WSPÓŁCZESNE SYSTEMY POLITYCZNE - WYKŁADY

WYKŁAD I

Temat: Pojęcie, przedmiot i zakres systemu politycznego.

I. Relacje między ustrojem państwowym a systemem politycznym

Współczesne systemy są zróżnicowane przez historyczność

- pierwsze epoki - ustrój państwa oparty na kulcie władzy, społeczności podporządkowane władcy (poddaństwo i posłuszeństwo)

- XV / XVI wiek - zmiana, rozwój stosunków społecznych (wyprawy geograficzne), rozwój ekonomiczny, podział na stany (UK - klasa średnia, Francja - burżuazja, pojawienie się stanu trzeciego)

- XVII / XVIII wiek - rewolucje społeczne

- początek XIX wieku - we Francji produkt brutto potroił się, następuje rozwój ekonomiczny oraz urbanizacja, tworzenie partii politycznych, by przejąć i utrzymać władzę w państwie

- koniec XIX wieku - ruchy polityczne na zasadzie dwubiegunowości (akcja-reakcja), rozwój przemysłu - ruch robotniczy - ruch komunistyczny, socjalistyczny

- początek XX wieku - zastanawianie się nad jednolitością systemu

- wiek XX - aspekt komunizmu, wojny, nowe ruchy i systemy polityczne

II. Identyfikacja systemu politycznego

David Easton - 1953 - „System polityczny” - próbuje ująć naukę o systemie politycznym, pytanie: czy system polityczny dalej przypomina ustrój, czy jest nową formułą?

Model systemu politycznego: wejście SYSTEM wyjście

Impulsy bombardują system, w którym znajduje się rząd, organy państwowe, instytucje, wchodzą do systemu, w systemie przetwarza się informacje, odtworzenie, zanotowanie i wprowadzenie w życie konkretnych decyzji politycznych.

XX wiek - pojawienie się przeciwstawnych poglądów (Europa Zachodnia, ZSRR)

Lata 60. I 70. - upowszechnienie terminologii, do dziś około 100 definicji systemu politycznego

Koncepcje systemu politycznego:

- systemowo-funkcjonalna - David Easton (politologia amerykańska) - system polityczny powinien mieć określone funkcje w państwie, spełniać 3 warunki: mieści wspólnotę polityczną, występuje reżim o charakterze politycznym oraz instytucje o charakterze politycznym, system polityczny jest określonym zespołem instytucji i organizacji politycznych i prawnych, w których przebiegają działania uznawane za funkcje tego systemu

- strukturalno-instytucjonalna - Fiodor Burłacki (socjolog radziecki) - nie ma systemu politycznego, istnieje tylko system społeczny i inne podsystemy (w tym polityczny), społeczeństwo organizuje życie polityczne, elementy: struktura polityczna, normy polityczne i prawne, stosunki polityczne, świadomość o charakterze politycznym, kultura o charakterze politycznym

- instytucjonalno-normatywna - Adam Łopatka, charakter prawniczy, w systemie politycznym wyróżnia się 3 elementy: idee i wartości polityczne, organizacje oraz instytucje uczestniczące w życiu politycznym kraju, normy, które regulują i organizują wartości wcielane w życie

III. Definicja systemu politycznego

Ogól relacji zachodzących między społeczeństwem a władzą państwową przy udziale instytucji pośredniczących mających charakter polityczny.

Władza państwowa: organy państwowe

Instytucje: partie polityczne, grupy zawodowe, grupy interesu - związki zawodowe, związki wyznaniowe

IV. Funkcje systemu politycznego

- regulacyjna - sterowanie procesami politycznymi wg reguł przyjętych w danym systemie politycznym

- mediacyjna - rozwiązywanie konfliktów i mediacje dotyczące sprzecznych interesów grupowych

- adaptacyjna - usprawnianie działania instytucji i poszerzanie bazy funkcjonowania danego systemu politycznego

- innowacyjna - wprowadzanie do otoczenia systemu politycznego nowych reguł i mechanizmów działania

WYKŁAD II

Temat: Otoczenie systemu politycznego.

Systemy polityczne obrazują sytuację danej społeczności, występuje ogół zasad warunkujących jego trwanie i rozwój.

Otoczenie wewnętrzne dotyka kwestii problemowych wewnątrz systemu.

Otoczenie zewnętrzne dotyka kwestii problemowych w najbliższym sąsiedztwie.

- otoczenie geograficzne - system znajduje się w danym miejscu, region charakterystyczny dla danego systemu politycznego (np. USA - modele Europy Zachodniej, Ameryka Południowa - państwa powstają w I ćwierci XIX wieku w wyniku dekolonizacji, Afryka - największa dekompozycja systemowa, Azja - systemy autorytarne, kult władcy

- otoczenie kulturowe - związane z otoczeniem geograficznym, charakter materialny (dowody na kształtowanie społeczności) i niematerialny (upowszechnianie myśli), idee wytworzone przez dane społeczności (np. w Koranie - forma rodzinna, prawa bytu na pustyni, Europa - związki monogamiczne, Afryka - różnice w nurcie religijnym)

- otoczenie religijne - współistnienie i spieranie się między państwem a religią, w niektórych systemach kapłani uzasadniali system polityczny, wiara we władzę z rąk boga, religia wpływa na system polityczny i odwrotnie (np. Watykan, Iran - poza egzekutywą, legislatywą i judykatywą, zespolona jest rada strażników (religijnych) oraz instytucja ajjatolahów (najwyższa władza świecka i duchowa) - może zanegować jakikolwiek akt normatywny, jeśli godzi ona w dobro głównej religii - islamu szyickiego)

religia o charakterze monoteistycznym - należy do niej większa część społeczeństwa - większa kontrola władzy świeckiej i religijnej przez większe zainteresowanie władzy

religia politeistyczna - małe zainteresowanie władzy

współczesne państwa demokratyczne - brak ingerencji organów państwowych w instytucje religijne i na odwrót

konkordat - ogólne zasady współżycia między kościołem a państwem

- otoczenie aksjologiczne - (aksjologia - nauka o wartościach) w każdym systemie występują pewne wartości, mają wpływ na zachowania związane z kulturą polityczną, np. zasady współpracy urzędnika i władzy

- otoczenie normatywne - zbiór praw w systemie politycznym, kodyfikacja praw związana z wartościami religijnymi i historycznymi

- otoczenie ekonomiczne - rozwój gospodarczy warunkuje to, w jakim zakresie społeczeństwo może sobie pozwolić na zakup określonych dóbr (miernik - PKB), współcześnie - spór o wolną lub regulowaną gospodarkę rynkową - wolna to liberalizm lub konserwatyzm (Reagan, Thatcher), regulowana - wizja liberalna (nie występuje współcześnie), chrześcijańsko-demokratyczna (Włochy), socjalliberalna (RFN, Francja od lat 70.)

- otoczenie wewnętrzne - sprawy grup interesu i grup nacisku, ciała pośredniczące: partie polityczne, grupy nacisku - organizują proces wyborczy, selekcja i kształtowanie życia politycznego

Partie - dobrowolne organizacje - przejęcie lub utrzymanie władzy w państwie celem realizacji określonego programu politycznego

Grupy interesu - organizacje zabezpieczające interesu określonych grup społecznych, przenoszą postulaty członków przez współdziałanie i oddziaływanie na rząd i partie polityczne w celu rozstrzygnięcia danego interesu, zaliczamy do nich związki zawodowe, zrzeszenia przedsiębiorstw, organizacje kulturalne, humanitarne, czasem kościoły, związki wyznaniowe. Cel - uzyskanie najkorzystniejszych rozwiązań, wspieranie wpływu na władzę, ochrona interesów konsumentów, pracodawców, mniejszości narodowych, bezrobotnych itd., uczestnictwo w procesie legislacyjnym - uruchamiają odpowiednio ukierunkowane informacje, pomoc członkom parlamentu lub rządu, kandydatom lub partiom politycznym (kampanie wyborcze). Poglądy na funkcjonowanie grup interesu: uznanie grup interesu za nieodłączny element współczesnego państwa, bo są podporządkowane konkretnemu interesowi społecznemu lub uznanie grup interesu za zniekształcenie obrazu i aspiracji społecznych.

WYKŁAD III

Temat: Systemy polityczne demokracji skonsolidowanych i nieskonsolidowanych

- od 1917 - walka o demokratyczną Europę, powstają reżimy niedemokratyczne

- od 1923 - Bułgaria, Hiszpania, Grecja, Polska - kształtowanie autorytaryzmów, państwo demokratyczne w pełni - Czechosłowacja

- 1942 - 12 państw demokratycznych na świecie

- po IIWŚ - blok demokratyczno-konstytucyjny i demokracje ludowe

I. Typologia współczesnych systemów demokratycznych (kryterium geograficzne)

- Europa Zachodnia, Ameryka Północna, Australia i Nowa Zelandia - ustabilizowane systemy demokratyczne

- Ameryka Łacińska - destabilizacja (demokracja autorytaryzm) np. Peru - Fujimori, Wenezuela - Hugo Chavez

- Afryka - późny rozwój polityczny, brak podstaw demokratyzacji, wymuszanie porządku przez siłę (Afryka arabska - północ, Afryka czarna - południe)

- Azja - największe zróżnicowania ustrojowe - istniały państwa będące podstawą do tworzenia cywilizacji, demokracje niestabilne ze względu na zróżnicowania kulturowe, narodowe, religijne, etniczne, np. Indie, Korea Południowa, Filipiny, Kazachstan

II. Cechy systemu demokratycznego

- wybory - umożliwiają dostęp do władzy, sprawdzają rządzących, mają charakter cykliczny, rywalizacyjny, obowiązuje równe traktowanie podmiotów w procesie wyborczym

- swoboda zrzeszania się dla celów politycznych

- krytyka władzy, wolność słowa

- gwarancja wolności osobistej

- obywatel w pewnym wieku może się ubiegać o mandat parlamentarny

III. Demokracja skonsolidowana

- określona przestrzeń geograficzna, rywalizacyjna władza polityczna, od ćwierci wieku nie doszło do próby zamachu stanu

- występują przeciwieństwa (monarchie i republiki, federacje, konfederacje, rządy parlamentarne i prezydenckie, systemy większościowe, mieszane, demokracje konsensualne)

- otoczenie systemowe ma wpływ: wysoki PKB, sprawnie działająca gospodarka rynkowa, zmiany w strukturze społecznej

- przemiany polityczne - manifestacja niezależności w XX wieku

IV. Demokracja nieskonsolidowana

- systemy demokratyczne przyjęte niedawno (demokracje niedojrzałe, neodemokracje itd.)

- prezydencka forma rządów (silna egzekutywa)

- systemy republikańskie (brak monarchii)

- nieustabilizowane systemy wielopartyjne

- nie wszystkie instytucje pochodzą z wyborów wolnych i powszechnych

- silne rozwarstwienie ekonomiczne

- podgrupy:

* kopie modeli demokracji skonsolidowanych i ich adaptacja, np. Polska, Czechy, Węgry, Słowenia, republiki nadbałtyckie, RPA w Afryce

* systemy semi-demokratyczne - alternacja władzy możliwa (Słowacja, Chorwacja)

*systemy pseudo-demokratyczne - brak zmian systemowych przez legalizację władzy (konieczny przewrót), np. Serbia, Albania

WYKŁAD IV

Temat: System totalitarny.

Totalitaryzm - reżim, który próbuje kontrolować WSZYSTKIE sfery życia ludzi, stara się być wszechobecny

I. Cechy:

- autokratyczna struktura władzy skupiona w rękach jednostki lub ścisłej grupy osób

- rozbudowany system kontroli, podlega mu pełnia życia społeczeństwa

- nadmierne wykorzystywanie instytucji tajnej policji, służb bezpieczeństwa, systemu terroru

- powszechna indoktrynacja - oddziaływanie na ludzką świadomość

- dominacja państwa i jego celów nad życiem jednostki

- uzależnienie konieczności stałego wzmacniania państwa (cele ideowe)

- uniformizacja życia społecznego

- ujednolicenie organizacji i instytucji społecznych

- system monopartyjny - jedna, silna partia, należy do niej jak najwięcej ludzi

- centralizacja systemu gospodarczego

- sztywna polityka gospodarcza państwa

II. Państwa totalitarne: III Rzesza, ZSRR, Włochy (spornie)

- poza kontrolą: wyższe szkoły oficerskie (III Rzesza), kościół (Włochy)

- III Rzesza: kult rasy szlachetnej, reszta społeczeństwa gorsza, grupa pośrednia wykorzystywana do różnych celów

- ZSRR: kolektywizacja rolnictwa, nacjonalizacja przemysłu, terror partii bolszewickiej, tajna policja, tworzono kołchozy

WYKŁAD V

Temat: System autorytarny.

Reżim autorytarny - gdy organy władzy państwowej uznają się za nadrzędne względem obywateli.

I. Cechy:

- ograniczenie pluralizmu politycznego

- zawężony zakres uczestnictwa społeczeństwa w organizację polityczną kraju

- elitarność form w działalności publicznej

- sterowanie nastrojami społecznymi (w kontekście konkretnych grup społecznych), konflikt, a nie współpraca w społeczeństwie

- brak całościowej ideologii reżimu

II. Historia reżimów autorytarnych

- po IWŚ - załamanie się Europy (państw liberalno-demokratycznych)

- powstanie Rosji bolszewickiej i ZSRR, powstanie III Rzeszy

- próby załamania pokoju wersalskiego

- 1923 - przewrót pałacowy w Bułgarii (Aleksander Campow), zamach stanu w Hiszpanii (Primo de Riviera)

- do 1939 - wszystkie państwa w Europie Środkowej (prócz Czechosłowacji) wchodzą w obszar systemu autorytarnego

- IIWŚ - tylko 12 państw na świecie można nazwać demokracjami, Włochy - system autorytarny (są instytucje wolne od nadzoru, brak podporządkowania duchownych, brak obozów koncentracyjnych do 1943)

- po IIWŚ - hegemonia ZSRR (Europa, Azja) - rozprzestrzenianie systemów niedemokratycznych, komunizmy - ZSRR, Mongolia, Republika Tuwiańska (pogranicze rosyjsko-mongolskie, sztuczny twór, komunistyczna republika zlikwidowana przez Stalina w 1941), powstanie NRD, postanie Chińskiej Republiki Ludowej, nowe wzorce do naśladowania (demokratyczne)

III. Podział reżimów autorytarnych

- biurokratyczno-militarystyczne - system partyjny nie jest w stanie wytworzyć stałych rządów, wyłaniane elity spośród kół skupionych wokół mundurowych służb np. Ameryka Łacińska

- autorytarny korporacjonizm - np. Antonio Salazar (Portugalia), Dolfus (kanclerz austriacki 1934-1938) - indywidualna pozycja w systemie politycznym, zabieranie przywilejów parlamentarnych członkom, ograniczenie autonomii landów, powołanie zespołu korporacji (wyższe kręgi kościoła katolickiego, ugrupowania narodowe, przedsiębiorcy, armia, czynnik biurokratyczny), Hiszpania - Francesco Franco - poluźnianie systemu, poparcie reżimu

- pokolonialne (głównie Afryka) - późne kształtowanie stosunków międzynarodowych, od razu po dekolonizacji - podziały językowe, etniczne, religijne, słabość administracji, parodia reżimów autorytarnych

- rasowe i etniczne - uprzywilejowana jedna grupa rasowa, np. RPA, Rodezja - uczestnictwo polityczne dla ludności rasowo uprzywilejowanej

- religijne - uprzywilejowane kręgi religijne mają wpływ na kształtowanie polityki (np. Afganistan - talibowie, Iran po 1979 - Urząd Ajjatolahów, Rada Strażników), władza religijna i państwowa zespolona na różnych szczeblach

IV. Autorytaryzm współczesny

- niepełny (nieskonsolidowany) - dopuszcza próby liberalizacji cenzury, tolerancję wybranych ugrupowań opozycyjnych, limitowany udział tych partii w życiu politycznym

Analiza: 2000 - 24 kraje znajdują się w takim systemie, nieszczelność systemu, efekt niezamierzonych działań, nieudolność rządzenia, istnienie ograniczonej opozycji, nadzorowanej, np. Hiszpania od lat 60., Portugalia '74 (rewolucja goździków), Polska '80-'81, po roku '86, ZSRR od Gorbaczowa, Węgry w II połowie lat 80, Algieria (rozkład bloku wschodniego, Francja udziela Algierii pomocy ekonomicznej), Białoruś (dojście Łukaszenki do władzy w demokratycznych wyborach), Serbia (Slobodan Milosevic - łamanie praw człowieka, eksterminacja ludności albańskiej)

- pełny (skonsolidowany) - ustrój skutecznie przeciwdziała przejawom demokratycznym, nie dopuszcza do swobód

Analiza: wszystkie elementy systemu dostosowane do rządzących, brak opozycji, np. Europa Wschodnia w kontekście historycznym (lata 50.), ChRL, Wietnam, Libia (Kadafi Muamar, zielona książeczka), długo w Ameryce Łacińskiej po II WŚ (Augusto Strezner - Paragwaj, Augusto Pinochet - Chile, Boliwia, Wenezuela, Peru, Urugwaj itd., lata koło 60.-80.), Dominikana - Truillo, Haiti, Nikaragua, Indonezja - gen. Sucharto, Filipiny - gen. Markosa, Turcja i Mali - demokracje nieskonsolidowane bliskie autorytaryzmowi, kraje arabskie pod znakiem zapytania, np. Arabia Saudyjska, Zjednoczone Emiraty Arabskie, kraje Azji Środkowej (historycznie)

WYKŁAD VI

Temat: Unitaryzm, federalizm i konfederalizm w systemach politycznych.

System polityczny z uwagi na strukturę administracyjno-terytorialną oznacza, iż tworzą się stosunki między władzami centralnymi a regionalnymi, określa zakres ich działań.

Systemy:

- unitarne (proste)

- złożone (federacje i konfederacje)

I. Systemy unitarne - wewnętrznie jednolite, spójne, jednostki podporządkowane organom centralnym. Najbardziej popularna forma rządzenia państwem (ok. 5/6 wszystkich państw)

a) cechy:

- jednolity system prawa materialnego i formalnego

- jednolite obywatelstwo

- występuje jednorodny system organów wykonawczych, ustawodawczych oraz sądowniczych

b) modele:

- unitarny zcentralizowany - podporządkowanie osiągane przez wyznaczenie odpowiednich urzędników przez władzę centralną (np. Finlandia, Holandia, dawniej Skandynawia), zakres spraw centralnych jest szeroki, najważniejsze decyzje w centrum, władze centralne regularnie zmieniają postanowienia władz terytorialnych

- unitarny zdecentralizowany - organy terytorialne formowane niezależnie od władz centralnych (Wielka Brytania, Japonia, Nowa Zelandia, większość państw europejskich), ma miejsce, gdy organy centralne nie mogą bezpośrednio decydować o sprawach organów władzy lokalnej

- unitarny zdekoncentrowany - wszystkie systemy unitarne, których nie można sklasyfikować do powyższych

II. Systemy złożone - występują w państwach, w których regiony zachowały jakiś zakres suwerenności, mają one ograniczone kompetencje, sprawują władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą, historycznie - unie personalne i realne (najczęściej personalna jako związek państw złączonych osobą monarchy z zachowaniem odrębnego systemu organów państwowych, np. Unia Polsko-Węgierska 1370, Unia w Krewie 1385, Unia Kalmarska 1397 między Danią, Norwegią a Szwecją, unia realna - związek 2 lub więcej państw, za pośrednictwem której sprawy zagraniczne, wojskowe, finansowe itd. miały być rozwiązywane wspólnie, dla wszystkich członków, np. Unia polsko-litewska z 1569, Królestwo Hiszpańskie, Wielka Brytania czyli Anglia ze Szkocją 1706, oraz Irlandią 1800)

III. Systemy złożone konfederacyjne

Następstwa kształtowania się unii między państwami, związek kilku lub kilkunastu państw, gdzie jest realizowana wspólnie polityka, ale bez powoływania wspólnego organy wyznaczającego militaria, gospodarkę itp., zachowanie prawa do ustalania własnych kompetencji i kompetencji wszystkich jednostek terytorialnych w ich obrębie, jednostki te są suwerenne i otrzymują osobowość międzynarodową, charakter prawno-międzynarodowy. Każda część składowa ma taki sam głos, niezależnie od wszystkiego, duża nietrwałość konfederacji - rozpadają się lub kształtują w federacje, np.

- Wieleci - grupy plemienne nad odrą X wiek, prowadziły wspólną politykę na rzecz suwerenności

- Aztekowie

- konfederacja Senegambijska (1982-89) - Senegal francuski i Gambia brytyjska, wspólne położenie w Afryce Zachodniej, odbył się zamach stanu, prezydent Senegalu jest jednocześnie przywódcą konfederacji, omawianie projektów i celów przez rady w Dakarze, spotkania parlamentów, członkowie: 1/3 Gambijczycy, 2/3 Senegalczycy, zachowanie własnych rządów i parlamentów, niezależność na arenie międzynarodowej, 1989 - pucz wojskowy, zerwanie konfederacji przez Gambię

- Bośnia i Hercegowina - 1995 - plan dwóch regionów politycznych (Republika Serbska BiH, Federacja Chorwacko-Muzułmańska BiH) - 10 kantonów, na czele kolegium trzech przywódców etnicznych - Serbów, muzułmanów, Chorwatów

IV. Systemy złożone federacyjne

Federacja - państwo związkowe, części składowe posiadają samodzielność prawną i określony zakres samodzielności politycznej, określone nazwy historyczne podziałów terytorialnych: Stany, Prowincje, Kantony, Landy, Państwa, Kraje, władny podział administracyjno-terytorialny, współcześnie najczęstsza złożona postać systemowa.

a) Przyczyny:

- przekształcenie się konfederacji w federację, np. USA, Szwajcaria

- za pomocą dobrowolnej umowy między systemami unitarnymi, np. Jugosławia - rozpad, Hawaje włączone do USA

- zakupy terytoriów przez państwa, np. USA - Luizjana od Francji, Alaska od Rosji

- na skutek konfliktu zbrojnego, np. Nowy Meksyk wywalczony przez USA

- wcielenie terytorium do państwa przez umowę międzynarodową, np. po IIWŚ Nowa Funlandia wcielona do Kanady

- pełna decentralizacja systemu unitarnego, np. Belgia - wspólnoty regionalne, etniczne, językowe

b) Cechy:

- terytorium nie jest jednolitą całością

- składa się z podmiotów federacji, pozbawionych pełnego uczestnictwa w stosunkach międzynarodowych, nie ma prawa do recesji

- podmioty federacji rozporządzają władzą ustrojodawczą i ustawodawczą (własne ustawy, konstytucje itp.)

- części składowe mogą mieć własny system prawny i sądowniczy

- istnieje podwójne obywatelstwo - obywatel podmiotu federacji i państwa związkowego

- bikameralizm - dwuizbowy parlament

- interesy podmiotów federacji - izba wyższa (równe przedstawicielstwo przed IIWŚ, po IIWŚ zróżnicowane przedstawicielstwo), interesy narodowe - izba niższa

c) Podział kompetencji między federacją a częściami składowymi:

- zasada dualistycznego federalizmu (USA, Kanada, Meksyk, Australia) - to, co w konstytucji ogólnozwiązkowej, należy do federacji

- zasada wyłącznej kompetencji związku (Austria) - prawo związkowe w określonych sytuacjach może przewyższać prawo podmiotowe

- zasada trójczłonowego systemu rozgraniczenia kompetencji (Indie) - paragrafowane są kwestie, którymi zajmuje się państwo (konstytucja związkowa), konstytucja stanowa - dla regionów, niezapisane kwestie - kompromisowe

WYKŁAD VII

Temat: Systemy autonomiczne i monarchiczne.

I. Systemy autonomiczne

Autonomia - wewnętrzne samo zarządzanie terytorium państwa na podstawie kompetencji ustawodawczych

a) Przyczyny tworzenia się systemów autonomicznych:

- względy geograficzne (np. Grenlandia, Wyspy Owcze)

- kontekst ekonomiczny - różny rozwój regionów, tworzenie wspólnot autonomicznych z nadrozwojem i niedorozwojem (np. Kraj basków, Wspólnota katalońska - Hiszpania, historycznie Flamandia w Belgii), regiony z niedorozwojem - decydują o podatkach, kształtują politykę lokalną przez kształt autonomii (np. Sycylia - Włochy, Walonia - Belgia, Walia - Wielka Brytania, Bretania - Francja)

- podejście historyczne - kraje posiadające odrębne księstwa, mające silne tendencje separatyzmu, podtrzymywanie tożsamości narodowych, zachowanie jedności terytorialnej (np. Szkocja - Wielka Brytania, Galicja - Hiszpania, historycznie Król. Obojga Sycylii - Włochy)

- kwestie narodowe - w danym regionie występuje sytuacja etniczna między grupami, stąd wspólnota autonomiczna (np. Wyspy Alandzkie między Finlandią a Szwecją, Kraj basków i Katalonia w Hiszpanii, Dolna Aosta we Włoszech, niektóre obszary Ameryki Łacińskiej i Meksyku

- względy religijne, językowe, prawne

Autonomia oznacza ograniczoną samodzielność, głównym aktem prawnym jest autonomiczny statut (podstawa działania autonomii), zatwierdzony przez organ ustawodawczy, w każdej chwili może być przez niego zmieniony. Może istnieć autonomiczny parlament i rząd (np. parlament i rząd szkocki), własny system sądowniczy. Więź między wspólnotami autonomicznymi a organami centralnymi ogólnopaństwowymi istnieje, by uniknąć sporów.

Wspólnota o charakterze politycznym (np. Samowie i Lapończycy w Skandynawii) to taka wspólnota, w której funkcjonują rządy i parlamenty, ale brak odrębnego dla tej wspólnoty terytorium.

II. Systemy monarchiczne

Występują, gdy na czele władzy suwerennej stoi monarcha i zazwyczaj dzierży ją dożywotnio.

Podział: monarchie dziedziczne i monarchie elekcyjne, historycznie monarchie absolutne, monarchie ograniczone (parlamentarne i konstytucyjne)

a) 3 modele monarchii:

- europejski - księstwa (np. Monako, Liechtenstein), elektoraty, palatynaty, wielkie księstwa (np. Luksemburg, kiedyś Finlandia), królestwa (np. Dania, Norwegia, Szwecja, Hiszpania, Wielka Brytania, Belgia, Holandia), cesarstwa (historycznie austriackie, niemieckie), monarchia elekcyjna (Watykan)

- arabski - emiraty (Zjednoczone Emiraty Arabskie) - Wielki Emir urzęduje w Abunabi (pierwszy Emirat), Dubaj, sułtanaty (Sułtanat Brunei, wyspa Borneo, ogólnie historycznie, np. Sułtanat Arabii Saudyjskiej i Maroka - teraz królestwa), kalifaty (władze świeckie i religijne w jednych rękach, historycznie: bagdadzki, kairski, kordobański)

- azjatycki - księstwa (półwysep Indyjski, na czele Maharadża), chanaty (Mongolia, na czele chan), cesarstwa (Chiny, Korea, Japonia), carat (historycznie Rosja, na czele carowie)

W Europie od XVIII wieku monarchie były ograniczone.

W modelu azjatyckim i arabskim władza jest nieograniczona, wybierana przez wąską grupę elity stojącą na straży jedności (religijnej, społecznej itp.), monarcha jest praktycznie nieusuwalny, (odstępstwo od tej reguły - monarchia malezyjska, elekcyjna, monarcha wybierany na 5 lat, Malezja jest federacją, dzieli się na podmioty, sułtanowie zbierają się na kolegium u spośród siebie wybierają monarchę), w Japonii wciąż pozostaje cesarstwo, od 1945 ograniczone przez konstytucję, monarcha pełni funkcję reprezentacyjną.

Współcześnie istnieję 24 monarchie, z czego 11 w Europie, brak monarchii na kontynencie amerykańskim, niewiele w Afryce - ok. 3 (Maroko), Oceanii

WYKŁAD VIII

Temat: Współczesne systemy rządów.

Systemy republikańskie - władza pochodzi od narodu, partii lub grupy osób, jest ich 7/8 wszystkich podmiotów.

Modele republikańskie ze względu na systemy rządów:

- prezydenckie

- semi-prezydenckie (półprezydenckie, mieszane)

- parlamentarne: parlamentarno-gabinetowe, komitetowe, kanclerskie

Określają one uczestnictwo i zakres kompetencji władzy w rządzie, ogól relacji między władzą ustawodawczą i wykonawczą.

I. System prezydencki

- określa wzajemne stosunki między parlamentem a prezydentem (szef rządu, głowa państwa, szef administracji państwa) oraz sądami.

- klasyczna postać modelowa: USA

- inne państwa - w Ameryce Łacińskiej (Meksyk, Chile), Azja - Korea Południowa, Tajwan, Filipiny - model prezydencki załamywał się po jakimś czasie

a) Cechy systemu:

- prezydent - dużo ważnych funkcji, jest głową państwa, szefem rządu federalnej administracji, głównodowodzącym wojska, floty, wykonuje jednoosobową władzę wykonawczą, nie ma rządu ani premiera, jest tylko ciało doradcze (sekretarze, pełnią funkcje jak ministrowie, realizują decyzje prezydenta, funkcja opiniodawcza, tylko prezydent podejmuje decyzje), wybierany w wyborach powszechnych, pośrednio poprzez kolegium elektorskie, które składa się z 535 elektorów, jest równy parlamentowi, równowaga instytucji władzy, sądy przypatrują się równowadze sił i jej pilnują

- separacja władz - władza wykonawcza i ustawodawcza są od siebie niezależne w sposób rygorystyczny, mają inne funkcje i prerogatywy, zasada incompatibilitas (nie łączenia stanowisk) - kongresmen nie może być sekretarzem lub prezydentem i odwrotnie, jedynie parlament uczestniczy w procesie ustawodawczym i jedynie prezydent uczestniczy w sprawowaniu rządów

- możliwość obalenia prezydenta przez parlament (ale parlament nie może obalić prezydenta)

- prezydent nie jest odpowiedzialny przed parlamentem

- prezydent nie posiada inicjatywy ustawodawczej

- sekretarze są odpowiedzialni wyłącznie przed prezydentem

- pewne formy zależności między legislatywą i egzekutywą:

* prezydent i sekretarze mogą zostać pociągnięci do odpowiedzialności politycznej (impeachment), izba reprezentantów stawia zarzuty, a senat sądzi, żeby wprowadzić stan oskarżenia, trzeba osiągnąć większość bezwzględną 50% + 1 głos, aby w senacie skazać, większość musi być kwalifikowana - 2/3 głosów, następuje usunięcie z urzędu i pozbawienie funkcji publicznych

* prezydent ma prawo do mianowania wyższych funkcjonariuszy publicznych (np. sędziów federalnych w sądzie najwyższym), czyni tak za zgodą senatu, zgoda senatu jest też niezbędna do zawierania umów międzynarodowych

* prezydent posiada prawo weta zawieszającego ustawy, które może zostać obalone ponownym przyjęciem projektu ustawy (obie izby muszą mieć większość kwalifikowaną 2/3 głosów)

* prezydent dysponuje prawem wygłaszania orędzi do kongresu, w pierwszy wtorek nowego roku, sprawozdanie z funkcjonowania państwa za ostatni rok, kongresmeni otrzymują również propozycje projektów ustaw, orędzie zawiera propozycje, aby poprawić stan państwa

- kadencje: Senat - 6 lat, prezydent - 4 lata, izba reprezentantów - 2 lata

- zalety systemu: stabilność, jasność, przejrzystość

- wady systemu: konflikty między egzekutywą a legislatywą

II. System semi-prezydencki

- zespół zasad polityczno-ustrojowych określający relacje między parlamentem, rządem a prezydentem, który jest wybierany w wyborach powszechnych, powołuje rząd, który cieszy się zaufaniem parlamentu

a) Cechy systemu:

- dualizm egzekutywy - składa się z prezydenta oraz rządu (premier + rada ministrów), prezydent wybierany przez ogół obywateli w głosowaniu powszechnym i bezpośrednim, uprawnienia władcze, szerokie uprawnienia prezydenta

- premier i rząd - odpowiedzialni za niższą izbę parlamentu, również pochodzą z wyborów, jednocześnie premier odpowiada przed prezydentem (dualizm egzekutywy), ale prezydent zostaje szefem władzy wykonawczej

- dodatkowe uprawnienia prezydenta wzmacniające jego władzę:

* prawa zwyczajowe - prawo łaski, nadawanie orderów, mianowania i nominacje na stopnie wyższe

* uprawnienia nadzwyczajne (osobiste) - podejmowane samodzielnie, nie wymagają kontrasygnat, brak odpowiedzialności przed parlamentem, np. prawo do nominacji premiera, prawo do rozwiązania Zgromadzenia Narodowego, po roku działania, nie później niż na pół roku przed końcem kadencji ZN, prawo do odwołania się do narodu na drodze referendum, prawo do wprowadzenia stanu wyjątkowego na terenie państwa lub jego części

- kompromis między prezydencką a parlamentarną formą władzy

- odpowiedzialność rządu przed parlamentem i prezydentem

- 2 elementy separacji władzy: zasada nie łączenia stanowisk między rządem a parlamentem (incompatibilitas), prezydent nie może poruszać dziedzin obejmujących działalność parlamentu

- zachowano zasady systemu parlamentarnego: prawo egzekutywy do rozwiązania parlamentu, udział egzekutywy w procesie ustawodawczym

- niewiele państw posiada mieszany system rządów: Republika Weimarska 1919-1933, Finlandia 1919-2000, Republika Austriacka od 1929, Irlandia od 1937, Islandia po IIWŚ, Francja od 1962, Portugalia od 1976, Rumunia, Bułgaria, Albania, kraje byłej Jugosławii i ZSRR wyłączając regiony nadbałtyckie, po zimnej wojnie

- funkcjonowanie systemu uzależnione od systemu partyjnego - gdy jest zbyt duża polaryzacja polityki - wprowadzenie tego systemu jest zbyt trudne, prezydent musi mieć duże poparcie

- model typowy dla tego systemu: Francja

- zalety systemu - stabilność pod warunkiem jednolitej siły politycznej

- wady systemu - konflikt między parlamentem i rządem a prezydentem, gdy brak jednolitej siły politycznej

WYKŁAD IX

Temat: Systemy rządów parlamentarnych.

I. Parlamentarno-gabinetowy

- zespół zasad polityczno-ustrojowych określających wzajemny stosunek miedzy 3 organami władza państwowej (głową państwa, rządem a parlamentem), rząd musi cieszyć się zaufaniem parlamentu, który jest powoływany przez prezydenta

- zasada podziału władzy oparta na współpracy, istnieniu powiązań i zrównoważonych kompetencjach obu władz, uniemożliwiający supremację jednej z władz

- model kształtuje się na początku XVIII w. jako rezultat ograniczania władzy monarchy i postępująca forma autonomizacji ministrów (w Wielkiej Brytanii), wydanie edyktu o prawach (bill of rights), od XVIII wieku ministrowie w UK powoływani są przez monarchę i zależni od parlamentu

- dualistyczna egzekutywa - głowa państwa i rząd, później premier jako oddzielny organ państwowy powoływany przez głowę państwa, posiada zaufanie parlamentu - wpływ obu organów na siebie - odpowiedzialność rządu przed parlamentem i wpływ rządu na parlament poprzez rozwiązywanie niższej izby przed terminem

- współcześnie:

* konstytucyjne - charakterystyczne dla okresu sprzed IIWŚ (Niemcy, Austro-Węgry, UK)

* oparte na normach prawnych - od czasu IIWŚ, poza UK (tam - racjonalizacja parlamentaryzmu)

- porządek partyjny jest ważny, od niego zależne jest funkcjonowanie systemu, im bardziej system partyjny zbliża się do dwupartyjnego, tym bardziej można mówić o odmianie parlamentarno-gabinetowej

a) Cechy:

- dualizm egzekutywy - rozgraniczenie kompetencji głowy państwa i rządu

- głowa państwa pełni rolę arbitra, stoi na straży jedności państwa, ciągłości władzy państwowej, posiada uprawnienia związane z reprezentacją (wymagają kontrasygnaty premiera lub/i ministra), pozbawiona jest kompetencji władczych

- rząd posiada rzeczywistą władzę, rządzi, składa się z premiera i ministrów, powoływany przez głowę państwa (mianuje premiera i na jego wniosek mianuje ministrów), musi się liczyć z wolą większości parlamentarnej (rząd musi posiadać zaufanie parlamentu)

- szef rządu - lider partii/koalicji, która wygrała wybory, premier dobiera sobie współpracowników

- posiadanie prawa do rozwiązania parlamentu (izby niższej pochodzącej z wyborów powszechnych) przez egzekutywę, parlament rozwiązuje głowa państwa na wniosek premiera lub rządu (Australia), prawa do rozwiązania nie ma egzekutywa w Norwegii i Nowej Zelandii

- ponoszenie odpowiedzialności konstytucyjnej przez rząd i głowę państwa w przypadku naruszenia konstytucji lub zdrady stanu

- egzekutywa ma prawo do uczestnictwa w procesie ustawodawczym (bezpośrednie inicjatywy ustawodawcze rządu)

- brak zasady incompatibilitas - połączalnośc mandatu parlamentarnego z członkowstwem w rządzie

Współcześnie występuje zachwiana równowaga władz na korzyść rządu (wzrost roli rządu, spadek roli parlamentu).

W praktyce system ten jest trwalszy niż systemy prezydenckie - większa elastyczność obu władz, większe naciski. Jeśli występuje dużo partii politycznych, trudno jest osiągnąć jedność polityczną, system nie jest stabilny (np. Belgia, Włochy).

II. Parlamentarno-komitetowy

- rządy zgromadzenia, zespół zasad polityczno-ustrojowych określających relacje między trzema władzami tak, że parlament jest najwyższym organem państwa, który powołuje 2 następne władze i są one komitetami wykonawczymi parlamentu.

- opiera się na zasadzie jednolitości władzy, supremacji władzy ustawodawczej, wybieranej przez ogół społeczeństwa, reprezentacje suwerenne prawa narodu i podporządkowane nim są inne władze

- wprowadzony z rewolucją burżuazyjną we Francji (1793 - konstytucja jakobińska), później próba reaktywacji w czasie komuny paryskiej, międzywojenna Estonia, w 1946 chciano znów wprowadzić we Francji, obecnie - Szwajcaria - zaprojektowano wraz z drugą konstytucją 1874

a) Cechy:

- główna rola parlamentu - nadrzędny organ, wyłącznie sprawujący władzę, inne organy są postanowieniami woli organu ustawodawczego, posiada f. ustawodawczą i f. rządzenia państwem, ustala główne założenia polityczne państwa (polityka wewnętrzna i zagraniczna), powołuje inne organy państwa i wytycza ich linie postępowania, posiada nieograniczone uprawnienia kontrolne

- rząd - wybierany przez parlament bez udziału instytucji trzecich, członkowie rządu są wybierani spośród parlamentu, spoza parlamentu, w Szwajcarii - zasada nie łączenia stanowisk między rządem a parlamentem (incompatibilitas)

- komitet wykonawczy parlamentu - nie posiada samoistnej władzy wykonawczej, wykonuje decyzje parlamentu, odpowiedzialny przed parlamentem w sposób bezpośredni, rząd i członkowie mogą być odwołani w każdym momencie (wg Konstytucji Szwajcarskiej - nie można odwołać rządu przed zakończeniem kadencji parlamentu, która trwa 4 lata)

- głowa państwa - może nią być rząd lub oddzielna instytucja (prezydent), powoływana przez parlament i przed nim bezpośrednio odpowiedzialna, nie może rozwiązać parlamentu, ani wpływać na treść jego ustawodawstwa, ani wyznaczać pełnomocników lub reprezentantów, w Szwajcarii - głowa państwa nie istnieje (w rządzie jest przewodniczący, najstarszy, pełni funkcję prezydenta przez rok i ją przekazuje kolejnej osobie)

- niewielka możliwość oddziaływania rządu na parlament, brak bezpośredniej inicjatywy ustawodawczej, wykonywanie decyzji parlamentu

- parlament jest ograniczony przez inicjatywy obywatelskie: ustawodawczą i referenda (obligatoryjne lub fakultatywne)

- Szwajcaria - rząd dobierany na zasadach narodowościowych, wg magicznej formuły - przedstawiciele 3 największych narodowości, 4 języków, 3 największych kantonów

III. Kanclerski

- zaznaczono wzmocnioną pozycję kanclerza stojącego na czele rządu i odpowiedzialnego za egzekutywę

- wprowadzenie w RFN po IIWŚ (odwołanie do Republiki Weimarskiej)

- wzmocniona pozycja szefa rządu, szczególny sposób powoływania kandydata na kanclerza, wyasygnowanie kanclerza przez bezpośrednią odpowiedzialność przed parlamentem, ministrowie są odpowiedzialni jedynie przed kanclerzem, do którego należą rządy

a) Cechy:

- specjalny tryb powoływania kanclerzy i ministrów

* wybór kanclerza - Bundestag (zgłoszenie kandydatury) głosowanie bezwzględna wielkość = kanclerz

* ministrów mianuje i odwołuje prezydent na wniosek kanclerza, nie istnieje wotum zaufania ze strony Bundestagu, kanclerz sam sobie dobiera ministrów

- kanclerz korzysta z zasad, które podnoszą jego ważność:

* zasada politycznego kierownictwa (kancler princip) - kanclerz ponosi odpowiedzialność przed parlamentem za rząd i politykę rządu, dlatego może narzucać swoją wolę ministrom

* resort princip - ograniczona samodzielność ministrów - informują kanclerza o podejmowanych działaniach w resortach

* Collegial princip - ograniczona kolegialność - rząd kreuje politykę przez kolegialne głosowanie

* zasada politycznej odpowiedzialności kanclerza za działalność gabinetu - jedynie kanclerz posiada zaufanie ze strony Bundestagu i tylko on może je utracić, ministrowie ponoszą odpowiedzialność polityczną jedynie przed kanclerzem

- kanclerz nie odpowiada politycznie przed prezydentem, więc jedynie Bundestag może go odwołać na podstawie konstruktywnego wotum nieufności: ¼ deputowanych - wniosek o odwołanie, jeśli na tej samej sesji kanclerz odwołany, to trzeba zgłosić kontrkandydata, który musi uzyskać zaufanie Bundestagu większością bezwzględną, jeśli jej nie uzyska, starszy kanclerz pełni nadal swoje obowiązki bez wotum zaufania - stan wyższej konieczności ustawodawczej, może zostać wprowadzony tylko raz, na okres 6 miesięcy, można uchwal ich każdy projekt ustawy

1

Władza społeczeństwo - bezpośrednia komunikacja np. referendum

Społeczeństwo władza - bezpośrednia komunikacja np. wybory lub inicjatywa obywatelska

Wartości

Normy

Idee

Władza

Instytucje

Społeczeństwo

Otoczenie ekonomiczne

Otoczenie normatywne

Otoczenie aksjologiczne

Otoczenie geograficzne

Otoczenie religijne

Otoczenie kulturowe

Władza

Instytucje

społeczeństwo

---