ANATOMIA PRAWIDŁOWA
„Organizm człowieka jako całość”
Wprowadzenie do anatomicznej terminologii ogólnej
Anatomia człowieka jest nauką podstawową o budowie i kształcie żywego ustroju, bez której żadna z dziedzin medycznych nie może się obejść. Jej nazwa wywodzi się z greckiego słowa anatemnein, które oznacza rozcinać, rozkawałkowywać, co odnosi się do podstawowej metody badawczej w tej dziedzinie, jaką jest rozcinanie i preparowanie zwłok.
Anatomia zajmuje się ustrojem rozwiniętym. Wraz z embriologią (która opisuje budowę i rozwój organizmu żywego w życiu płodowym) tworzą morfologię, czyli naukę o budowie zewnętrznych form ustrojów żywych i ich części składowych tj. narządów. Morfologia zaś w łączności z fizjologią (czyli nauką o poznaniu czynności ustroju i jego narządów) tworzą biologię, która zajmuje się wszelkimi organizmami żywymi we wszystkich możliwych aspektach.
W ramach nauk biologicznych znajdują się również dziedziny pokrewne anatomii zajmujące się historią rozwoju osobniczego tj. ontogenezą (począwszy od zapłodnienia aż do ukończenia wzrastania) jak i historią rozwoju rodowego tj. filogenezą, która w oparciu o teorię ewolucji opisuje historię powstawania ustrojów poprzez powolne przekształcanie innych ustrojów. Anatomia porównawcza zajmuję się zarówno porównywaniem budowy poszczególnych stadiów rozwoju osobniczego organizmów, jak i budowy ustrojów niższych i wyższych wraz z człowiekiem.
Przedmiotem badań anatomii mogą być wszystkie postacie organizmów żywych, a więc rośliny (fitotomia), zwierzęta (zootomia) i wreszcie człowiek (antropotomia). Na użytek nauk medycznych dzielimy także anatomię na a. prawidłową (opisującą normalną prawidłową budowę i stosunki narządów ciała ludzkiego) oraz a. patologiczną, określającą budowę ustroju w przypadkach chorobowych tj. patologicznych. Anatomię możemy podzielić także na a. makroskopową, gdzie oceniamy i opisujemy budowę ustroju gołym okiem oraz a. mikroskopową, gdzie ocena budowy wymaga użycia instrumentów optycznych oraz licznych metod fizycznych i chemicznych celem określenia bodowy tkankowej (histologia) i komórkowej (cytologia) poszczególnych narządów.
Wyniki badań w anatomii przedstawiane są w sposób opisowy, stąd nazwa anatomii opisowej w szerszym tego słowa znaczeniu dotyczy całego obszaru anatomii, choć niekiedy używana jest na określenie anatomii systematycznej badającej i różnicującej ustrój według poszczególnych narządów i ich układów, które są rozpatrywane kolejno. Z kolei anatomia topograficzna, również posługująca się metodą opisową zajmuje się opisem wzajemnego przestrzennego położenia narządów i układów w poszczególnych okolicach ciała. Na potrzeby chirurgii wyodrębnia się również dziedzinę a. chirurgicznej opisującej istotne z punktu widzenia chirurga okolice ciała. Zaś dla potrzeb artystycznych wydziela się także dziedzinę anatomii plastycznej, opisującej budowę powierzchni ciała i jego proporcje.
Schematy budowy ciała ludzkiego
Człowiek, podobnie jak większość kręgowców, zbudowany jest symetrycznie tj. płaszczyzna pośrodkowa dzieli ustrój na dwie symetryczne połowy (antymery), prawą i lewą, które są w dużej mierze zwierciadlanym odbiciem jedna drugiej.
Innego rodzaju jest zróżnicowanie wzdłuż długiej głównej osi ciała. Widzimy tu budowę segmentalną. Segmentalne odcinki ciała następujące po sobie wzdłuż długiej osi ciała nazywamy metamerami. Występują one we wczesnym rozwoju osobniczym i dotyczą zróżnicowania kośćca, mięśni, skóry, naczyń i nerwów. W późniejszych okresach rozwoju budowa ta zaciera się, gdyż poszczególne segmenty łączą się w jednostki wyższego rzędu. Ta pierwotna budowa segmentowa (metameryczna) najlepiej widoczna jest u dorosłego osobnika w zakresie kręgosłupa i klatki piersiowej.
Podział ciała (topograficzny i na układy narządów)
Anatomia systematyczna jak już powiedziano zajmuje się opisem narządów i ich układów. Wyróżniamy następujące układy narządów :
Układ szkieletowy (systema sceleti) - zbudowany z kości, stawów i więzadeł stanowi bierny aparat ruchu, służąc ponadto za osłonę i podporę części miękkich ciała. Nauka o kościach (osteologia), stawach (artrologia) i więzadłach (syndesmologia) stanowi pierwszy dział a. systematycznej.
Układ mięśniowy (systema musculorum) - składa się z mięśni, które kurcząc się (przeważnie pod wpływem naszej woli) powodują ruchy kośćca. Układ ten stanowi czynny aparat ruchu. Ten dział anatomii systematycznej, zajmujący się mięśniami szkieletowymi, nazywamy myologią.
Układ trawienny (pokarmowy - systema digestorium) - składa się z przewodu pokarmowego (jama ustna, gardło, przełyk żołądek, jelita), towarzyszących mu gruczołów zewnątrzwydzielniczych (wątroba, trzustka) i innych narządów jak zęby czy język. Przerabia on pobrane pożywienie na substancje niezbędną do przemiany materii.
Układ oddechowy (systema respiratorium) - składa się z dróg oddechowych (jama ustna, gardło, krtań, tchawica, oskrzela) i z właściwego narządu oddechowego tj. płuc. Doprowadza on tlen do krwi i usuwa dwutlenek węgla - wytwór przemiany gazowej szkodliwy dla organizmu.
Układ moczowo-płciowy (systema urogenitale) - narządy moczowe i płciowe wiążą się z sobą swym pochodzeniem oraz niektórymi, wspólnymi częściami, i z tego względu, pomimo różnorodności czynnościowej, są rozpatrywany łącznie jako jeden układ. Zadanie narządu moczowego (nerki, drogi moczowe) polega na utrzymywaniu płynów ustrojowych w stałym składzie, czego fizjologicznym aspektem jest usuwanie z ustroju zbędnych i szkodliwych produktów przemiany materii. Narządy płciowe (gruczoły płciowe i ich drogi odprowadzające) wytwarzając komórki płciowe żeńskie (jaja) i męskie (plemniki) służą do zachowania gatunku. Narządy płciowe są jedynym układem ustroju, który służy temu celowi, gdy tymczasem wszystkie inne narządy maja zadanie zachowania życia osobniczego.
Układ wewnątrzwydzielniczy (dokrewny - systema endocrinum) - składa się z gruczołów o wydzielaniu wewnętrznym (szyszynka, przysadka mózgowa, tarczyca, przytarczyce, nadnercza, jajniki, jądra, wyspy Langerhansa trzustki i inne np. nerki, przewód pokarmowy), które swą wydzielinę (hormony) oddają bezpośrednio do krwi i chłonki. Z tego też powodu gruczoły te łączymy w jeden układ, choć różnią się między sobą powstaniem, budową i czynnością. Działalność ich wywiera głęboki wpływ na funkcjonowanie ustroju i jest ściśle skoordynowana, integrując czynność różnych narządów i tkanek. Układ ten jest jednym z układów sterujących organizmem (oprócz układu nerwowego). I choć układy te maja odmienne struktury i różne mechanizmy działania, funkcjonują jednak w sposób wzajemnie sprzężony.
Układ naczyniowy (systema vasorum) - składa się z układu krwionośnego (serce i naczynia krwionośne : tętnice, żyły, naczynia włosowate) i układu chłonnego (śledziona i naczynia chłonne). Układ krwionośny rozprowadza krew zawierającą składniki odżywcze i tlen po całym ustroju, doprowadzając ją do każdego narządu. Krew odprowadza również z tych narządów wytwory przemiany materii. Układ chłonny drenuje soki międzytkankowe i odprowadza niektóre składniki odżywce z układu pokarmowego do krwi, ma także znaczenie w mechanizmach odporności organizmu. Nauka o układzie naczyniowym nosi nazwę angiologii.
Układ nerwowy (systema nervosum) - składa się z układu nerwowego ośrodkowego (systema nervosum centrale), w którym wyróżniamy mózgowie i rdzeń kręgowy oraz układu nerwowego obwodowego (systema nervosum periphericum), do którego zaliczamy nerwy czaszkowe, nerwy rdzeniowe i ich zwoje. Układ nerwowy dzielimy na układ somatyczny, który odbiera bodźce ze świata zewnętrznego (np. czucie powierzchniowe) i reguluje stosunek ustroju do otoczenia zewnętrznego (np. praca mięsni szkieletowych) oraz na układ autonomiczny (wegetatywny), który reguluje głównie czynność narządów wewnętrznych (wydzielanie gruczołów dokrewnych, praca mięsni gładkich, trzew i naczyń krwionośnych). W skład układu autonomicznego (systema nervosum autonomicum) wchodzi pień współczulny (truncus sympathicus) oraz nerwy obwodowe i ich zwoje, a poza tym komórki i włókna wegetatywne - podobnie jak komórki i włókna somatyczne - znajdujące się w mózgowiu i rdzeniu kręgowym oraz ich nerwach obwodowych. Układ autonomiczny dzielimy na część współczulną (pars sympathica) i część przywspółczulną (pars parasympathica), które zwykle maja przeciwstawne działanie. Naukę o układzie nerwowym nazywamy neurologią.
Narządy zmysłów (organa sensum) i powłoka wspólna (integumentum communae). Narządy zmysłów odbierają wrażenia i bodźce świata zewnętrznego, które drogą nerwów dochodzą do mózgu i zostają w nim uświadomione. Z obrazów tych wytwarza się nasz świat pojęciowy. Do narządów zmysłów należą: narząd wzroku (oko), narząd przedsionkowo-ślimakowy - słuchu i równowagi (ucho), narząd powonienia (nos), narząd smaku (język) oraz narządy czucia dotyku rozmieszczone w skórze (eksteroreceptory), a także proprioreceptory rozmieszczone w mięśniach i stawach, narządach wewnętrznych - przekazujące bodźce dotyczące stanu i położenia narządów wewnętrznych.
Naukę o narządach układu pokarmowego, oddechowego, moczowo-płciowego i wewnątrzwydzielniczego obejmujemy wspólna nazwą nauki o trzewiach (splanchnologia).
Powłoka wspólna składa się z powłoki właściwej, czyli skóry (cutis seu derma) i jej wytworów: włosów (pili), paznokci (ungues), gruczołów skóry (glandulae cutis). Do tych ostatnich należą głównie gruczoły potowe (glandulae sudoriferae), gruczoły łojowe (glandulae sebaceae) oraz gruczoł sutkowy (gl.mammaria) czyli sutek (mamma) albo gruczoł mlekowy.
Do najważniejszych zadań skóry należą:
biologiczna i mechaniczna ochrona tkanek i narządów głębiej położonych,
odbieranie i przewodzenie bodźców ze środowiska zewnętrznego,
udział w gospodarce wodnej i cieplnej ustroju,
czynność wydzielnicza, wydalnicza i resorpcyjna,
udział w procesach odpornościowych.
Anatomia topograficzna
W anatomii topograficznej zasadniczo rozróżnia się następujące części ciała ludzkiego :
głowa (caput)
szyja (collum)
tułów (truncus)
klatka piersiowa (thorax),
grzbiet (dorsum),
brzuch (abdomen),
miednica (pelvis)
dwie pary kończyn (membra), górne i dolne (superieriores et inferiores)
Główne osie i płaszczyzny ciała
Ciało człowieka opisuje się w ujęciu anatomicznym w postawie stojącej z kończynami górnymi zwisającymi po obu stronach tułowia oraz głową i powierzchnią dłoniową zwróconymi do przodu. W celu określenia wzajemnego położenia narządów i ich części posługujemy się kilkoma umownymi osiami i płaszczyznami przeprowadzonymi przez ciało.
Osie ciała:
Pionowe lub długie (axes verticales s. longitudinales), różnobiegunowe, z których najdłuższa przechodząca przez szczyt głowy nazywa się osią główną - wyznacza kierunek górny i dolny (directio superior et inferior).W życiu płodowym kierunek ten określa się jako głowowy i ogonowy (directio cranialis et caudalis) .Na kończynach pojęciu kierunek górny odpowiada określenie bliższy (proxymalis), zaś dolny kierunek odpowiada pojęciu dalszy (distalis).
Poprzeczne lub poziomie (axes transversales s. horizontales) biegną prostopadle do poprzednich z prawej na lewą stronę, wyznaczając kierunek boczny i przyśrodkowy (directio lateralis et medialis).
Strzałkowe (axes sagitales), biegnące poziomo i prostopadle do obu poprzednich (w kierunku przednio-tylnym).W stosunku do tej osi używa się określeń kierunek przedni (directio anterior) lub brzuszny (ventralis) oraz kierunek tylny (directio posterior) lub grzbietowy (dorsalis).
Płaszczyzny ciała :
Przez w/w osie można przeprowadzić płaszczyzny: - tak rozróżniamy płaszczyznę strzałkową (planum sagitale) - wyznaczoną przez oś pionową i strzałkową, dzielącą ciało na część prawą (dexter) i lewą (sinister) - jedna z tych płaszczyzn przechodząca przez środek ciała nazywa się płaszczyzną środkową (planum medianum);
płaszczyznę czołową (planum frontale) - wyznaczoną przez oś pionową i poprzeczną, dzielącą ciało na część przednią (anterior) i tylną (posterior);
płaszczyznę poziomą (planum horizontale) - wyznaczoną przez oś strzałkową i poprzeczną, dzielącą ciało na część górną (superior) i dolną (inferior).
Wzajemne położenie narządów i ich części określamy w zależności od ich stosunku do wyżej wymienionych płaszczyzn.
Pionowe linie określające okolice klatki piersiowej:
linia pośrodkowa przednia (linea mediana anterior)
linia mostkowa (l. sternalis)
linia przymostkowa (l. parasternalis)
linia środkowoobojczykowa lub sutkowa (l. medioclavicularis s. mammilaris)
linia pachowa przednia (l. axillaris anterior)
linia pachowa środkowa (l. axillaris media)
linia pachowa tylna (l. axillaris posterior)
linia łopatkowa (l. scapularis)
linii międzyłopatkowa (l.interscapularis)
linia przykręgowa (l.paravertebralis)
linia pośrodkowa tylna ( l.mediana posterior)
Ponadto w określeniu wzajemnych stosunków poszczególnych narządów i ich części używa się następujących pojęć :
Powierzchowny (superficialis), głęboki (profundus)
Zewnętrzny (externus), wewnętrzny (internus)
Pionowy (verticalis), poziomy (horyzontalis)
Podłużny (longitudinalis), poprzeczny (transversus)
Pośrodkowy (medianus),
Dłoniowy (palmaris), podeszwowy (plantaris).