze. Jest tak dlatego, ponieważ wstępne wnioski mogły zostać odrzucone nie dlatego, że były nietrafne, ale z powodu błędów w przeprowadzonych operacjach badawczych. Badacz może, na przykład, odrzucić wniosek, że kryzys ekonomiczny prowadzi do wzrostu wydatków rządowych, jeżeli nie można potwierdzić jego trafności i nie można go empirycznie zweryfikować. Wnioski jednak mogą zostać odrzucone nawet wtedy, gdy są prawdziwe, jeżeli procedury sprawdzania trafności i weryfikacji (np. plan badawczy, pomiar czy analiza danych) są niekompletne. Aby zminimalizować ryzyko odrzucenia prawdziwych wniosków, badacze przed sformułowaniem nowych wniosków ponownie analizują każdy etap procesu badawczego. To dlatego mówimy, że metodologia nauk jest samokorygująca. Idee i teorie nie mają tej cechy, gdyż ich celem jest dostarczanie raczej wyjaśnień niż dyrektyw ponownego analizowania ich podstawowych twierdzeń.
W praktyce proces badawczy przebiega:
czasami szybko, czasami wolno;
czasem na wysokim stopniu sformalizowania, czasem zupełnie nieformalnie, bez samoświadomości i intuicyjnie;
nieraz dzięki interakcji kilku odgrywających różne role naukowców (powiedzmy: teoretyka, kierującego badaniami, ankietera, metodologa, eksperta w zakresie doboru próby, statystyka itd.), nieraz dzięki wysiłkowi jednego badacza;
czasami jedynie w wyobraźni naukowca, czasami trwa rzeczywiście.
Projektowanie procesu badawczego
Proces badawczy należy w każdej nauce do bardzo złożonych przedsięwzięć. Jeżeli chcemy, aby ten proces był efektywny, trzeba wówczas dołożyć wiele starań w okresie poprzedzającym zamierzone badania. Z tych więc względów bardzo ważną sprawą jest właściwe zaprogramowanie badań. Dlatego przed przystąpieniem do badań należy sporządzić ich projekt zawierający co najmniej następujące elementy:
ustalenie problemu, jaki zamierzamy rozstrzygnąć poprzez badania oraz ukazanie jego specyfiki (np. wynikających z niego konsekwencji poznawczych i praktycznych, zwrócenie uwagi na jego dotychczasowe ujęcia w nauce, na jego nowość lub powtarzalność itp. właściwości);
sformowanie hipotez (najczęściej w formie pytań), które trzeba poprzez badania zweryfikować;
określenie danych potrzebnych do zweryfikowania hipotez;
ustalenie kogo lub co należy zbadać, aby uzyskać potrzebne dane: np. określony zbiór ludzi, zasoby archiwalne itp.;
określenie metod, technik i narzędzi badawczych oraz zasad weryfikacji zebranego materiału;
ustalenie czasu badań i poszczególnych etapów procesu badawczego;
sporządzenie kosztorysu badań.
Pamiętajmy o tym, że dobrze opracowany projekt badań usprawnia istotnie proces badawczy. Należy jednak zwrócić uwagę na ten fakt, że w przypadku stosowania różnych metod badawczych może się okazać konieczne uwzględnienie dodatkowych elementów, jakie wynikają ze specyfiki danej metody. Stąd też może okazać się konieczne różne korekty planu badawczego nawet w trakcie realizowanych badań. Opracowany wcześniej plan badań ulega często modyfikacji i aktualizacji w procesie realizacji i dlatego nie należy traktować go zbyt sztywno.
Badania pilotażowe
Zanim przystąpimy do zasadniczych badań wskazanym jest przeprowadzenie badań pilotażowych dla upewnienia się o rzeczywistej gotowości do realizacji zamierzonego przedsięwzięcia badawczego.
Celem tego rodzaju badań jest:
uściślenie wiedzy, jaką posiadamy o środowisku, w którym zamierzamy przeprowadzić badania;
sprawdzenie przydatności technik i narzędzi badawczych, jakie zostały przygotowane.
Badania pilotażowe są jak gdyby swoistą próbą generalną przed właściwymi badaniami, która jest szczególnie wskazana wówczas, gdy teren badań nie jest zbyt dobrze znany i brak nam pewności czy zamierzone badania zostały właściwie przygotowane, m.in. ze względu na dobór technik i narzędzi badawczych.
Czasem planowane badania poprzedza się wstępnym zwiadem terenowym, który ma na celu umożliwienie rozpoznania środowiska, które chcemy badać. Zapoznanie się np. z problemami danego środowiska, z nastawieniem ludzi różnych kategorii społecznych do problematyki badań, z ich wiedzą o interesujących nas problemach, z ich stanem rozwoju intelektualnego itp. będzie bardzo pomocne przy doborze metod i technik badawczych, czy też przy konstrukcji pytań kierowanych do potencjalnych respondentów.
Badania pilotażowe są zawsze konieczne wtedy, gdy zamierzone badania, do których przygotowujemy się, opierają się wyłącznie na studiach „przy biurku”, bez kontaktów z badanym środowiskiem. Są one też konieczne w badaniach terenowych, mimo tego, że wspomniane badania są na ogół zawsze poprzedzane zwiadem terenowym.
Zwiad terenowy służy do rozpoznania badanego środowiska i ma w swoim założeniu dostarczyć informacje, które są potrzebne przy projektowaniu badań. Zaś badania pilotażowe są - najogólniej biorąc - próbą sprawdzenia w praktyce przydatności opracowanego projektu badań.
Problem badawczy
„Problemem badawczym” nazywamy to, co jest przedmiotem wysiłków badawczych, czyli to, co orientuje nasze przedsięwzięcia badawcze.
Co nazywamy problemem badawczym ? Można wyróżnić dwa znaczenia tego terminu: szerokie i wąskie.
W szerokim znaczeniu posługujemy się wtedy, gdy stosujemy go do określania zjawisk będących aktualnie lub potencjalnie przedmiotem zainteresowań socjologii lub innej nauki spośród nauk społecznych. Np. migracje ludzi czy też procesy integracji lub dezintegracji, jakie występują w przeróżnych zbiorowościach itp. zjawiska są właśnie problemami społecznymi w tym znaczeniu.
W węższym znaczeniu określamy tym terminem tylko te zjawiska spośród stanowiących przedmiot zainteresowań socjologii lub innej nauki społecznej, które wywołują rezonans w świadomości ludzi danego społeczeństwa lub społeczności. Ściślej mówiąc są to problemy wynikające z sytuacji, jakie nie dają się pogodzić z powszechnie uznanymi w danym społeczeństwie normami, standardami, czy też takie, co do których istnieje przekonanie, że mogą być rozwiązane lub przezwyciężone poprzez zbiorową aktywność.
Czym jest zatem problem społeczny w węższym znaczeniu ? Problem społeczny powstaje - według Paula B. Hortona i Geralda R. Leslie - w związku z zaistnieniem takiego zjawiska, które uważane jest na ogół jako niepożądane, porusza znaczną liczbę ludzi, wydaje się możliwe do przezwyciężenia, ale poprzez zbiorowe działanie.
Charakterystyka problemów społecznych:
problemem społecznym nazywamy to, co w danym społeczeństwie staje się zjawiskiem niepożądanym czy kłopotliwym.
Przykład. Jeżeli w jakimś społeczeństwie zdarzają się od czasu do czasu wybryki chuligańskie, nie jest to jeszcze problemem społecznym, ponieważ do zwalczania takich wybryków wystarczają zwyczajne środki zapobiegawcze, jakie istnieją w danym systemie społecznym. Ale tam wszędzie, gdzie tego rodzaju wybryki są zjawiskiem bardzo częstym stają się one już tym samym problemem społecznym. Natężenie, częstotliwość, zasięg itp. cechy ilościowe danego zjawiska określają jego kwalifikację jakościową.
W jednych społeczeństwach problemem może być brak mieszkań i nadmierne spożycie alkoholu, a w innych - bezrobocie, przesądy rasowe, przestępczość nieletnich itp. zjawiska. To, co jest problemem społecznym w jednej zbiorowości ludzkiej nie musi być takim samym problemem w innej. Problemy tego typu pojawiają się i giną w określonych warunkach społeczno-gospodarczych i politycznych wraz z postępującym rozwojem danych społeczności.
Każde zjawisko, jako pewien fakt obiektywny, stanie wówczas niepożądane społecznie, kiedy znajdzie swoiste odzwierciedlenie w świadomości ludzi żyjących w danym społeczeństwie, czyli spotka się z ich strony z krytyczną oceną.
Aby dane zjawisko mogło spowodować intelektualne i emocjonalne zaangażowanie szerszego zbioru ludzi - a więc aby mogło stać się problemem społecznym - musi istnieć przekonanie, że jest ono możliwe do przezwyciężenia. Ludzie są tylko wtedy skłonni do autentycznego zaangażowania się danym problemem, kiedy dostrzegają możliwość jego rozwiązania.
Może on być rozwiązany tylko poprzez zbiorowe działanie. Problemów społecznych nie może przezwyciężyć nawet genialna jednostka, np. reformator, polityk, prawodawca. Natomiast mogą być one przezwyciężone poprzez działanie wielu ludzi i przy masowym poparciu ze strony danego społeczeństwa.
Problemy społeczne są więc faktami społecznymi, tzn. istnieją obiektywnie, czyli niezależnie od metod ich badań i stanu teorii. Problemy społeczne istnieją bez względu na to, czy się o nich mówi czy milczy na ich temat, ponieważ są faktami społecznymi.
Problem badawczy to bodziec intelektualny wywołujący reakcję w postaci badań naukowych. Na przykład:
Kto rządzi Ameryką ?
W jaki sposób można zmniejszyć inflację ?
Czy klasa społeczna wpływa na zachowania wyborcze ?
Nie wszystkie bodźce intelektualne mogą być badane w sposób empiryczny i nie każde ludzkie zachowanie jest sterowane wiedzą naukową.
Problemy, których nie można empirycznie uzasadnić (tzn. nie można zidentyfikować z obserwowalnymi zachowaniami), lub te, które dotyczą subiektywnych preferencji, wierzeń, wartości czy upodobań, nie poddają się badaniom empirycznym.
Ponadto, aby problem badawczy był empirycznie uzasadniony, musi zostać w sposób jasny i dokładny sformułowany. Na przykład problem: „Jakie czynniki zachęcają do oszczędzania energii ?” jest zbyt ogólny i zbyt niejasny, aby się stać podstawą projektowania badań. Różni ludzie mogą go różnie rozumieć. Nie precyzuje się w nim ani rodzajów czynników (ekonomicznych, społecznych czy patriotycznych), ani rodzajów energii (ropa naftowa, benzyna, gaz ziemny czy węgiel). Nie precyzuje się także, czy oszczędzanie dotyczy przemysłu czy odbiorców indywidualnych. Brak jasności i dokładności może prowadzić do niejasnych wyników, które mogą być sprzecznie interpretowane.
Problemy badawcze można dzielić na pewne typy przyjmując za podstawę podziału np. przedmiot, zakres, rolę jaką spełnia dany problem w nauce itp. ich właściwości. Na tej podstawie wyróżniamy problemy:
teoretyczne i praktyczne;
ogólne i szczegółowe;
podstawowe i cząstkowe.
Hipotezy
Z greckiego hipothesis oznacza podkład lub przypuszczenie. Zatem hipoteza jest przypuszczeniem lub prawdopodobieństwem istnienia (obecności) w określonym miejscu lub czasie.
Hipoteza pracy badawczej musi mieć:
- charakter zadaniowy,
ujmować próbę odpowiedzi na postawione tezy (pytania problemowe) i stanowić zarazem przypuszczalne rozwiązanie problemu badawczego,
stanowić zasadniczy element wyjaśnienia i przewidywania faktów, zjawisk, zależności, cech...
Poprawnie sformułowana hipoteza powinna:
umożliwiać dedukcyjne wnioskowanie,
być zgodna z obowiązującymi obiektywnie prawami i uznanymi naukowo zasadami,
jej ścisłość, stopień jednoznaczności, liczba pozytywnych wskaźników musi potwierdzać prawdziwość treści w niej zawartej.
Najczęściej wymienianymi funkcjami hipotez w systemie wiedzy naukowej są funkcje:
odkrywcza,
wyjaśniająca,
prewidystyczna,
praktyczna.
Hipotezy to proponowane odpowiedzi, ponieważ zostaną one zweryfikowane dopiero po przeprowadzeniu badań empirycznych. Budując hipotezę, badacz nie, czy zostanie ona potwierdzona czy nie.
Podsumowanie.
Hipotezy muszą zostać jasno sformułowane.
Hipotezy są konkretne.
Hipotezy są sprawdzane za pomocą dostępnych metod.
Hipotezy naukowe nie są wartościujące.
PROCES BADAWCZY
Metody badań
Określenie metoda posiada wymiar interdyscyplinarny. Termin „metoda” wywodzi się z greckiego „meta hodos”, co tłumaczy się jako drogę do celu lub posuwanie się, podążanie za kimś, ściganie go lub śledzenie. Platon przedstawiał metodę jako doktrynę, Arystoteles - jako doktrynę badawczą. Kartezjusz uważał, że metoda, która uczy się iść za własnym porządkiem i rozróżniać wszystkie okoliczności tego, czego się szuka, zawiera wszystko. Co daje pewność prawidłom arytmetyki.
Encyklopedia brytyjska pojęciem metoda określa zorganizowane, systematyczne postępowanie, w którym działalność prowadzona jest w sposób zorganizowany.
Według uniwersalnego słownika języka polskiego, metoda ‹fr. méthode, p.-łac. methodus 'sposób'› «świadomie stosowany sposób postępowania mający prowadzić do osiągnięcia zamierzonego celu».
Cechy metod badań naukowych:
jasność,
jednoznaczność,
celowość,
skuteczność,
niezawodność.
W badaniach naukowych nie można posługiwać się dowolnymi, przypadkowymi sposobami. Muszą one być poprawne i skuteczne, a więc celowo dobrane i zaplanowane oraz świadomie zastosowane, uwzględniając:
treści badań, które powinny brać pod uwagę skuteczność i możliwości zastosowania danej metody (sposobu postępowania), a także ustalenie czy ś adekwatne do koncepcji rozwiązania problemu badawczego,
cele zakładanych badań,
zasób posiadanych środków.
Precyzując pojęcie metody badawczej należy przyjąć, że jest to sposób pracy badawczej charakteryzujący się zarówno określonymi czynnościami postępowania (procedurą badawczą), jak i zastosowaniem odpowiednich narzędzi badawczych. Istota metody badawczej powinna zmierzać do skoordynowania sposobu postępowania z zakładanym celem badań.
Zadania metod badawczych
Metoda musi spełniać wymogi:
- jasności - metodę musi cechować powszechna zrozumiałość,
- jednoznaczności - metoda powinna wykluczać dowolność stosowania różnych sposobów i zasad,
celowości - musi być podporządkowana określonemu celowi,
skuteczności - powinna zapewniać osiąganie zamierzone celu,
niezawodności - metoda musi zapewniać uzyskanie zamierzonego rezultatu (celu) o dużym stopniu prawdopodobieństwa,
ekonomiczności - metoda powinna pozwalać osiągnąć zamierzony rezultat przy najmniejszych kosztach, zużyciu sił i środków oraz czasu.
P. B. Horton i G. R. Leslie, The Sociology or Social Problems, N York 1970, s. 4.
1