M. Foucault „Archeologia wiedzy”

I

2 tendencje w historii:

• historia ogólna- skupianie się na okresach długich, podkreślanie trwałych struktur, nieodwracalnych procesów, stałych ukierunkowań

• historia idei, nauk, filozofii, myśli, literatury- zjawisko odwrotne- uwaga przesunęła się z wielkich całości (epoki, stulecia) ku elementom rozłamowym

PĘKNIĘCIA:

• akty i progi epistemologiczne- wstrzymują nieograniczoną kumulację wiedzy, odcinają od empirycznego źródła i początkowych motywacji

• przesunięcia i transformacje pojęć

• rozróżnienie między skalą mikroskopową a makroskopową w historii nauk- różne płaszczyzny i poziomy, wydarzenia i ich skutki nie rozkładają się zawsze w ten sam sposób

• podziały rekurencyjne

• jedności architektoniczne systemów

• analiza literacka- za swoją jednostkę uważa już nie duszę, czy wrażliwość epoki, nie programy „grup”, „szkół”, „pokoleń” czy „ruchów”- lecz strukturę dzieła, książki, tekstu

Nie chodzi już o problem tradycji i pozostałości, lecz o problem rozcięcia i granicy, nie o utrwalające się podłoże, lecz o transformacje, które są podstawą i zarazem odnawianiem się podstaw.

Historia myśli, [poznania, filozofii czy literatury mnoży rozłamy i szuka przeszkód zrodzonych z nieciągłości, podczas gdy historia właściwa likwiduje zalew wydarzeń na korzyść struktur niezmiennych.

ZAKWESTIONOWANIE DOKUMENTU- problem występujący w przypadku obu dziedzin historii, mający jednak na zewnątrz przeciwstawne skutki

• dawny stosunek do dokumentu- badano, czy są prawdziwe, rzetelne, autentyczne, celem było odtworzenie z dokumentów przeszłości

• obecny stosunek do dokumentu- już nie interpretacja, ale przetworzenie od wewnątrz i opracowanie (organizowanie, wyodrębnienie poziomów, określanie jednostek, opisywanie stosunków)

Należy oderwać historię od jej dawnego obrazu- tysiącletniej i zbiorowej pamięci, posługującej się materialnymi dokumentami, aby odświeżyć swoje wspomnienia; historia staje się bowiem przetwarzaniem i uruchamianiem dokumentalnej materii (książek, tekstów, relacji, akt, budowli, instytucji, technik, przedmiotów, zwyczajów etc.), która zawsze i wszędzie, w każdym społeczeństwie, przedstawia sobą różnorodne- spontaniczne bądź zorganizowane- formy przetrwania.

Dokument nie jest narzędziem historii, historia to pewien sposób nadawania przez społeczeństwo statusu i kształtu zbiorowi dokumentów, wciąż towarzyszącemu temu społeczeństwu.

Dzisiejsza historia przekształca dokumenty w zabytki i zmierza ku archeologii (wewnętrznemu opisowi zabytku).

KONSEKWENCJE:

• Mnożenie rozłamów w historii idei i uwydatnianie długich okresów w historii właściwej; tworzenie serii (określanie elementów i granic każdej z nich oraz opisywanie związków miedzy różnymi seriami)- HISTORIA WŁAŚCIWA; rozbicie serii tworzonej przez postęp świadomości ( przez ewolucję myśli ludzkiej)- HISTORIA IDEI

W miejsce nieprzerwanej chronologii rozumu, której początku nieodmiennie szukano u niedostępnego źródła, w jakimś pierwotnym, wyjściowym punkcie, zjawiły się małe niekiedy skale, różne od siebie, niepodlegające jednemu prawu, przynoszące często własny typ historii.

• Pojęcie NIECIĄGŁOŚCI zaczyna zajmować ważne miejsce w dyscyplinach historycznych- dawniej historyk miał za zadanie usunąć nieciągłość z historii, teraz zaś stała się ona jednym z podstawowych elementów analizy historycznej (potrójna rola 1. wchodzi w skład zamierzonej operacji historyka 2. jest rezultatem jego opisu 3. jest pojęciem, które praca badacza nieustannie różnicuje); nieciągłość jest zarazem instrumentem i przedmiotem badań; nieciągłość nie odgrywa już roli konieczności zewnętrznej, którą należy zredukować, lecz staje się pojęciem technicznym, którym można się posłużyć

• Zamiast HISTORII GLOBALNEJ- HISTORIA OGÓLNA- projekt historii globalnej to próba odtworzenia całościowej formy jakiejś cywilizacji, prawa, wspólnego znaczenia wszystkich zjawisk danego okresu, głównej zasady- tzw. „oblicza” epoki, nowa historia- historia ogólna próbuje określić jaka formę relacji można w sposób uzasadniony ustanowić między różnymi seriami, jakie znaczenie mają przesunięcia i różne obszary czasowe

Opis globalny koncentruje wszystkie zjawiska wokół jednego ośrodka- zasady, znaczenia, ducha, wizji świata, całościowej formy. Historia ogólna, przeciwnie- roztacza przed sobą obszar rozproszenia.

• nowa historia napotyka specyficzne problemy metodologiczne:

- tworzenie spójnych i jednorodnych zbiorów dokumentów

- ustalanie sposobu selekcji

- określenie poziomu analizy oraz elementów, które są w jego obrębie walentne

- wybór metody analizy

- wyodrębnianie zespołów i podzespołów, w których badany materiał się artykułuje

- określanie stosunków pozwalających taki zespół scharakteryzować

Problematyka ta krzyżuje się w niektórych punktach z problematyką spotykaną w innych dziedzinach (językoznawstwo, etnologia, ekonomia, analiza literacka, mitologia)- podobieństwo do STRUKTURALIZMU, ale nie można mówić o strukturalizacji historii.

Zmiana, która zaszła w historii (mutacja epistemologiczna) dalej trwa, jej początków można szukać u Marksa, dochodziła do głosu bardzo wolno i wciąż w niektórych dziedzinach nie została zarejestrowana czy poddana refleksji. Istnieje opór przed zaakceptowaniem tej nowej formy historii. Od XIX wieku można zaobserwować tendencje do pojmowania czasu jako totalizacji, do chronienia, na przekór wszystkim decentracjo (np. Marks, Nietzsche), władzę podmiotu oraz bliźniacze oblicza antropologii i humanizmu.

Wciąż do głosu dochodzi siła zachowawcza historii, jeżeli w czyjejś analizie historycznej wystąpią kategorie nieciągłości i różnicy, pojęcia progu, rozłamu i transformacji, opisy serii i granic (historia widzi w nich próbę zamachu na jej niepodważalne prawa i na podstawy wszelkiej historyczności).

Od pewnego czasu widać próby określenia przemian, które zachodzą w całej dziedzinie historii, próby zakwestionowania metod, granic i myśli przewodnich właściwych historii idei.

Foucault w swojej książce próbuje uporządkować te próby- nie stosując metody strukturalistycznej ani kategorii całości kulturowych (wizje świata, typy idealne czy swoisty duch epoki)

II REGULARNOŚCI DYSKURSU

1. Jednostki dyskursu

POWINNOŚCI BADACZA:

• najpierw należy wyzwolić się z sieci pojęć, z których każde stanowi swoistą odmianę idei ciągłości:

- TRADYCJA- pozwala odtworzyć rozproszoną historię w układzie tożsamości

- WPŁYW- daje podporę faktom przekazu i komunikacji

- ROZWÓJ I EWOLUCJA- grupują szeregi rozproszonych zdarzeń i podporządkowuję wszechwładnemu modelowi życia

- MENTALNOŚĆ I DUCH- ustanawiają między równoczesnymi lub kolejnymi zjawiskami danej epoki, symboliczne więzy, grę podobieństw i odzwierciedleń

Należy poddać w wątpliwość owe gotowe syntezy, owe układy [przyjmowane zazwyczaj bezkrytycznie, owe związki, których zasadność uznaje się z góry.

Poddać w wątpliwość należy także pewne powszechne podziały i zespoły, należy także zakwestionować narzucające się bezpośrednio dwie wielkie jednostki:

• KSIĄŻKA- granice książki nie są dokładnie wytyczone, układ odniesień nie jest homologiczny (zmienia się w zależności od tego, z czym mamy do czynienia- traktat matematyczny, relacja historyczna czy epizod cyklu powieściowego); jedność książki jest zmienna i relatywna

• DZIEŁO- pozornie jest to suma tekstów dających się oznaczyć jednym imieniem własnym; nie jest to jednak jednorodna funkcja- jaki status należy nadać listom, notatkom, rozmowom?; to czy coś jest dziełem zależy od interpretacji, dlatego też nie można uznać dzieła ani za jednostkę dana bezpośrednio, ani za jednostkę pewną, ani za jednostkę jednorodną.

Należy także wyrzec się dwóch idei:

• w porządku dyskursu nie można wskazać prawdziwego początku, bowiem za każdym pozornym początkiem, kryje się zawsze początek nieznany

• wszelki jawny dyskurs opiera się na czymś już powiedzianym, przy czym jest to coś „nigdy nie powiedzianego”

Należy zrezygnować z tych idei, których zadaniem jest chronienie nieskończonej ciągłości dyskursu. Dyskurs należy rozpatrywać w jednostkowości, w jakiej się zjawia, trzeba go rozważać w jego elementarnym zjawianiu się.

Badacz powinien zawiesić wszystkie założone z góry formy ciągłości. Nie należy ich jednak odrzucać, ale wyrwać z ich quasi-oczywistości, wyzwolić problemy jakie stawiają. Pojawia się całkiem nowa dziedzina (tworzy ją zbiór rzeczywistych wypowiedzi w ich zdarzeniowym rozproszeniu i jednostkowym zjawianiu się); OPIS ZDARZEŃ DYSKURSYWNYCH - podstawa do badania jednostek, które się wśród nich kształtują.

Zawieszanie wszystkich z góry założonych jednostek służy 3 celom:

• przywraca wypowiedzi jej jednostkowość zdarzeniową oraz wykazuje, że nieciągłość nie jest przypadkiem, ale że ujawnia się już w prostym fakcie wypowiedzi;

WYPOWIEDŹ- każda wypowiedź, choćby najbardziej banalna i najmniej istotna, stanowi zawsze zdarzenie, którego ani język, ani sens nie mogą w całości wyczerpać; z jednej strony wiąże się z pisaniem bądź mówieniem, z drugiej- zapewnia sobie trwałe istnienie (w pamięci lub jakiejkolwiek formie zapisu)

• pozwala uchwycić inne formy regularności, inne typy stosunków (stosunki między wypowiedziami, między grupami wypowiedzi, między wypowiedziami/grupami wypowiedzi a zdarzeniami zupełnie innej natury <technicznej, ekonomicznej, społecznej, politycznej>)

• uwalniając fakty dyskursywne od kategorii uchodzących za jednostki naturalne, bezpośrednie i powszechne, stwarza możliwość opisania innych jednostek

Aby opisać wszystkie możliwe stosunki, należy obrać jakiś punkt odniesienia. Dla Foucaulta takim punktem odniesienia są „nauki o człowieku”.

2. Formacje dyskursywne

Uzasadniony opis stosunków pomiędzy wypowiedziami, które pozostają jeszcze w obrębie prowizorycznych i widocznych grup (np. wypowiedzi z dziedziny medycyny, gramatyki, ekonomii politycznej)

4 HIPOTEZY:

• PRZEDMIOT- różniące się formą i rozproszone w czasie wypowiedzi tworzą całość wtedy, gdy odnoszą się do jednego i tego samego przedmiotu

ALE: w badanych dziedzinach występują raczej serie pełne luk i nakładające się na siebie, gry różnic, rozstępy, substytucje i transformacje

• TYP WYPOWIADANIA- forma, styl, pewien stały sposób wypowiadania

ALE: sposoby formułowania znajdują się na całkiem różnych poziomach i pełnią względem siebie funkcje heterogeniczne, nie mogą zatem wiązać się w kształt jednolity

• POJĘCIA- grupy wypowiedzi opierające się na systemie stały i spójnych pojęć

ALE: pojęcia różnią się pod względem struktury i reguł używania, są od siebie niezależne lub się wykluczają

• TEMATYKA- identyczność i trwałość pewnych motywów (np. motyw ewolucjonistyczny)

ALE: motywy niezgodne ze sobą, albo ten sam motyw zostaje zaangażowany w różne zespoły

Foucault chce opisać porządek kolejnego zjawiania się elementów, ich korelacji, pozycji, funkcjonowania względem siebie, ich powiązanych i zhierarchizowanych transformacji. Należy opracować SYSTEMY ROZPROSZENIA (zamiast budować ŁAŃCUCHY INFERENCYJNE lub opracowywać TABLICE RÓŻNIC)

Gdy uda się ustalić w jakiejś grupie podobny system rozproszenia oraz określić jakąś regularność w obrębie przedmiotów, sposobów wypowiadania, pojęć i wyborów tematycznych mamy do czynienia z FORMACJĄ DYSKURSYWNĄ.

RAGUŁY FORMACYJNE- UWARUNKOWANIA, JAKIM PODLEGAJA ELELMENTY TEGO SYSTEMU (przedmioty, modalności wypowiedzi, pojęcia, wybory tematyczne)

3. Formacja przedmiotów

Jako przykład służy autorowi dyskurs psychopatologii od początków XIX wieku- bardzo liczne, w znacznej mierze zupełnie nowe PRZEDMIOTY:

• POWIERZCHNIE WYŁANIANIA SIĘ PRZEDMIOTÓW- powierzchnie wyłaniania się nie są jednakowe w różnych społeczeństwach, w różnych epokach i w różnych formach dyskursu; PRZYKŁAD- rodzina, najbliższa grupa społeczna, środowisko pracy, wspólnota religijna oraz zupełnie nowe: sztuka, seksualizm, system karny

• INSTANCJE ODGRANICZAJĄCE- np. medycyna, sądownictwo, władza religijna, krytyka literacka i artystyczna

• SCHEMATY WYSZCZEGÓLNIAJĄCE- systemy, według których oddziela się od siebie, przeciwstawia sobie, łączy, przegrupowywuje, klasyfikuje i wyprowadza jedne z drugich przedmioty dyskursu; PRZYKŁAD: dusza, ciało, Zycie i historia jednostek, układy korelacji neuro- psychologicznych

Powierzchnie, instancje i schematy nie dostarczają jednak ostatecznych przedmiotów, istotne są zachodzące między nimi związki.

FORMACJA DYSKURSYWNA jest określona wówczas, gdy da się ustalić podobny zespół, gdy da się pokazać w jaki sposób jakikolwiek przedmiot danego dyskursu znajduje w tym zespole swoje miejsce i swoją zasadę zjawiania się.

UWAGI I WNIOSKI:

• Istnienie przedmiotu wyznaczają pozytywne warunki zakreślone przez złożony splot stosunków

• Stosunki te zachodzą między instytucjami, procesami ekonomicznymi i społecznymi, formami zachowań, systemami norm, technikami, typami klasyfikacji, ale NIE sa obecne w przedmiocie

• Stosunki te należy odróżnić od relacji „pierwotnych” (niezależne od dyskursu, zachodzą między instytucjami, formami społ. Etc.) oraz stosunków „wtórnych”(mogą się znajdować w samym dyskursie); najważniejsze jest wydobycie specyfiki systemu relacji w ścisłym znaczeniu dyskursywnych oraz pokazanie ich powiązań z pozostałymi

• Relacje dyskursywne nie znajdują się wewnątrz dyskursu(nie wiążą ze sobą pojęć czy słów), nie są również wobec niego zewnętrzne (ograniczające, narzucające, zmuszające); znajdują się na granicy dyskursu; relacje te charakteryzują nie jezyk, jakiego dyskurs używa, nie okoliczności, w których się rozwija, lecz sam dyskurs jako praktykę

Kiedy opisuje się formację przedmiotów jakiegoś dyskursu, próbuje się ustalić układy relacji charakteryzujące daną praktykę dyskursywną, natomiast nie określa się organizacji leksykalnej ani zakresów pola semantycznego.

DYSKURSU nie można traktować jako zbioru znaków (ale jako praktykę formującą przedmioty, o których dany dyskurs mówi); dyskursy są zrobione za znaków, ale ich działanie polega na czymś więcej niż na oznaczeniu tymi znakami rzeczy.

4. Formacja modalności wypowiedzi

Na dyskurs lekarzy w XIX wieku składały się : opisy jakościowe, relacje biograficzne, wnioskowanie analogiczne, dedukcja, sprawdzanie eksperymentalne etc.- co je łączy?

• NADAWCA- Kto mówi?- lekarz i jego status

• MIEJSCA- instytucje, z których lekarz wygłasza swój dyskurs i gdzie dyskurs znajduje swój prawomocny początek oraz obszar zastosowania- szpital, praktyka prywatna, laboratorium oraz „biblioteka”(pole dokumentarne- książki, rozprawy etc.)

• SYTUACJE, w jakiej może się znaleźć podmiot w stosunku do różnych dziedzin lub grup przedmiotów

Różne modalności wypowiedzi nie odsyłają do syntezy czy funkcji jednoczącej jakiegoś podmiotu, ale manifestują jego rozproszenie. Odsyłają zatem do różnych miejsc i do różnych pozycji, jakie może zajmować lub otrzymywać podmiot, gdy wygłasza jakiś dyskurs.

5. Formacja pojęć

Organizacja pola wypowiedzi, w którym zjawiają się i krążą pojęcia:

• Organizacja ta zawiera pewne formy KOLEJNOŚCI, a wśród nich różne układy serii wypowiedzi, typy zależności wypowiedzi, schematy retoryczne, zgodnie z którymi dokonuje się kombinacji grup wypowiedzi; jest to zbiór reguł budujących określoną serię wypowiedzi, konieczny zbiór schematów zależności, porządku i następstwa, zgodnie z którymi zostają rozmieszczone powracające elementy, zdolne istnieć jako pojęcia

• Pole wypowiedzi mieści w sobie również formy WSPÓŁISTNIENIA:

- POLE OBECNOŚCI- wszystkie wypowiedzi sformułowane już gdzie indziej i włączone w dany dyskurs + wypowiedzi krytykowane, dyskutowane i osądzane + wypowiedzi, które się odrzuca lub wyklucza

- POLE RÓWNOCZESNOŚCI- wypowiedzi dotyczące zupełnie innych dziedzin przedmiotów i należące do odmiennych typów dyskursu (oparte na analogii potwierdzenie, ogólna zasada, wzór, wyższa instancja, z którą należy się skonfrontować)

- OBSZAR PAMIĘCI- wypowiedzi, które nie są ani uznawane, ani dyskutowane, ale powstaję względem nich stosunki filiacji, genezy, transformacji, ciągłości

• ZABIEGI INTERWENCYJNE-poddaje im się wypowiedź, nie są jednakowe dla wszystkich formacji dyskursywnych (techniki przepisywania, metody transkrypcji wypowiedzi, sposoby przekładania wypowiedzi ilościowych na jakościowe, i odwrotnie, środki stosowane do przybliżenia wypowiedzi, sposoby odgraniczania na nowo obszaru ważności wypowiedzi, przenoszenie jakiegoś typu wypowiedzi z jednego obszaru zastosowań na drugi oraz metody systematyzowania twierdzeń już istniejących)

Tym, co stanowi o swoistości formacji dyskursywnej jest sposób, w jaki owe różne elementy (np. pojęcia) związane są wzajemnymi stosunkami. Taki właśnie splot stosunków tworzy system formacji pojęć.

Aby zbadać reguły formacji przedmiotów, nie należy ani zakorzeniać ich w rzeczach, ani odsyłać do dziedziny słów; aby zbadać formację typów wypowiadania, nie należy wiązać ich ani z poznającym podmiotem, ani z indywidualnością psychologiczną. Podobnie, aby zbadać formację pojęć, nie należy ich wiązać ani z horyzontem idealności, ani z empirycznym kształtowaniem się idei.

6. Formacja strategii

Dyskursy mieszczą w sobie pewne organizacje pojęć, pewne zgrupowania przedmiotów, pewne sposoby wypowiadania, które tworzą w zależności od ich stopnia spójności, ścisłości i stabilności, motywy lub teorie. Te motywy i teorie nazywane są „strategiami”.

KIERUNKI BADAŃ:

• Należy określić MIEJSCA ROZSZCZEPIENIA, jakie są możliwe w dyskursie:

- MIEJSCA NIEZGODNOŚCI2 przedmioty lub pojęcia mogą się pojawić w tej samej formacji dyskursywnej, ale nie mogą w tej samej serii wypowiedzi

- MIEJSCA RÓWNOWAŻNOŚCI- dwa niezgodne ze sobą elementy są utworzone w ten sam sposób i tworzą alternatywę

- PUNKTY OPARCIA SYSTEMATYZACJI

• Wszystkie możliwe układy nie są w rzeczywistości realizowane; INSTANCJE DECYZJI (rola jaka odgrywa dyskurs wobec dyskursów mu współczesnych i z nim sąsiadujących). Gra stosunków między różnymi dyskursami tworzy zasadę determinującą, która dopuszcza bądź wyklucza, w obrębie danego dyskursu, pewna ilość wypowiedzi.

• Określanie wyborów teoretycznych rzeczywiście dokonywanych zależy także od innej instancji- polegającej na funkcji, jaką badany dyskurs ma pełnić w polu praktyk nie dyskursywnych (zawiera również tryb i procesy przywłaszczania dyskursu)

Formacja dyskursywna będzie wyodrębniona wówczas, gdy uda się określić system formacyjny różnych strategii, które się w niej rozpościerają (gdy uda się pokazać, w jaki sposób wszystkie strategie powstają z jednego układu relacji)

Podobnie jak nie należało wiązać formacji przedmiotów ani ze słowami, ani z rzeczami, formacji typów wypowiadania- ani z czysta formą poznania, ani z podmiotem psychologicznym, formacji pojęć- ani ze struktura idealności, ani z postępem idei, tak obecnie nie należy wiązać formacji wyborów teoretycznych ani z fundamentalnym projektem, ani z wtórną grą opinii.

7. Uwagi i wnioski

W jednostce dyskursu (np. medycyna kliniczna, historia naturalna) mamy do czynienia z ROZPROSZENIEM ELEMENTÓW (rozproszenie to wraz z lukami, rozdarciami, krzyżowaniem się, niezgodnościami i zamianami może być opisane w swojej specyfice, jeśli zdołamy określić swoiste reguły, według których zostały sformowane przedmioty, typy wypowiadania, pojęcia i wybory teoretyczne.

• Gdy mówimy o systemie formacyjnym, mamy na myśli nie tylko przyległość, współistnienie i wzajemne oddziaływanie niejednorodnych elementów, ale także ułożenie ich w stosunki- te poziomy są od siebie zależne.

• Systemów formacyjnych nie należy uważać za nieruchome bloki, za statyczne formy narzucone dyskursowi z zewnątrz i określające raz na zawsze wszystkie jego cechy i możliwości; system formacyjny to złożony splot relacji funkcjonujących jako reguła; formacja dyskursywna nie jest formą ponad czasową, lecz schemat miedzy wieloma seriami czasowymi; system formacyjny jest ruchomy (elementy ulegają wewnętrznym przekształceniom, pojawiają się nowe elementy, praktyki dyskursywne modyfikują dziedziny, które wprowadzają w relacje)

• Systemy formacyjne nie tworzą ostatniego pietra dyskursów (dyskursy rozumiane jako teksty lub słowa)

---