1. Podstawowe cechy pedagogiki społecznej

1. Geneza pedagogiki społecznej

Przeobrażenia gospodarcze, społeczne i kulturowe Europy i Ameryki XIX wieku, wywołane przez postępy techniki i ruchy rewolucyjne stanowiły podstawowy bodziec dla kształtowania się pedagogiki społecznej.

Rozwojowi kapitalizmu sprzyjała industrializacja i urbanizacja, która także sprzyjała rozkładowi tradycyjnych grup społecznych (rodziny, sąsiedztwa) to z kolei zmuszało do powołania instytucji opiekuńczych, które wyrównywały braki oraz zapobiegały patologii i degradacji społecznej. W tym samym czasie następował szybki rozwój techniki, który przyśpieszał zmienność pracy zawodowej, co wymagało umiejętności ciągłego przystosowywania się do nowych potrzeb życia oraz rozwijania posiadanych zdolności. Konieczność doskonalenia zawodowego budziła potrzebę wiedzy, upowszechniano więc oświatę szkolną oraz zaczęły powstawać różne placówki oświaty pozaszkolnej oraz oświaty dorosłych.

Wyżej wymienione czynniki spowodowały niebywały rozwój ciał publicznych, stowarzyszeń, instytucji i placówek służących ich zaspakajaniu. Tak zaczęła wyłaniać się pedagogika społeczna jako teoria zmierzająca do uogólnienia wychowawczego aspektu warunków społecznych, środowiskowych ludzkiego życia oraz praktyki instytucji powołanych do ich ulepszania: kulturalno- oświatowych, opiekuńczych, rekreacyjnych. Pierwsze inspiracje, zasoby wiedzy pedagogika społeczna czerpała z istniejącej już pedagogiki, socjologii, psychologii społecznej oraz teorii polityki społecznej zmierzającej do zapewnienia bezpieczeństwa socjalnego.

2. Czym jest pedagogika społeczna?

Jej polska twórczyni-Helena Radlińska- nie zdecydowała się na definicję, ograniczając się do kilkakrotnego charakteryzowania swej plastycznej koncepcji. Ostatnia z tych charakterystyk brzmi:,, Pedagogika społeczna jest nauką praktyczną, rozwijającą się na skrzyżowaniu nauk o człowieku, biologicznych i społecznych z etyką i kulturoznawstwem (teorią i historią kultury) dzięki własnemu punktowi widzenia. Można go najkrócej określić jako zainteresowanie wzajemnym stosunkiem jednostki i środowiska, wpływem warunków bytu i kręgów kultury na człowieka w różnych fazach jego życia, wpływem ludzi na zapewnianie bytu wartościom przez ich przyjęcie i krzewienie oraz przetwarzanie środowisk <<siłami człowieka w imię ideału>>”.

W piętnaście lat potem Ryszard Wroczyński sprecyzował zwięźle zakres i zadania pedagogiki społecznej, wyciągając konsekwencje z osiągnięć H. Radlińskiej, z refleksji europejskich pedagogów społecznych oraz z doświadczeń własnego warsztatu naukowego. ,,Pedagogika społeczna- definiuje R. Wroczyński- opierając się na badaniach empirycznych, a więc na empirii, analizuje wpływy wychowawcze, których źródłem jest środowisko, oraz ustala zasady organizowania środowiska z punktu widzenia potrzeb wychowania”.

Koncentracja na rolo środowiska w wychowaniu sprawia, iż pedagogikę społeczną można określić jako pedagogikę środowiska. Czesław Czapów podkreśla, że ,,pedagogika społeczna to ów specyficzny punkt widzenia rzeczywistości, postrzegającej zadania wychowawcze, aby przez pobudzone środowisko oddziaływać na jednostki ludzkie i społeczność. Można wiec powiedzieć, że pedagogika społeczna jest raczej uwarunkowanym historycznie nurtem myśli pedagogicznej niż odrębna dyscypliną pedagogiczną.”

Obok takiego postrzegania pedagogiki mamy też drugie ujęcie, określające ją jako odrębną dyscyplinę naukową.,, Pedagogika społeczna jako dyscyplina naukowa zajmuje się obszarami i zbiorowościami wszelkiego wieku, wymagającymi opieki lub pomocy w rozwoju oraz instytucjami powołanymi do realizacji tych zadań”. W ramach tej dyscypliny ukształtowało się kilka specjalizacji: pedagogika opiekuńcza dzieci i młodzieży, teoria pracy socjalnej, teoria pracy kulturalno- wychowawczej, teoria wychowania pozaszkolnego.

W obu ujęciach pedagogika społeczna wiązała i wiąże swą nazwę, refleksję i badania nade wszystko z potrzebami ,, upośledzonych” warstw i klas społecznych i ze sprawiedliwością społeczną.

2. Analiza elementarnych pojęć

W dziejach polskiej pedagogiki społecznej można wyróżnić trzy zasadnicze okresy: lata 1908-1957; 1957- przełom lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych; lata osiemdziesiąte- po czasy najnowsze. Przyjęcie tego podziału umożliwiło wyodrębnienie i analizę następujących pojęć:

1. Pojęcie ,,środowisko”

1. Helena Radlińska określa środowisko jako ,, zespół warunków, wśród których bytuje jednostka i czynników kształtujących jej osobowość, oddziałując stale lub przez dłuższy czas”. Wyodrębnia ona następujące odmiany środowiska: bezpośrednie i szersze, obiektywne i subiektywne, materialne i niewidzialne. ,, Zadaniem pedagogów społecznych jest zachęcanie ludzi do wejścia w środowisko szersze, ułatwianie subiektywizowania wartości środowiska obiektywnego, organizowanie środowiska niewidzialnego (idee, obyczaje, postawy psychiczne, wartości kulturowe) jako siły przekraczającej życie, zmiany postawy biernej w stosunku do środowiska na postawę obronną i czynną ( twórczą )”.

2. R. Wroczyński proponuje, aby definiując środowisko z wychowawczego punktu widzenia brać pod uwagę nie czas trwania oddziaływań- jak to widzi H. Radlińska- lecz siłę tych oddziaływań.

3. Z kolei A. Kamiński łączy w sformułowanej przez siebie definicji kryterium czasu trwania i siłę oddziaływań. Wprowadza też definicję ,, środowiska wychowawczego”, której nadaje następującą postać: ,, Środowisko wychowawcze jest częścią obiektywnego środowiska społecznego człowieka ( wraz z jego podłożem przyrodniczym i kontekstem kulturowym), tworzą je osoby, grupy społeczne i instytucje pełniące zadania wychowawcze i pobudzające jednostki i grupy dzieci i młodzieży, dorosłych do przyswajania wartości moralnych i zgodnych z nimi zachowań społecznych”.

4. B. Smolińska- Theiss zastanawia się nad interpretacją pojęcia ,, środowisko” dzisiaj. Uważa , iż ze względu na fakt, że rzeczywistość wychowawcza nie jest stanem lecz zmieniającym się procesem, nie można wytyczyć granicy między człowiekiem a środowiskiem, a tym bardziej przeciwstawiać te elementy. Tym samym załamują się podziały na: indywidualne i społeczne, obiektywne i subiektywne. ,, Człowiek zakorzenia się w środowisku i historii, jest kreatorem życia społecznego a zarazem nosicielem treści i wartości istniejących w doświadczanym i przeżywanym przez niego świecie”.

2. Termin ,,wychowanie”

1. Według H. Radlińskiej obejmuje trzy nawzajem uzupełniające się sfery rozwojowe:

• Wzrost ( w tym znaczeniu rozwój osobniczy) dotyczy rozwoju fizycznego i psychicznego, mającego charakter autonomiczny.

• Wrastanie, czyli wchodzenie jednostki w różne środowiska społeczne. Przebieg wrastania uzależniony jest od przebiegu wzrostu. Postawa jednostki wobec środowiska przechodzi ewolucję z uległej w obronną, a następnie czynną. Jednostka dojrzała czerpie wzory z dziedzictwa wartości trwałych i wzmacnia je własnymi siłami.

• Wprowadzanie, które odbywa się przez pomoc udzielaną generacji młodszej lub ludziom dorosłym poszukującym sposobów rozwiązywania zadań stawianych przed nimi. Wprowadzanie zapoznaje z obyczajami, uczy sprawności, przygotowuje do zawodu i życia w społeczeństwie.

Skuteczność wprowadzania jak podkreśla H. Radlińska zależy od przebiegu wzrostu i wzrastania, tj. od istnienia przeżyć pozwalających na zrozumienie, naśladowanie czy spożytkowanie proponowanych wartości.

Do zakresu wychowania należy wszystko to, co wspomaga wzrost, wzrastanie i wprowadzanie. Na całokształt wpływów wychowawczych składają się oddziaływania intencjonalne i nieintencjonalne. Wychowanie wnosi w życie wkład własny przez to, że łączy ze sobą pokolenia i kultury oraz ukazuje zadania nowe. Jest ono autonomiczne w zakresie proponowanych zadań i stosowanych metod .

1. Wiesław Theiss uważa, że w wyżej przedstawionej koncepcji wychowania zawierają się:

• Istota i sens wychowania (wychowanie jest procesem otwartym, nie posługuje się gotowymi receptami, jest zaprzeczeniem dogmatyzmu, przymusu, urabiania)

• Cel wychowania (wspomaga wzrost, ułatwia wrastanie, wprowadza w świat wartości)

• Funkcje wychowania ( ujawnianie i wzmacnianie sił społecznych jednostkowych i grupowych oraz środowiskowych zdolności do przetwarzania istniejących warunków)

• Granice wychowania ( do wychowania nie należą formy urabiania osobowości i zachowań przy pomocy agitacji i propagandy)

• Walory intelektualno- etyczne ( dążenie do prawdy, bezkompromisowość i konsekwencja, wierność przyjętym ideałom)

1. A. Kamiński podtrzymuje założenia Radlińskiej, wyróżnia trzy rodzaje wychowania:

• Oparte na wzajemnym stosunku wychowawca- wychowanek

• Wychowanie zespołowe

• Wychowanie w toku ulepszania środowiska siłami ludzi tegoż środowiska

1. Zdaniem R. Wroczyńskiego takie szerokie ujęcie wychowania wykracza poza tradycyjną funkcję przekazywania określonego systemu wartości ( przekonań, wiedzy, sprawności, nawyków). Pracę wychowawczą cechują: inspiracja, pobudzanie rozwoju, rozwijanie sił wewnętrznych jednostek i grup społecznych, motywowanie do aktywności i samodzielności

3. Wychowanie równoległe

1. Termin ten wprowadził R. Wroczyński, określając go jako ,,szeroki strumień wpływów wychowawczych oddziałujących na młodą generację poza szkołą”. ,,Wychowanie równoległe” jest jego zdaniem pojęciem szerszym od ,, wychowania pozaszkolnego”. Dostrzega także znaczenie tego pojęcia w kontekście edukacji permanentnej, której poświęca wiele uwagi. Wyjaśnia to tym, że człowiek ulega wpływom tych samych instytucji funkcjonujących poza szkołą w różnych fazach swego rozwoju aż do późnej starości

2. Koncepcje wychowania równoległego rozwija w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych E. Trempała wraz z zespołem pracowników WSP w Bydgoszczy i innych ośrodków naukowych. W miejsce ,,wychowania równoległego” używa określenia ,, edukacja równoległa” i definiuje ją w znaczeniu węższym i szerszym. W pierwszym znaczeniu edukacja równoległa to kształcenie i wychowanie pozaszkolne realizowane w placówkach pozaszkolnych i obejmuje część dzieci i młodzieży. Natomiast w znaczeniu szerszym to ,, całokształt wpływów i oddziaływań zarówno planowych, jak i samorzutnych na dzieci, młodzież i dorosłych w różnych dziedzinach ich życia i działalności w warunkach pozaszkolnych

4. Termin siły społeczne

1. H. Radlińska prowadza ww. pojęcie do uzdolnień i cech jednostek i grup społecznych, wyrażających się lub mogących się wyrazić w jakiejkolwiek dziedzinie aktywności. Pedagogika społeczna, zdaniem autorki, interesuje się rolą jednostek ( grup) silnych, zdolnych do pracy w środowisku, jak i słabych , które trzeba wzmocnić i inspirować, a także wspomagać. Wspomaganie polega na usuwaniu przeszkód hamujących ich rozwój, dostarczaniu bodźców rozwojowych, udostępnianiu dorobku kulturalnego.

2. A. Kamiński wyróżnia siły jednostkowe i siły zbiorowe ( dynamiczne grupy społeczne, wzorcowe instytucje, ruchy społeczne)

3. I. Lepalczyk i E. Murynowicz- Hetka zauważają że inicjatywa uruchomienia sił społecznych należy do instytucji działających w środowisku lokalnym. Instytucjonalizacja życia społecznego jako charakterystyczna cecha współczesności ,, sprawia, iż siły jednostkowe rosną wraz z rozwojem sił zbiorowych, nikną, niszczeją, gdy grupy społeczne, ruchy społeczne, placówki i instytucje ulegają patologizacji czy po prostu tylko zahamowaniu ulega ich prawidłowe funkcjonowanie

4. Według B. Smolińskiej- Theiss siły społeczne dynamizują życie w środowisku, ukierunkowane są na przekazywanie i rozwijanie wartości, takich jak: dobro, prawda, piękno, demokracja, sprawiedliwość, równość- stanowią siłę zdolną jednoczyć ludzi i uzewnętrzniać się w ich działaniu

5. Pojęcie diagnoza społeczna

1. H. Radlińska przyjęła z medycyny za pośrednictwem języka pracy społecznej ( Mary Richmond) pojęcie diagnoza społeczna i wprowadziła je do teorii pracy socjalnej i kulturalnej. Za przedmiot diagnozy społecznej uznała: potrzeby psychiczne i społeczne ( socjalne, wychowawcze, opiekuńcze). Szczegółową problematykę diagnozy społecznej stanowią takie zjawiska, jak: sieroctwo, przyczyny powodzeń i niepowodzeń szkolnych, potrzeby kulturalne w środowisku lokalnym. W diagnozie wyodrębnia się stwierdzenie cech danego stanu oraz analizę i wnioskowanie.

2. Według A. Kamińskiego określenie diagnozy jako społecznej oznacza ukierunkowanie rozpoznania losów jednostek na tle społecznych uwarunkowań, tworzonych przede wszystkim przez rodzinę, szkołę, miejsce pracy, środowisko sąsiedzkie. Może też diagnoza społeczna odnosić się do badania grup społecznych czy społeczności lokalnych

3. E. Mazurkiewicz używa określenia diagnoza środowiskowa, której zakres jest zbliżony do wyżej scharakteryzowanego terminu. Przewiduje w niej diagnozę psychologiczną jednostki oraz diagnozę takich czynników środowiskowych, jak: środowisko materialne ( łącznie z przyrodą), wzory osobowe, organizacja życia.

4. S. Kawula wprowadza diagnozę I- diagnoze stanu określonego wycinka rzeczywistości i diagnozę II- sprawdzającą określone efekty i skuteczność planowanej działalności.

1. Kompensacja społeczna

1. O istocie i funkcjach kompensacji społecznej H. Radlińska tak pisze: jest to: celowe wyrównywanie braków, uzupełnianie niepomyślnych sytuacji osobistej czy grupowej, stwarzanie warunków życia uznawanych za normalne. W subiektywne środowisko upośledzone wprowadza wartość środowiska obiektywnego. Wzmacnia słabych pomocą silnych, przy braku lub zerwaniu istniejących więzi zadzierzguje nowe. Kompensacja społeczna, działając z zewnątrz, spożytkowuje i wspomaga zjawiska samorzutnej kompensacji psychologicznej jednostek, poddając im treść społeczną i zapobiegając nadkompensacji ( przerostowi cech wyrównujących).

2. Do sytuacji eksponujących funkcję kompensacyjną A. Kamiński zalicza: rodzinę zastępczą lub opiekuńczą (stanowiący dla młodzieży ,,drugi dom”), kuratora sądowego ( dla dziecka wykolejającego się, któremu rodzice nie mogą zapewnić właściwej opieki ), dom rencisty (dla osób starszych, osamotnionych ). Ważne jest, jak podkreśla, aby w instytucjach tych był nawiązywany kontakt psychiczny z jednostką lub grupą, aby odwołując się do mocnych stron osobowości uruchomić równocześnie autokompensację.

Współcześnie kojarzone są z pojęciem kompensacji społecznej dwa inne pojęcia: rehabilitacja i rewalidacja.

1. W poszukiwani nowych obszarów badawczych

Nawiązując do klasycznych interpretacji H. Radlińskiej, R. Wroczyńskiego i A. Kamińskiego przyjmujemy, iż przedmiotem naukowych zainteresowań pedagogiki społecznej jest środowisko wychowawcze. Dyscyplina ta zajmuje się teorią kształtowania środowiska oraz teorią środowiskowych uwarunkowań edukacji i rozwoju człowieka.

Pedagogika społeczna zawsze zajmowała się środowiskiem życia i zawsze z tą samą intencją: tworzenie warunków rozwoju i twórczości jednostki. Zakres tej działalności obejmował zarówno warunki socjalne, sferę wartości i zasad moralnych, jak kulturę i tradycję; dotyczył pojedynczych osób, grup i środowisk społecznych; koncentrował się na wpływach bliskich i bezpośrednich (np. rodzina, sąsiedztwo) oraz na oddziaływaniach odległych i pośrednich (np. edukacja, praca). Zawsze też pedagodzy społeczni byli zgodni, iż czynnikiem sprawczym zmiany i budowy rzeczywistości są sily społeczne rozumiane jako dynamika skierowana na to, żeby ,, było lepiej”.

Klasyczna pedagogika społeczna, prezentowana przez H. Radlińską, R. Wroczyńskiego oraz A. Kamińskiego przyjmowała i respektowała określone główne idee. Były to:

• Idea podmiotowości: twórcą świta społecznego, struktury dynamicznej i zmiennej, są ,, siły ludzkie”;

• Idea sprawiedliwości społecznej: wszyscy ludzie powinni mieć równy dostęp do warunków rozwoju; szansę tę daje ład społeczny oparty na demokracji;

• Idea pomocniczości: społeczeństwo ma obowiązek niesienia pomocy w rozwoju wszystkim potrzebującym jednostkom, grupom i środowiskom społecznym;

• Idea edukacji społecznej: wychowanie jest jednym z elementów życia społeczno- kulturowego

Wymienione idee składają się także na zrąb dzisiejszej pedagogiki społecznej. Są one nadal aktualne, ważne, potrzebne i pomocne w budowaniu lepszego świata.

Pedagogika społeczna stoi dziś przede wszystkim przed koniecznością reinterpretacji pojęcia środowiska wychowawczego. Niezbędność modyfikacji (poszerzania) tego pojęcia wynika:

• Ze zmian, które zaszły w ostatnich kilkudziesięciu latach i zachodzą aktualnie w świecie w skali globalnej; z procesów i problemów charakterystycznych dla sytuacji świata u schyłku XX w;

• Ze zmian, które zaszły w ostatnich latach w Polsce aż do rewolucji ustrojowej w 1989r. i zaistnienia zjawisk społecznych charakterystycznych dla kapitalizmu;

• Z postępu nauki, nowych teorii i koncepcji w naukach społecznych, z nowych rozwiązań metodologicznych w badaniach rzeczywistości społecznej.

Zmiany te wyznaczają na nowo funkcje środowiska wychowawczego w życiu człowieka i pozwalają inaczej badać zachodzące w tym zakresie relacje; zwrot ,,na nowo” nie oznacza, że jest to funkcja całkiem odmienna od tego, co było dawniej, musi być ona na nowo odczytana.

Świat staje się coraz mniejszy ( klasyczny zwrot ,, globalna wioska” jest nadal przydatny). Wynika to z sieci szybkiej komunikacji, łatwości przekraczania granic międzypaństwowych, rozwoju środków masowego przekazu, wzajemnych powiązań gospodarczych i politycznych. Przejawia się zarówno w postaci dostępu do informacji, jak i silniejszej współzależności pomiędzy różnymi społeczeństwami, państwami, narodami. Wydarzenia zachodzące na jednym krańcu kuli ziemskiej mogą mieć wpływ na to, co dzieje się na krańcu przeciwnym. W tej sytuacji środowiskiem wychowawczym człowieka jest nie tylko to, co dzieje się w jego bezpośrednim otoczeniu, ale wszystko, co dociera do człowieka dzięki przekazowi pośredniemu oraz pod postacią skutków działań politycznych i gospodarczych. Dzięki temu mechanizmowi świat staje się coraz bardziej zróżnicowany, a właściwie zróżnicowanie to w coraz większym stopniu dociera do współczesnego człowieka. Dotyczy ono różnych sfer, ideologii, religii, kultury i chociaż ciągle widoczne jest przecinanie się tendencji integracyjnej i pluralistycznej, to jednak wydaje się, że w obrazie środowiska wychowawczego współczesnego człowieka dominuje różnorodność i wielość- w przeciwieństwie do jednolitości formacji środowiska tradycyjnego.

Polska rzeczywistość, o której skrótowo mówi się, że przypomina ,, krajobraz po bitwie”, daleka jest od pięknych wizji demokratycznego ładu. Zewsząd płyną głosy o demokracji, kapitalizmie, społeczeństwie obywatelskim czy prawach człowieka. Za tą fasadą haseł kryją się liczne iluzje i niebezpieczeństwa. Kraj trapią dominujące, typowe dla społeczeństwa znajdującego się w procesie transformacji zjawiska. Postępująca pauperyzacja i bezrobocie spychają na margines życia: dzieci, osoby o niskich kwalifikacjach zawodowych, rencistów oraz emerytów. Degradacji kulturalno- społecznej ulegają całe środowiska i regiony- wsie, małe miasteczka, osady fabryczne. Patrząc w szerszej skali, można dostrzec realną groźbę rozwoju totalitaryzmu, fanatyzmu czy nawet fundamentalizmu.

Inne problemy pojawiają się, gdy pedagogika społeczna usiłuje edukacyjne znaczenie poszczególnych elementów struktury środowiska, czy też- co jest bardziej uchwytne- jako głównych wymiarów: perspektywy globalnej i lokalnej. Tu, na skrzyżowaniu obydwu perspektyw, pojawiają się szczególne problemy teoretyczne, metodologiczne naszej dyscypliny. Generalnie biorąc polegają na łączeniu obydwu wymienionych perspektyw, na widzeniu wzajemnych związków, które występują między środowiskiem lokalnym a szerszym światem. W pierwszym przypadku idzie o poznawanie wpływów edukacyjnych środowiska miejscowego, w drugim- o badanie uspołecznienia przebiegającego w obrębie ogółu oddziaływań państwa i jego instytucji, procesu określanego mianem ,, egzosocjalizacji”.

W tym świecie pedagogika społeczna nadal może być teorią edukacyjnego działania w środowisku. Może też odważniej niż dotąd wkraczać na tereny objęte działaniem demokratycznych struktur państwa. W zależności od potrzeby, jej rola może polegać na wspieraniu socjalno- kulturalnej działalności państwa, może też rozbijać monopol odgórnych, centralnie przyjmowanych rozwiązań.

Najpełniejszej bodaj ilustracji podstawowych zadań i możliwości, które stoją dziś przed pedagogiką społeczną, dostarcza problematyka ,, małych ojczyzn” ( S. Ossowski). Termin ten, bardzo obecnie popularny, a nawet nadużywany, określa psychofizyczną przestrzeń powstałą w wyniku głębokiego zaangażowania się człowieka w otaczający świat. Mała ojczyzna, zwana także prywatną ojczyzną, łączy się z miejscową przeszłością, kulturą i społeczeństwem, a także z przyrodą. Odsłania dalekie obszary, z których wywodzą się obecnie generacje, mówi o źródłach pokoleniowej ciągłości i siły. Nie bez powodu zatem wskazuje się, iż prywatna ojczyzna tworzy fundamenty naszego bytowania. Mała ojczyzna, zakorzeniając człowieka w życiu społeczno- kulturalnym, decyduje o jego tożsamości, wartości, o jego intelektualnym i moralnym ,, wyposażeniu”. Warunkiem osiągnięcia satysfakcji, które daje mała ojczyzna oraz warunkiem uniknięcia jej ograniczeń jest dbałość o własne korzenie kulturowe. Jest to zadanie edukacji środowiskowej, fundamentalnego celu pedagogiki społecznej

Edukacja środowiskowa w przedstawionym tu rozumieniu ma przede wszystkim charakter całościowy, podmiotowy i twórczy. Do je zakresu należy problematyka kultury, życia społecznego oraz ekologii i zdrowia- ujmowane zarówno w wymiarze lokalnym, jak i wymiarze globalnym- krajowym czy ogólnoludzkim, oraz, z innej strony patrząc, w perspektywie ,, dziś, wczoraj i jutro”. Każdy, bez względu na miejsce zamieszkania, tworzy siebie, swoją biografię, jak i swoje otoczenie: rodzinę, dom, wspólnotę lokalną oraz czynnie uczestniczy w życiu szerszego świata, w procesach gospodarczych, kulturalnych czy politycznych; jest obywatelem swojej małej ojczyzny oraz obywatelem kraju.

Tak widzi rolę i miejsce pedagogiki społecznej w obecnych przemianach edukacyjnych i społeczno- ekonomicznych A. Przecławska i W. Theiss. Stanowisko to pod względem rzeczowym i metodologicznym ze wszech miar zasługuje na akceptację .

H. Radlińska: ,,Stosunek wychowawcy do środowiska społecznego”. Warszawa 1935, s.20

A. Kamiński: ,, Zakres i podstawowe pojęcia pedagogiki społecznej Heleny Radlińskiej (w: ) H. Radlińska: ,, Pedagogika społeczna”. Wrocław- Warszawa- Kraków 1961, s. XXXIV

R. Wroczyński: ,, Pedagogika społeczna”. Warszawa 1979, s. 78

A. Kamiński: ,, studia i szkice pedagogiczne”. Warszawa 1978, s. 79

B. Solińska- Theiss: ,, Źródła pracy socjalnej- od chrześcijańskiego miłosierdzia do liberalnej demokracji”.

,, Problemy Opiekuńczo- Wychowawcze” 1994 nr 4

H. Radlińska: pedagogika społeczna, poz. cyt. s. 76-81.

W. Theiss: Wychowanie jest służbą nieznanemu ,,Problemy opiekuńczo- wychowawcze” 1992 nr. 10

Por. A. Kamiński: „Funkcje pedagogiki społecznej”. W-wa 1982, s.37-38

R. Wroczyński: Animacyjna funkcja pedagogiki społecznej

R. Wroczyński: Pedagogika społeczna, poz. cyt. s. 203-206

E. Trempała: Wstęp (w:) Edukacja równoległa. Funkcjonowanie i kierunki rozwoju, poz. cyt.

H. Radlińska: Pedagogika społeczna, poz. cyt. s. 369.

I. Lepalczyk E. Murynowicz- Hetka: Wzmacnianie sił społecznych środowiska lokalnego poz. cyt. s. 40-41

B. Smolińska- Theiss: Źródła pracy socjalnej

H. Radlińska: Stosunek wychowawcy do środowiska społecznego, poz. cyt. s. 23-24

A. Kamiński: Funkcje pedagogiki społecznej, poz. cyt. s. 68 i 72

E. Mazurkiewicz: Problemy diagnozy społecznej w praktyce pedagogicznej (w:) Metodologia pedagogiki społecznej. Wrocław- Warszawa- Kraków- Gdańsk 1974, s. 313

S. Kawula: Studia z pedagogiki społecznej Olsztyn 1982, s. 78

H. Radlińska: pedagogika społeczna, poz. cyt. S. 370- 371

A. Kamiński: Funkcje pedagogiki społecznej, poz. cyt. s. 76- 77

A. Przecławska, W. Theiss: Pedagogika społeczna dyskusji ciąg dalszy, ,,Problemy Opiekuńczo- Wychowawcze”1994, vol.24, Nr 8.

S. Kawula, Pedagogika społeczna wobec wyzwań współczesności, w: Pedagogika społeczna jako dyscyplina akademicka.

1

---