USTAWA KONSTYTUCYJNA KSIĘSTWA WARSZAWSKIEGO Z 22.07.1807
Powstanie Księstwa Warszawskiego
III rozbiór Polski w 1795 przerwał naturalną ewolucję ustroju RP, której ostatnim wtedy elementem były reformy Sejmu Czteroletniego i Konstytucja 3 Maja. Wyzwoliło zarazem aktywną działalność znacznej części społeczeństwa w epoce porozbiorowej. Oczekiwania na odzyskanie suwerennego, niepodległego państwa wyrażały niezwykle zróżnicowanie w swych założeniach politycznych, społecznych, wojskowych, oświatowych, moralnych:
orientacja profrancuska: liczono na pomoc napoleońskiej Francji, w 1796 utworzono Legiony,
liczenie na własne siły ( broszura "Czy Polacy mogą wybić się na niepodległość- 1800 ),
orientacja rosyjska,
orientacja pruska
Zmianę w poglądach Polaków, coraz bardziej niechętnych napoleońskiej Francji ( co pogłębił tragiczny los Legionów ) przyniosła kampania 1806/07, zakończonej rozgromieniem Prus. Cesarz Francuzów traktował sprawę polską jako atut w rozgrywce dyplomatycznej z pokonanym przeciwnikiem, nie zmieniało to jednak faktu, iż niejednoznaczna wypowiedź Napoleona "Los Polaków zależy od nich samych" była interpretowana jako zapowiedź odtworzenia niepodległego państwa, co zdawała się potwierdzać deklaracja berlińska z listopada 1806 r. Na czele ruchu narodowowyzwoleńczego stanęli gen. Jan Henryk Dąbrowski i Józef Wybicki, a większa część społeczeństwa związała się z Francją, w przekonaniu, iż jedynie z jej pomocą może nastąpić odbudowa Polski. Dąbrowski i Wybicki przystąpili pod osłoną wojsk francuskich do energicznych prac organizacyjnych w celu zaspokojenia potrzeb armii napoleońskiej oraz tworzenia jednostek wojska narodowego. Utworzono system władz tymczasowych i przejściowych, w Poznaniu powołano komisję obywatelską, a odezwa z 07.11 zapowiadała przejęcie władzy w ręce polskie na terenie Prus Południowych. W departamencie kaliskim usunięto ze znacznym udziałem mieszczaństwa i chłopów urzędników pruskich. Najpomyślniej przebiegła organizacja departamentu warszawskiego, w którym powstały władze mogące pełnić w odpowiednich warunkach rolę organów ogólnopaństwowych. Warszawa odzyskała stołeczny charakter. Proces organizacji ziem polskich zaboru pruskiego został ugruntowany w toku przedłużającej się kampanii wojennej 1807.
14.01.1807 Napoleon wydał dekret, na mocy którego na ziemiach polskich wyzwolonych spod okupacji pruskiej, utworzono kolegialny organ- Komisję Rządzącą. Formalnie sprawowała funkcje najwyższej władzy ustawodawczej i administracyjno- rządowej. Na jej czele stanął Stanisław Małachowski. Zakres uprawnień Komisji obejmował sprawy: sprawiedliwości, spraw wewnętrznych, skarbu, wojny, policji ( zarządzającymi tymi dziedzinami stanowili Generalne Dyrektorium ). Utrzymano dotychczasowy podział na departamenty, a Komisja pozostawiła w uchwale z 13.05.1807 nienaruszone granice powiatów. Nie uzyskała zgody na zarządzanie dawnymi województwami malborskim i chełmińskim oraz ( częściowo ) departamentem białostockim. Na podstawie uchwały Komisji z 09.04 działały w departamentach Izby Administracji Publicznej pod przewodnictwem prezesa i 12 konsyliarzy. Administrację w powiatach sprawowały izby wykonawcze powiatowej. W miastach organem wykonawczym był magistrat z prezydentem. Najniższym ogniwem administracji był "ogniwo ziemiańskie". Większość tych przepisów administracyjnych była stosowana w Księstwie Warszawskim.
14.06.1807 Napoleon odniósł zwycięstwo nad Prusakami i Rosjanami pod Frydlandem, które przesądziło o losach kampanii 1806/07 na jego korzyść. W rokowaniach pokojowych był jednak zmuszony do pewnych ustępstwa wobec króla pruskiego i cara rosyjskiego, a najtrudniejszym punktem okazała się sprawa polska. Aleksander I, car Rosji, sprzeciwiał się odbudowie w jakiejkolwiek formie państwa polskiego. Natomiast Napoleon zamierzał przeciwstawić się dominacji rosyjskiej w Europie. Na mocy postanowień traktatów pokojowych: francusko- rosyjskiego z 07.07 i francusko- pruskiego z 09.07, zawartych w Tylży z większości ziem polskich zagarniętych podczas rozbiorów przez Prusy utworzono politycznie i gospodarczo zależne od Francji, posiadające ograniczoną suwerenność Księstwo Warszawskie ( dalej: Księstwo ). Władzę zwierzchnią uzyskał król saski Fryderyk August, a Księstwo otrzymać miało konstytucję. Obejmowało obszar 102,5 tys. km2 i liczyło ponad 2 mln mieszkańców. Było to niewiele w porównaniu z RP przedrozbiorową, ale ugruntowały się nadzieje, iż stanowi ono formę przejściową poprzedzającą przywrócenia Królestwa Polskiego w granicach historycznych. A cel ten można było osiągnąć tylko przeze walkę z mocarstwami zaborczymi.
Powstanie Księstwa Warszawskiego, jako państwa polskiego , było rezultatem ujawnionych dążeń emancypacyjnych społeczeństwa wspartych pomocą wojskową napoleońskiej Francji, co znalazło potwierdzenie w treści traktatów międzynarodowych zawartych w Tylży.
Nadanie konstytucji
Jednym z podstawowych problemów związanych z obudową państwowości było uregulowanie jego ustroju. Istniały rozmaite projekty
powrót do Konstytucji 3 Maja w jej czystej albo zmodyfikowanej formie ( tzw. grupa jakobinów a także Małachowski, Wybicki, Stanisław Potocki ),
monarchia konstytucyjna ( Anonim: "Essai sur nouvelle constitution a denner a la Pologne" ).
Grzegorz Bieławski: "Projekt do konstytucji narodu polskiego"- dostosowanie instytucji ustrojowych RP do napoleońskiego modelu państwa.
Nie zachował się do naszych czasów projekt konstytucji, a przynajmniej nie jest on znany badaczom. Nieobecną w kraju Komisję Rządzącą, która udała się do Drezna w celu przygotowania konstytucji, zastępowało w kraju Dyrektorium Generalne. 19.07.1807 Napoleon przyjął na audiencji członków Komisji z księciem Józefem Poniatowskim. Podczas tego spotkania S. Potocki zaczął odczytywać projekt Komisji Rządzącej, wówczas Napoleon przerwał mu i zaczął sam dyktować konstytucję Księstwa. Zasady te zostały opracowane i uporządkowane w kancelarii francuskiego ministra sekretarza stanu. Tekst uzupełniono poprawkami Mareta oraz postulatami ze strony polskiej. Na podstawie ostatecznego projektu konstytucji ( 21 lub 22.07 ) sporządzono kopię, która stała się podstawą oryginału ustawy zasadniczej dla Księstwa. Oryginał pod nazwą "Statut Constitutionel du Duche de Varsovie" został podpisany przez Napoleona 22.07.1807. W rzeczywistości, wbrew brzmieniu formuły zakończenia, Napoleon oktrojował Księstwo ustawę zasadniczą, był jej faktycznym twórcą i do niego należało prawo jej zmiany i rewizji. Jest to rzadki przypadek nadania państwu konstytucji przez władcę innego państwa z pominięciem suwerena ( Fryderyka Augusta ). Członkowie Komisji złożyli swe podpisy 23.07. Tekst ogłoszono w paryskim "Moniteur" ( 02.08. ), a polski przekład we wstępie do tomu I Dziennika Praw, gdzie paralelnie wydrukowano tekst francuski, który miał być "szczególniej za prawidłowy uważany". Po podpisaniu przez Napoleona Konstytucji w uzupełnieniu postanowień traktatów tylżyckich zawarto konwencję francusko- saską z 22.07.1807, która w pewnej mierze ograniczała zwierzchnictwo Fryderyka Augusta nad Księstwem.
Oktrojowując Ustawę Konstytucyjną Napoleon ze swej strony wprowadził w szerokim zakresie instytucje i urządzenia francuskie. Uwzględnił jedynie w ograniczonym zakresie postulaty strony polskiej w dziedzinach nie mających zasadniczego znaczenia dla napoleońskiego modelu państwa ( ustrój parlamentarny ). Ograniczył elementy tradycji ustrojowej RP, natomiast wprowadził nowe, postępowe instytucje o charakterze nowożytnym, które jednak nie pasowały do polskiej rzeczywistości a przede wszystkim do mentalności polskiego społeczeństwa. Założenia Konstytucji wywodziły się głównie z konstytucji francuskiej VIII roku ( 1799 )
ANALIZA USTAWY KONSTYTUCYJNEJ KSIĘSTWA WARSZAWSKIEGO
Systematyka
Konstytucja obejmuje 89 art. podzielonych na 12 tytułów. Nie zamieszczono wstępu:
I ( bez nazwy )- łączne postanowienia dotyczące stosunków wyznaniowych oraz nieliczne regulacje stosunków społecznych
II- o rządzie: uprawnienia panującego,
III- o ministrach i Radzie Stanu- skład i kompetencje naczelnych organów kolegialnych,
IV- o Sejmie Głównym,
V- o Senacie,
VI- o Izbie Poselskiej,
VII- o sejmikach i zgromadzeniach gminnych,
VIII- podział kraju i administracja- struktura administracji terytorialnej,
IX- porządek sądowy- podstawy organizacji sądownictwa,
X- o sile zbrojnej- wojskowość,
XI- urządzenia ogólne- bardzo różne postanowienia, zasady regulujące tryb "dopełniania" konstytucji,
XII- urządzenia przemijające
Systematyka ta odzwierciedla plan jednego z wielu wariantów organizacji napoleońskiego modelu państwowości. Sformułowania są lapidarne i wywołują liczne trudności interpretacyjne.
Tron
korona książęca warszawska stawała się dziedziczną w osobie króla saskiego zgodnie z zasadami następstwa tronu obowiązującymi w domu saskim ( art.5 ).
W tym wypadku zachodzi w zasadzie zgodność z Konstytucją 3 Maja, która w art. 7 wyznaczała na tron polski Fryderyka Augusta Wettina. W 1807 obejmował on władzę "tytułem pełnej własności i suwerenności" nad częścią RP w całkowicie zmienionych warunkach. Przez cały okres jego rządów w Księstwie utrzymywały się dążności do zmiany władcy, do czego jednak nie doszło. Odmienności ustrojowe, różnice w rozwoju społeczno gospodarczym między Księstwem a Saksonią nie sprzyjały wprowadzeniu unii realnej, przeważały elementy unii personalnej. Wyrażało się to we wspólnej osobie panującego i łącznie prowadzonej polityce zagranicznej. Skutkiem było całkowite ograniczenie podmiotowości Księstwa w stosunkach międzynarodowych. Ważniejsza była jednak sfera stosunków wewnętrznych, gdzie stronie polskiej zależało na oddzieleniu spraw polskich od saskich i podkreśleniu polskości Księstwa.
"Polskość" Księstwa
wszystkie akty rządowe, prawodawcze, administracyjne, sądowe pisane miały być w języku narodowym ( czyli polskim )- art. 84,
mimo to nazwę "Polska" wymieniono tylko raz, w art. 85 jako pojęcie geograficzne ( dotyczyło utrzymanie orderów cywilnych i wojskowych. Pojęcie: "obowiązujące dawniej w Polsce" nasuwa duże wątpliwości, czy Księstwo jest kontynuacją RP, czy też nie.
Realizacja postanowień art. 84 napotkała zresztą na duże trudności. Ludność niektórych departamentów ( poznańskiego, bydgoskiego, kaliskiego ) zwracała się do króla, aby na okres do 10 lat można było używać w pismach kierowanych do władz języka niemieckiego ( na co Fryderyk August się nie zgodził, jako rozwiązaniu sprzecznemu z Konstytucją ). Problemy także napotkało wprowadzenie języka polskiego w szkolnictwie.
jedynie obywatele Księstwa mogli sprawować urzędy duchowne, cywilne bądź sądowe ( art. 83 ).
Znowu użyto słowa "obywatele", a nie "Polacy". Dopiero wydany 21.12.1807 dekret królewski w sprawie uzyskiwania i utraty praw obywatelskich ograniczył liczbę urzędników niepolskiego pochodzenia. Nadal jednak zatrzymano urzędników pruskich, np. w urzędach celnych i na poczcie. Dopiero antypolska ich postawa w trakcie kampanii 1809 doprowadziło do ich usunięcia.
Stosunki społeczne
Prawa i instytucje rewolucyjnej Francji wywołały głębokie przemiany ustrojowe w okresie dominacji napoleońskiej w Europie. Na ziemiach polskich pod wpływem francuskim ukształtowano jednak przede wszystkim ustrój polityczny, a w mniejszym stopniu społeczny.
"znosi się niewola", równość wobec prawa, stan osób zostawał "pod opieką trybunałów" ( art. 4 )- zasady te odnosiły się do ogółu obywateli i nie zawierały żadnych dodatkowych warunków.
Realizacja tych zasad, ogłoszonych po raz pierwszy na ziemiach polskich, charakterystycznych dla nowożytnej państwowości, napotkała opór grup społeczeństwa. Pojawiło się pojęcie obywatelstwa, w znaczeniu przynależności państwowej ( określone dekretem królewskim z 19.12.1807 ). Łączyło się z tym korzystanie używanie praw cywilnych oraz korzystanie z praw wolnościowych oraz ochrony sądowej. Przez obywatelstwo polityczne rozumiano natomiast zdolność do udziału w życiu politycznym. Używanie praw obywatelskich ( w znaczeniu szerszym i węższym ) teoretycznie nie było uzależnione od przynależności stanowej. Konstytucja 1807 ograniczyła się jedynie do uznania stanu szlacheckiego w dziedzinie praw wyborczych. Rzeczywista pozycja poszczególnych grup społecznych wynikała przede wszystkim ze stosunków własności. Przy formalnie obowiązującej równego dostępu do urzędów, szlachta utrzymała dominującą pozycję w sferze politycznej i społecznej.
Sformułowanie odnośnie niewoli ( "l'esclavage est aboli" ) nie określiło istoty sytuacji politycznej ludności chłopskiej na ziemiach polskich. Zakres wolności osobistej dla chłopów określił bliżej dekret królewski z 21.12.1807. Zapewnił on chłopom swobodę zmiany miejsca zamieszkania po zgłoszeniu tego zamiaru wobec pana i uzyskaniu zgody miejscowej władzy administracyjnej. Decydujące było jednak przyjęcie zasady, że dotychczas uprawiana przez chłopów ziemia wraz z inwentarzem, budynkami i zasiewami stanowi własność pana. Dekret dopuszczał zawarcie umów chłopów z panami. Podstawowym świadczeniem chłopa w Księstwie była pańszczyzna, nie objęta Konstytucją ani Kodeksem Napoleona. Pozytywny natomiast był fakt udziału chłopów w zgromadzeniach wyborczych.
Istniały również inne różnorodne ograniczenia w stosunku do zasad konstytucyjnych. Najdalej idące zastosowano wobec ludności żydowskiej. Dekret królewski z 17.10.1808 zawieszał na 10 lat wykonywanie praw politycznych przez ludność żydowską zamieszkałą w Księstwie. Ograniczono zakres praw cywilnych, zwłaszcza rzeczowych. Wprowadzono dla Żydów zakaz zamieszkiwania przy niektórych ulicach i obowiązek ponoszenia odrębnych podatków.
Stosunki społeczne w Księstwie pozostawały w sprzeczności z regulacją konstytucyjną. Wyrażało się to w utrzymaniu stanów: szlacheckiego, duchownego, mieszczańskiego, chłopskiego, pomiędzy którymi pozostawało znaczne zróżnicowanie.
Stosunki wyznaniowe
o doniosłości zagadnień religijnych świadczyło ich uregulowanie na czele konstytucji,
zasada wolności wyznania i swobody publicznego wykonywania kultu dla wszystkich wyznań ( art. 2 )
religii rzymskokatolickiej nadano uprzywilejowaną pozycję jako religii stanu ( art. 1 ).
Znaczna część społeczeństwa uznawała religię katolicką za narodową i dlatego wydawało się naturalnym jej uprzywilejowanie. Napotkało to opór ze strony kół rządowych, zmierzających do ograniczenia roli Kościoła. W memoriałach i pismach kierowanych do władz krajowych duchowieństwo starało się uzasadnić potrzebę przyznania mu decydującej roli w różnych dziedzinach życia publicznego. Zabiegano o zawarcie konkordatu ze Stolicą Apostolską, do czego nie doszło. Całokształt spraw wyznaniowych podlegał ministrowi spraw wewnętrznych, będącemu zarazem ministrem "czci religijnych". Przedstawiał on projekty "do praw i urządzeń tyczących się obrządków religijnych względem ogólnego uporządkowania duchowieństwa wszystkich wyznań". Sprawował on dozór nad klerem oraz kontrolę zgromadzeń religijnych. Duchownych traktowano jak urzędników państwowych.
zapowiedź podziału Księstwa na 1 arcybiskupstwo i 5 biskupstw ( art. 3 ).
Ostatecznie w Księstwie istniało 1 arcybiskupstwo oraz 10 biskupstw. Duchowieństwo Księstwa liczyło 4 tys. osób. Dekretem z 28.03.1808 utrzymano pośrednictwo organów państwowych w porozumiewaniu się duchowieństwa ze Stolicą Apostolską, z czym wiązała się konieczność zgody królewskiej na publikację pism papieskich w kraju. Do kompetencji króla należało mianowanie biskupów należących do Senatu, a kościelne wprowadzenie na urząd przysługiwało papieżowi. Król dokonywał także obsady kapituł. Zasady przyjmowania kandydatów do zakonów i seminariów wywoływały spory między władzami kościelnymi i administracyjnymi. Wprowadzono obowiązek poddania się egzaminowi przeprowadzanemu przez podprefekta. Niektóre zakony skasowano. W memoriale z 1811 stwierdzono, iż "Rząd każdy winien jest opiekować się religią jako pierwszą zasadą trwałości i powinien ją wspierać". Proponowano zwołanie kongresu generalnego biskupów polskich, którego zadaniem byłoby m.in. uporządkowanie całokształtu praw związanych z "karnością kościelną" i przygotowanie nowego podziału diecezji.
Na podstawie konstytucji uregulowano stanowisko pozostałych wyznań chrześcijańskich. Natomiast różnorodne ograniczenia narzucono Żydom, niezgodnie z postanowieniami konstytucji Księstwa.
Monarcha
królowi powierzono rząd ( art. 6 ), co oznaczało spełnianie przez niego ogółu funkcji państwowych, z wyjątkiem ustawodawstwa sejmowego i sądowego wymiaru sprawiedliwości,
przewidziano możliwość powołania wicekróla ( art.7 ), w związku z przebywaniem Fryderyka Augusta w Saksonii, nie określono jednak szczegółowo jego uprawnień,
w wypadku powołania wicekróla, "każdy z ministrów pracował z nim oddzielnie" ( art. 12 ) , co odnosiło się także do króla,
Wicekról przewodził Radzie Stanu ( art. 13 ), a jeśli go nie było, to król mianował prezesa rady ministrów i wtedy on przewodził Radzie Stanu ( art. 8 ),
zwoływał, odwoływał i odraczał sejm, sejmiki, zgromadzenia powiatowe i gminne, mógł przewodniczyć w Senacie ( art. 9 ).
mianował marszałków: Izby Poselskiej ( art. 39 ), sejmików ( art. 55 ), zgromadzeń gminnych ( art. 62 ).
mianował sędziów trybunałów I instancji, sądów kryminalnych, sądów apelacyjnych ( art.75 ),
w jego imieniu wychodziły wyroki sądów i trybunałów ( art. 77 ),
posiadał prawo łaski ( art. 78 )
wydawał akty o charakterze "dopełniającym" ustawę zasadniczą ( dekrety ) ( art. 86 ), oraz "prawa i urządzenia administracji publicznej" ( art. 87 ). Nabierały mocy obowiązującej po ogłoszeniu ich w Dzienniku Ustaw,
uposażenie monarchy obejmowało własność pałacu królewskiego i saskiego w Warszawie, listę cywilną w wysokości 7 mln zł rocznie. Suma miała ta być wypłacana ze skarbu Księstwa Warszawskiego, a drugą część miały stanowić dochody z dóbr królewskich ( art. 10 ).
powoływał i odwoływał urzędników publicznych, łącznie z wicekrólem ( art. 82 ), co nie odnosiło się do urzędników powoływanych dożywotnio ( senatorowie, większość sędziów ) i pochodzących z wyboru ( posłowie i deputowani do Izby Poselskiej, sędziowie pokoju ). Konsekwencję tych zasad było wprowadzenie obok odpowiedzialności przed królem odpowiedzialności karno- sądowej,
nadawał ordery- Virtuti Militari, Orła Białego, św. Stanisława ( art. 85 ),
sprawował najwyższą władzę wojskową, był uprawniony do wyprowadzenia części oddziałów polskich do Saksonii i zarazem do wprowadzanie ich na terytorium Księstwa korpusów saskich ( art. 80,81 ).
Sejm 1809 odstąpił królowi uprawnienie odnośnie do doprowadzenia stanu wojska polskiego do liczby określonej w konstytucji- 30 tys. ( art. 79 ), nie licząc Gwardii Narodowej. Procedura ta była zgodna z art. 89.
Władzę wojskową króla i ministra wojny ograniczały uprawnienia Napoleona i innych dowódców francuskich. Rozkaz cesarski z 12.07.1807 dla marszałka Ludwika Davouta oddawał mu zwierzchnią władzę wojskową nad wszystkimi oddziałami francuskimi, saskimi i polskimi na terytorium Księstwa. We wrześniu 1808 Davout przekazał ks. Józefowi Poniatowskiemu pełnomocnictwa naczelnego dowództwa nad wojskiem Księstwa. Formalnie do końca istnienia Księstwa Poniatowski nie był samodzielnym dowódcą. Liczebność wojska Księstwa podczas kampanii 1812 przekroczyła normę określoną w Konstytucji 4 razy.
Zmiana i rewizja konstytucji
brak jest postanowień co do trybu zmiany i rewizji konstytucji. Jedynie art. 86 przewidywał możliwość wydawania aktów wykonawczych do postanowień konstytucji, na jego podstawie wydawano dekrety równorzędne z postanowieniami konstytucji.
Ministrowie
powołano ministrów: sprawiedliwości, spraw wewnętrznych i "czci religijnych", wojny, przychodów i skarbu, policji, ministra sekretarza stanu ( art. 11 ).
05.10.1807 ogłoszono nominacje ministrów oraz prezesa Rady Ministrów, którzy złożyli przysięgę na wierność Fryderykowi Augustowi. Ministrowie: sprawiedliwości ( Feliks Łubieński ), wojny ( ks. Poniatowski ), sekretarz stanu ( Stanisław Breza ), przychodów i skarbu ( Tadeusz Dembowski, później Jan Węgliński, Tadeusz Matuszewic ), spraw wewnętrznych ( Paweł Łuszczewski, później Tadeusz Mostowski ), policji ( Aleksander Potocki, później Ignacy Sobolewski )
Kompetencje ministrów szczegółowo określił dekret z 20.04.1808. Minister Sprawiedliwości sprawował naczelną władzę administracyjną sądową oraz nadzór nad wszystkimi organami sądowymi, miał też udział w czynnościach związanych w czynnościach związanych z publikacją aktów prawnych zamieszczonych w Dzienniku Praw. Minister Spraw Wewnętrznych sprawował zarząd krajem, z którym dzielił się Ministrem Policji, Wojny, Przychodów i Skarbu, jego kompetencje obejmowały także sprawy religijne i oświatę. Minister Wojny sprawował administrację wojskową oraz z ramienia króla naczelne dowództwo wojsk Księstwa. Minister Przychodów i Skarbu był naczelnym organem administracji skarbowej i sprawowała nadzór nad wszelkimi dochodami i kasami. W celu kontroli finansów publicznych dekretem królewskim z 14.12.1808 powołano Główną Izbę Obrachunkową. Minister Sekretarz Stanu poświadczał swym podpisem podpis króla. Dekret z 20.04.1808 postanawiał , iż "każda ustawa nasza ma być podpisana przez ministra wydziałowego", jednak do obowiązku kontrasygnaty w praktyce się nie stosowano.
Konstytucja w art. 11 zawierała stwierdzenie, iż "ministrowie są odpowiedzialni"
Wspomniany już dekret z 20.04.1808 przewidywał odpowiedzialność ministrów "za ustawy i urządzenia przez nich podpisane, a przeciwne konstytucji lub krajowi szkodliwe", "za wydane przez siebie rozkazy szczególne" i "za niewykonanie praw i urządzeń administracji publicznej". Na podstawie decyzji króla zaskarżenie na ministra złożone przez Radę Stanu rozpatrywał wyznaczony przez panującego sąd specjalny. Dekret z 21.03.1811 dozwolił każdemu obywatelowi złożyć skargę na ministra, który dopuściłby się "przestępstwa lub wykroczenia".
Rada Ministrów
w wypadku niepowołania wicekróla ministrowie zgromadzali się w Radę Ministrów ( dalej: RM ) ( art. 13 ).
Prezesem RM został S. Małachowski, wchodziło oprócz niego w skład tego organu 6 ministrów. Na forum RM miały być rozpatrywane sprawy wykraczające poza zakres uprawnień każdego z ministrów w celu uzyskania zatwierdzenia królewskiego. Uchwała z 08.10.1807 zapewniła RM stanowisko zbliżone do wicekróla, jednak Fryderyk August nie zaaprobował jej i sam uregulował sytuację dekretem z 24.12.1807. RM jako organ kolegialny miała działać jedynie podczas nieobecności króla z zastrzeżeniem, że "nie wotuje i nie stanowi". Stał się organem niesamodzielnym, niezdolnym do podejmowania własnych decyzji. Dopiero dekret z 20.06.1810 o zasadach funkcjonowania RM podczas nieobecności króla w Księstwie dozwalał w sprawach niecierpiących zwłoki na podjęcie środków zaradczych przez ministrów. W dekrecie 26.05.1812 przekazano RM ogół kompetencji przysługujących królowi z mocy konstytucji, poza prawem wprowadzania zmian w sądownictwie i mianowaniem i odwoływaniem ministrów. Uchwały RM miały moc wiążącą z wyjątkiem sytuacji, w której dekret je uchylał.
Rada Stanu
Konstytucja wprowadziła Radę Stanu ( dalej: RS ) o składzie ( ministrowie pod przewodnictwem wicekróla lub króla albo prezesa mianowanego prze króla ) ( art. 14 ) o składzie nieco innym niż we Francji. Prezesem RS i RM był S. Małachowski. Wspólnym dla obu rad był także przez pewien czas sekretarz, kancelaria i protokół,
w skład RS wchodziło 4 referendarzy, którzy byli tylko jej funkcjonariuszami ( art. 16 ).
Dekret królewski z 12.08.1808 zwiększył liczbę członków RS przez mianowanie 6 radców stanu z głosem stanowczym nie przewidzianych w Konstytucji. Odtąd skład RS różnił się od RM. Dekret 19.09.1810 uznał radców stanu za członków RS, która dzieliła się na 4 departamenty: spraw wewnętrznych i religijnych, wojny, finansów i skarbu.
przygotowywała na wniosek ministra projekty ustaw sejmowych i dekretów królewskich ( art.15 ). Przy pomocy RS król realizował więc inicjatywę ustawodawczą.
Dekret z 24.12.1807 zawierał przepis o obowiązku rozpatrywania przez Radę Stanu "urządzeń dopełniających" w związku z art. 86 Konstytucji. Jednocześnie nie przewidziano udziału RS przy wydawaniu wszystkich dekretów królewskich. Dekret z 25.03.1809 upoważnił RS do podejmowania uchwał ( opinii ) w nagłych wypadkach, uchwały wydane na tej podstawie wiązały ministra do momentu ewentualnej odmowy czy ich zatwierdzenia przez króla. Rada stała się więc rządem krajowym, nadrzędnym w stosunku do rady ministrów. Na czas działań wojennych król w dekrecie 20.04.1809 rozszerzył tymczasowo nadzwyczajne pełnomocnictwa dla RS, mające ustać wraz z przywróceniem porządku konstytucyjnego.
funkcje sądowe: rozpatrywanie sporów kompetencyjnych między władzami administracyjnymi a sądowymi, sprawowała sądownictwo administracyjne ( art. 17 ), sprawowała obowiązki sądu kasacyjnego ( art. 72 )
wszystkie decyzje RS włącznie z wyrokami RS jako sądu, podlegały zatwierdzeniu królewskiemu ( art. 18 ).
System wyborczy
sejmiki ( zgromadzenia powiatowe ) odbywały się w każdym powiecie, wybierały 1 posła, w skład sejmiku wchodziła szlachta powiatu ( art. 35, 50 )
Akt z 07.09.1808 ograniczył skład sejmiku do szlachciców posesjonatów osiadłych w danym powiecie i używających praw politycznych. Obejmowało to osoby umieszczone na liście sejmikowej, układanej na podstawie ksiąg obywatelskich przez prefekta. Dekret 19.12.1807 wprowadził tymczasowy podział na departamenty, powiat i zgromadzenia gminne. Na jego podstawie akt 07.09.1808 określił liczbę sejmików na 60 ( zwiększono później do 100 ),
zgromadzenia gminne: obejmował wyborców spełniających wymogi różnorodnych cenzusów, w szczególności majątkowego. Uprawnione były wszystkie osoby posiadające własność nieruchomą i przedsiębiorstwa, których kapitał obrotowy wynosił 10 tys. zł. Wchodzili tu także z tytułu wykształcenia i zasługi: plebani, wikariusze, "każdy obywatel i artysta znakomity z talentów, wiadomości lub przysług uczynionych bądź handlowi, bądź kunsztom", zasłużeni podoficerowie i żołnierze oraz wszyscy oficerowie ( art. 51, 58 )
listy uprawnionych do głosowania w zgromadzeniach gminnych sporządzano na podstawie ksiąg obywatelskich ( art. 59 ),
nadzór nad prawidłowością sporządzania ksiąg oraz rozstrzyganie sporów o używanie praw politycznych należało do Senatu ( art. 60 )
terytorium Księstwa podzielono na 40 zgromadzeń gminnych ( art. 36 ) wybierających po 1 deputowanym od gminy ( z czego 8 przypadało na Warszawę ),
zgromadzenia gminne miały liczyć co najmniej 600 obywateli ( art. 37 ).
zwoływanie zgromadzeń należało do króla ( art. 9, 52 ),
obradami sejmików kierowali marszałkowie, a zgromadzeń obywatele mianowani przez króla ( art. 55, 62 ),
zgromadzenia polityczne były powoływane wyłącznie dla funkcji wyborczych ( art. 63 ), zabraniano odbywania obrad i wnoszenia "próśb lub przełożeń", dopuszczano składanie przysięgi na wierność królowi przez posła lub deputowanego
na sejmikach wybierano posłów i kandydatów do rad departamentowych i powiatowych oraz sądów pokoju ( art. 54 ).
zgromadzenia gminne wybierały deputowanych do Izby Poselskiej oraz kandydatów do rad municypalnych ( art. 57 ).
czynne prawo wyborcze osoby, który ukończyły 21 rok życia i używały pełni praw politycznych ( art. 53 )- a więc tym, którzy uzyskali wpis do księgi obywatelskiej
bierne prawo wyborcze przysługiwało osobom mającym ukończone 24 lata, będącym w używaniu praw politycznych, w danym powiecie lub okręgu, posiadającym umiejętność czytania i pisania w języku polskim. Uprawnienie nie przysługiwało urzędnikom i duchownym pełniącym stałe funkcje oraz wojskowym w służbie czynnej. Osoba nieszlacheckiego pochodzenia nie mogła zostać posłem ( a szlachcic mógł być wybrany na deputowanego )
nie wprowadzono zasady nietykalności posłów i deputowanych, ograniczono się do zapewnienia im szczególnej ochrony prawnej przed gwałtami i obelgami w okresie 2 tygodni przed i po oraz w trakcie sesji sejmowej.
Sejm
składał się z Izby Poselskiej i Senatu ( art. 19 ), król utracił pozycję stanu sejmującego
Senat: wchodzili dożywotnio mianowani senatorowie świeccy ( wojewodowie i kasztelanowie oraz duchowni powoływani przy współudziale papieża ( art. 23, 24 ), początkowo w skład Senatu wchodziło po 6 biskupów, wojewodów i kasztelanów,
możliwe było zwiększenie liczby senatorów do 50 w wypadku odmowy sankcji Senatu aktom prawnym przyjętym przez Izbę Poselską ( art. 32 ),
obradom Senatu przewodniczył król ( art. 9, 25 )
król mianował senatorów,
Izba Poselska: członkowie pochodzili z wyborów: posłów wybierały sejmiki, a deputowanych zgromadzenia gminne, liczyła 100 członków ( 60 posłów, 40 deputowanych )- art. 35, później zwiększono do 166 członków,
członków Izby Poselskiej obierano na 9 lat ( art. 39 ), co 3 lata ustępowała 1/3 ogólnej ich liczby przez losowanie
Izbie Poselskiej przewodniczył obierany przez króla marszałek ( art. 39 )
kompetencje: ustawodawstwo: prawa przychodów skarbowych, zmiany w prawie cywilnym, karnym, menniczym ( art. 21 ), nie obejmowało budżetu, który należał do króla
jednorazowo Sejm mógł ustalić liczbę wojska do chwili zwołania pierwszej sesji sejmowej ( art. 89 ),
król w "akcie zwołującym" wyznaczał datę otwarcia obrad sejmu ( w znaczeniu sesji ), odbywających się w Warszawie raz na 2 lata
inicjatywę ustawodawczą posiadał tylko król ( art. 6 ), Na polecenie króla Rada Stanu przekazywała opracowane projekty ustaw do Izby Poselskiej. W związku z tym pozostawał wybór w tajnym głosowaniu 3 niejawnie działających komisji do sprawy: przychodów skarbowych, prawa cywilnego, prawa karnego. Projekty ustaw od Rady Stanu trafiały do komisji sejmowych. Ostateczne ustalenie redukcji projektu ustawy przysługiwało Radzie Stanu. Ustalenie kolejności wnoszenia projektów ustaw pod obrady Izby Poselskiej król zachował dla siebie.
pozbawienie prawa głosu większości posłów i deputowanych, zakaz ten nie obejmował jedynie członków komisji sejmowych mogących swobodnie wypowiadać się swobodnie lub przeciw ustawom, członkowie RS uczestniczący w obradach Izby Poselskiej byli uprawnieni jedynie do popierania wnoszonych projektów,
zamknięcie dyskusji nad projektem ustawy zależało od marszałka, który zarządzał również głosowaniem,
po uchwaleniu projektu większością głosów w tajnym głosowaniu przekazywano go do Senatu w celu uzyskania sankcji ( art. 22,40 )
Senat mógł odmówić sankcji, gdy ( art. 27- 33 ):
a) jeśli projekt Izba Poselska przyjęła niezgodnie z konstytucją lub jeśli obrady "gwałtem jakim zamieszane zostały",
b) jeśli wiadomo mu, że prawo nie zostało przyjęte większością,
c) jeśli prawo jest niezgodne z konstytucją lub zagraża bezpieczeństwu kraju,
W takim wypadku dokładne powody przekazywał królowi. W wypadkach a) lub b) król mógł nakazać ponowne rozpatrzenie uchwały, a jeśli nie sejm nadal obradował niezgodnie z procedurą, mógł go rozwiązać i rozpisać nowe wybory,
nie miało to jednak istotniejszego znaczenia, gdyż król na mocy art. 34 Konstytucji mógł ogłosić uchwałę Izby Poselskiej za prawo obowiązujące wbrew decyzji Senatu odmawiającego jej sankcji. W wypadku gdy uchwała Izby Poselskiej uzyskała sankcję Senatu, król ogłaszał ją za prawo obowiązujące.
Administracja
Organizację administracji terytorialnej wraz z podziałem administracyjnym regulowały postanowienia art. VIII. Administrację Księstwa powierzono- wzorem Francji organom jednostkowym hierarchicznie podporządkowanym władzy wyższej.
jednostkami podziału terytorialnego były departamenty, powiaty oraz gminy miejskie. Konstytucja postanawiała, że kraj podzielony zostanie na 6 departamentów ( początkowo: warszawski, kaliski, poznański, bydgoski, płocki, łomżyński ) ( art. 64 )
na czele departamentu stał prefekt. bezpośrednio podporządkowany ministrowi spraw wewnętrznych, zobowiązany był też do wypełniania poleceń pozostałych ministrów. Powierzono mu pełnię władzy administracyjnej i po części policyjnej Obok prefekta działała rada prefekturalna ( 3-5 członków ), której członkowie pochodzili z nominacji królewskiej. Rozstrzygała ona w I instancji uznawane za administracyjne. Odwołania rozstrzygała Rada Stanu.
sprawowanie administracji w powiecie konstytucja powierzała podprefektowi, pochodzącemu z nominacji podprefektowie, pochodzącemu z nominacji królewskiej ( art. 66 ),
najniższą jednostką administracyjną były rady municypalne ( bez odróżnienia miast i wsi ), na czele municypalności stał prezydent podległy prefektowi. Zobowiązany do sprawowania administracji i policji
członków rad departamentowych, powiatowych ( radców ) powoływał król spośród podwójnej listy kandydatów zgłoszonych przez sejmiki. Kandydatów do rad municypalnych wybierały zgromadzenia gminne. Natomiast członkowie rad miejskich i wiejskich pochodzili z nominacji prefekta ( art. 69 ).
Sądownictwo
jawność i publiczność postępowania sądowego ( art. 70 )
niezawisłość sądów ( art. 74 )
sędziowie mianowani dożywotnio ( poza sądami pokoju i Sądem Kasacyjnym ) przez króla ( art. 75 ),
możliwość pozbawienia możliwa jedynie na podstawienie wyroku sadowego za przestępstwa popełnione w związku z urzędowaniem ( art. 76 ),
w stosunku do sędziów Sądu Apelacyjnego Konstytucja dopuszczała możliwość wystąpienia o ich "złożenie" przez Sąd Kasacyjny,
udział króla wyrażał się w prawie łaski ( art. 78 ),
wyroki sądów i trybunałów wychodziły w imieniu króla ( art. 77 ),
sądy cywilne oddzielono od karnych w niższych instancjach. Sprawy cywilne rozpatrywały najpierw sądy pokoju, mające być tworzone w każdym powiecie. W departamentach funkcjonowały trybunały cywilne I instancji. Sprawy karne rozstrzygały sądy sprawiedliwości kryminalnej tworzone po jednym dla 2 departamentów. Sąd Apelacyjny rozstrzygał odwołania od orzeczeń niższych sądów w sprawach cywilnych. Funkcje Sądu Kasacyjnego sprawowała Rada Stanu ( art. 71- 72, 76 ).
obowiązującym kodeksem miał być Kodeks Napoleona
5