Wstęp do epoki oświecenia
1. Charakterystyka epoki: oświecenie w Europie przypada na XVIII wiek; w Polsce na drugą połowę XVIII wieku. W epoce oświecenia nastąpił odwrót od nastrojów mistycznych, religijnych. Była to epoka wielkich wynalazków i rozwoju różnych dziedzin wiedzy. Rozwojowi nauki towarzyszyła wiara w ludzki rozum i ogromne możliwości twórcze człowieka.
2. Podłoże filozoficzne epoki oświecenia:
racjonalizm - pogląd filozoficzny oparty na poznawaniu świata przy pomocy rozumu. Jego twórcą był francuski filozof Kartezjusz, autor głośnej maksymy: „cogito ergo sum” - „myślę więc jestem”.
empiryzm - podgląd filozoficzny uznający doświadczenie jako głośny sposób poznawania świata. Twórcą tego kierunku był angielski myśliciel Francis Bacon.
deizm - pogląd filozoficzny uznający istnienie Boga, ale ograniczający Jego rolę wyłącznie do stworzenia świata.
ateizm - zaprzeczenie wiary w istnienie Boga.
sensualizm - pogląd filozoficzny głoszący poznawanie świata za pomocą zmysłów. Twórcą był angielski uczony John Locke. Udowadniał on, że człowiek rodzi się jako „tabula rasa”, czyli czysta karta, a życie zapisuje na niej przeżycia i doświadczenia.
4. Konwencje literackie oświecenia:
a) konwencja literacka klasycyzmu: ukształtowała się w XVII wieku we Francji za panowania władcy Ludwika XIV. Aby dodać blasku swemu panowaniu, król szeroko rozwinął instytucje mecenatu. Skupił na swoim dworze grupę poetów, którzy mieli za zadanie stworzyć wielką literaturę. Nawiązywali oni do utworów starożytnych, klasycznych. Jeden z nich Mikołaj Boileau-Despeaux (Budo) w oparciu o poezję Arystotelesa i Horacego ustalił konwencję literacką klasycyzmu, czyli opracował zbiór zasad i reguł obowiązujących w literaturze. Taki zbiór zasad nazywamy poetyką. Boileau zatytułował swoje dzieło „Sztuka poetycka”. Zachował się podział na rodzaje literackie: lirykę, epikę i dramat. Wartości dzieła literackiego sprowadzał przede wszystkim do doskonałości jego wykonania a na dalszy plan odsuwał sprawy tematyki i osobowości poety. Głównym postulatem poezji była zgodność z naturą. Artysta mógł układać w określoną całość poetycką elementy zaczerpnięte z natury, ale zgodne z rozsądkiem i doświadczeniem. Nie możliwe były np. obrazy poruszających się po lesie delfinów. Została wyeliminowana fantazja na rzecz racjonalnego przedstawienia świata. W dramacie miała obowiązywać reguła 3 jedności. Tą regułę jak i wiele innych zasad obalili później romantycy. Konwencja literacka klasycyzmu obowiązywała w literaturze europejskiej ponad 100 lat. W Polsce dzieło Baileaua przełożył Franciszek Ksawery Dmochowski i zatytułował je „Sztuka rymotwórca”. Ulubione gatunki literackie klasycyzmu: tragedia, komedia, poemat operowy, poemat heroikomiczny, satyra, bajka. Poeci z kręgu Ludwika XIV przestrzegali tych zasad. Należeli do nich: J. B. Molier - komediopisarz, P. Corneille - tragediopisarz, La Fontaine - bajkopisarz.
b) konwencja literacka sentymentalizmu: prekursorem tej konwencji był francuski myśliciel i filozof Jan Jakub Rousseau (Ruso). Głosił on ścisły związek człowieka z naturą. Uważał, że natura dała człowiekowi wszystko aby był szczęśliwy. Dopiero rozwój cywilizacji rozwinął w człowieku złe instynkty i przywary. Jan Jakub Rousseau, jako jeden z pierwszych w epoce rozumu i trzeźwości myślenia, wyraził uwagę nad znaczeniem ludzkich uczuć. Napisał głośny romans w formie utworu zatytułowanego „Nowa Heloiza”. Nawiązywał w nim do średniowiecznej historii miłosnej wieśniaczki Heloizy i uczonego Abelarda, kochanków rozdzielonych przez ich rodziny. Tragiczna miłość pary bohaterów dostarczyła wielu wrażeń i wywarła wpływ na kierunek znany sentymentalizmem. Nazwa sentymentalizmu pochodzi od powieści angielskiego pisarza Laurence Sterne'a „Podróż sentymentalna”. Przedmiotem w tej powieści były nie wydarzenia ale przeżycia wewnętrzne bohaterów. Sentymentalizm był reakcją na realistyczną postawę poetów oświeconych. Głosił umiarkowane uczucia: smutek, współczucie, tkliwość, bolesne rozpamiętywanie, rezygnację. Przedstawiciele tego gatunku chętnie odwoływali się do przyszłości. Pisali sielanki, nieme powieści liryczne. W świecie uporządkowanym przez rozum, sentymentalizm otwierał skromną możliwość wyrażania uczuć. W Polsce reprezentantem tego gatunku był Franciszek Karpiński nazywany poetą serca.
c) konwencja literacka stylu rokoko: najmniejszy udział w tworzeniu dorobku piśmienniczego był styl rokoko. Wpłynął on na powstanie literatury o charakterze rozrywkowym. Był charakterystyczny dla rytmowych i subtelnych komedii, oper, wierszy okolicznościowych, uważał piękno za naczelną wartość sztuki.
4. Największe idee i wartości epoki oświecenia:
krytycyzm - typowy dla epoki oświecenia, odnosił się do wszelkich przejawów ciemnoty, do tradycyjnych motywacji politycznych i społecznych, do różnych form życia religijnego itp.
utylitaryzm - można idea oświecenia podkreślająca użyteczność jednostki w społeczeństwie. Oświecenie aktywowało potrzebę kształcenia, czyli oświecenia ludzi. Zakładał on, że literatura powinna mieć dydaktyczne czyli pouczające, moralizatorskie.
5. Wielkie dzieła oświecenia i wielcy twórcy epoki:
a) Wydarzeniem na miarę europejską była „Wielka Encyklopedia Francuska” - pierwsze tego typu dzieło encyklopedyczne w Europie, uwzględniające najnowsze zdobycze nauki; była ona dziełem wielu wybitnych ludzi.
b) Duży wpływ na europejską myśl oświeceniową wywarł francuski myśliciel i filozof Monteskjusz. W swoim dziele pt. „O duchu praw” sprecyzował teorię o trójpodziale władzy, wg. której władza w każdym cywilizowanym państwie dzieli się na: wykonawczą, sądowniczą i ustawodawczą. Ta teoria, choć rozmaicie realizowana, znalazła odbicie we wszystkich współczesnych systemach ustawodawczych.
c) Ogromny wpływ na życie intelektualne Europy w epoce oświecenia wywarł Francuz - Wolter. Zajmował się on: filozofią, urbanistyką, transportem, literaturą, a wszystko to interesowało go dla zrealizowania modelu nowoczesnego oświeconego społeczeństwa. W dziedzinie literatury upowszechnił się gatunek zwany powiastką filozoficzną.
OŚWIECENIE W POLSCE
1. Czas trwania: w Polsce druga połowa XVIII w. Umownie przyjmujemy daty: 1764 - wstąpienie na tron króla Augusta Poniatowskiego i 1815 - kongres Wiedeński.
2. Oświecenie w Polsce przypada na burzliwy okres naszych dziejów. Postępowa część społeczeństwa przystępuje do walki o reformy mające wydźwignąć państwo z upadku: politycznego, gospodarczego i kulturalnego.
1768 - konfederacja barska
1772 - I rozbiór Polski
1793 - II rozbiór Polski
1795 - III rozbiór Polski
1788-1792 - Obrady Sejmu Wielkiego
1791 - Konstytucja III Maja
1807 - Utworzenie Księstwa Warszawskiego
3. Literatura polskiego oświecenia włączyła się w nurt walki o reformy. Miała charakter utylitarny i dydaktyczny. Piętnowała wszelkie ujemne przejawy szlacheckiego sarmatyzmu, kształtując model człowieka oświeconego - Polaka i obywatela. Rozkwit oświecenia w Polsce poprzedzała działalność prekursorów, którzy już od połowy XVIII wieku, w czasach saskich, torowali drogę nowym myślom i ideom.
PREKURSORZY OŚWIECENIA W POLSCE
1. Jednym z najbardziej światłych ludzi epoki saskiej był Stanisław Konarski. Swoją obecność w kulturze XVIII wieku rozpoczął od otwarcia szkoły średniej dla młodzieży szlacheckiej Collegium Nobilium. Konarski należał do zakonu pijarów i wystąpił z konkurencyjną dla jezuitów reformą szkolnictwa. Wprowadził język polski, zmienił nauczanie, położył nacisk na kształtowanie uczuć patriotycznych. Konarski jest autorem dzieła politycznego pt. „O skutecznym rad sposobie”. Do jego propozycji reform nawiązywali później publicyści oświecenia. Proponował wprowadzenie dziedziczności tronu, zniesienie Liberum veto i utworzenie stałej armii. Konarski dokonał kodyfikacji polskiego prawa, walczył o czystość języka polskiego. Król Stanisław August Poniatowski w uznaniu zasług kazał dla niego wybić medal z napisem „sapere auso” tzn. temu kto się odważył być mądrym.
2. Prekursorem oświecenia był dwukrotny król Polski Stanisław Leszczyński. Wydał on broszurę pt. „Głos wolny, wolność ubezpieczający”, zaproponował w niej wiele postępowych reform administracyjnych, domagał się oczynszowania chłopów w miejsce pańszczyzny.
3. Wielkie zasługi dla polskiej kultury oświecenia położył poeta i bibliograf Józef Jędrzej Załuski. Na użytki społeczeństwa przekazał ogromny księgozbiór, dając początek pierwszej Bibliotece Publicznej.
POCZĄTKI OŚWIECENIA W POLSCE. MECENAT STANISŁAWA AUGUSTA
1. Król Stanisław August Poniatowski nie zapisał się pozytywnie w polskiej historii jako polityk, ale położył wielkie zasługi dla rozwoju kultury politycznej. Od początku swego panowania stworzył mecenat.
2. Mecenat Stanisława Augusta:
a) król skupiał wokół siebie wybitnych artystów, malarzy i rzeźbiarzy. W stylu klasycystycznym przebudował swój pałac - Łazienki. Do historii polskiej sztuki przeszli dwaj malarze: portrecista - M. Bacciarelli i malarz Warszawy - B. Canaletto.
b) instytucją kulturalna utworzoną przez króla były słynne obiady czwartkowe. Zapraszał na nie literatów i artystów. W salonie króla toczyły się dyskusje, czytano literaturę, wydawano opinie.
c) z inicjatywy króla rozwinął się ruch czasopiśmienniczy. Najbardziej popularnym czasopismem był „Monitor”. Miał on charakter społeczno-obyczajowy, do zespołu redakcyjnego należeli najwięksi twórcy oświecenia. W Warszawie wychodziły „Zabawy przyjemne i pożyteczne”. W czasie obrad Sejmu Wielkiego wydawana była gazeta narodowa i obca.
d) z inicjatywy króla powstała pierwsza wyższa uczelnia wojskowa w Europie - Warszawska Szkoła Rycerska.
e) król utworzył pierwszy polski teatr jako instytucję publiczną 1765. Teatr odegrał wielką rolę w walce o reformy.
f) król wspierał działalność Komisji Edukacji Narodowej
3. Początki oświecenia w Polsce łączą się z działalnością największego poety tego okresu Ignacego Krasickiego. Krasicki, ksiądz kształcony w Rzymie i przyjaciel Stanisława Augusta, rozpoczął działalność literacką od felietonów satyrycznych drukowanych na łamach „Monitora”. Jednym z pierwszych utworów był „Hymn do miłości ojczyzny”, stał się hymnem Szkoły Rycerskiej a także pełnił funkcję hymnu państwowego:
„Święta miłości kochanej ojczyzny
Czują cię tylko umysły poczciwe
Dla ciebie zjadłe smakują trucizny
Dla ciebie więzy pęta nie zelżywe.
Kształcisz kalectwo przez chwalebne blizny
Gnieździsz w umyśle rozkoszy prawdziwe
Byle cię można wspomóc, byle wspierać
Nie żal żyć w nędzy, nie żal i umierać”
KRYTYKA DUCHOWIEŃSTWA ZAKONNEGO W POEMACIE HEROIKOMICZNYM „MONACHOMACHIA”
1. Poemat heroikomiczny to gatunek literacki jaki ukształtował się w dobie klasycyzmu. Jest to utwór epicki, wierszowany, ukazujący bohaterskie czyny w sposób komiczny (parodia eposu).
2. Ignacy Krasicki napisał trzy poematy heroikomiczne:
- „Myszeida”
- „Monachomachia”
- „Antymonachomachia”
„Monachomachia, czyli Wojna mnichów”. W utworze tym poeta przedstawił konflikt dwóch klasztorów, zakończony bitwą.
3. W „Monachomachii” poeta zawarł krytykę duchowieństwa zakonnego. Klasztory określa jako: „wielebne głupstwo” lub „siedlisko świętych próżniaków”. Przedstawia życie zakonników spędzających czas na spaniu, jedzeniu, piciu i bezsensownych dysputach. Dysputa zakonników z dwóch antagonistycznych klasztorów kończy się bójką na sandały, książki, kufle itp. Poeta zastosował komizm sytuacyjny. Postacie są także komiczne a nawet karykaturalne (komizm postaci). „Monachomachia” skrzy się dowcipem i humorem. Oprócz humorystycznych scen i postaci mamy również komizm słowny. Język utworu uderza precyzją i zwięzłością.
Aforyzm - trafna myśl, sentencja np.:
- „i śmiech niekiedy może być nauką”
- „trzeba się uczyć - upłynął wiek złoty”
- „szanujmy mądrych przykładnych chwalebnych
śmiejmy się z głupich choć i przewielebnych”
4. Znaczenie „Monachomachii” - satyryczny poemat Krasickiego zawierał głębszy sens. W okresie kiedy poeta wydał utwór rozpoczynała się działalność Komisji Edukacji Narodowej. Krasicki krytykował ciemnotę utrzymywaną w znacznym stopniu przez szkolnictwo zakonne. Drwiny z życia klasztorów, jego krytyczna ocena położyły w społeczności świeckiej jedną z najważniejszych instytucji kościoła.
5. „Monachomachia” wywołała oburzenie w niektórych kręgach społecznych. W odpowiedzi krytykom Krasicki napisał kolejny poemat heroikomiczny „Antymonachomachia”, w którym nie odwołał swoich poglądów.
DYDAKTYCZNY CHARAKTER POWIEŚCI IGNACEGO KRASICKIEGO „MIKOŁAJA DOŚWIADCZYŃSKIEGO PRZYPADKI”
Ignacy Krasicki wprowadził do literatury polskiej powieść jako gatunek literacki. W 1776 wydał powieść pt. „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”. Powieść nie była znana w Polsce i Krasicki wykorzystał 3 rodzaje powieści znanej na zachodzie: obyczajową, utopijną i przygodową. Powieść ta składała się z 3 części, a każda z nich przedstawiała kolejny etap życia.
I. Dzieciństwo i młodość Doświadczyński spędza w kraju, w przeciętnej rodzinie szlacheckiej z tradycjami sarmackimi. Uczony był w szkołach publicznych i przez guwernerów. Krasicki krytycznie ocenia edukację prowadzoną przez nauczycieli zachodnich. Po pierwszych doświadczeniach życiowych zdobytych w sądzie bohater zostaje wysłany do Paryża - tam trwoni majątek i musi uciekać przed wierzycielami. Wsiada na okręt do Marsylii, statek zostaje zaatakowany przez piratów a Doświadczyński cudem ratuje życie. Dociera na tajemniczą wyspę Nipu.
II. Życie Doświadczyńskiego na wyspie Nipu: Bohater poznaje idealnie zorganizowaną społeczność. Nipuani pracują dla wspólnego dobra, są uśmiechnięci i życzliwi, pomagają sobie wzajemnie. Bohater poznaje wartość pracy a mędrzec Xao uczy go sprawiedliwości i mądrości życiowej. Idealna społeczność na wyspie Nipu przypomina dzieło angielskiego myśliciela doby odrodzenia T. Moore'a pt. „Utopia”. Moore nazwał tak wyspę, na której panowały idealne stosunki międzyludzkie. Od jego dzieła wywodzi się słowo utopijny, czyli nierealny.
III. Bogatszy o życiowe doświadczenia powraca do kraju i osiada w swoim rodowym majątku w Szuminie. Zyskuje szybko wielki szacunek. Staje się wzorem Polaka i obywatela. Bierze udział w sejmach, proponuje postępowe reformy, we własnym majątku oczynszowuje chłopów.
PODSUMOWANIE:
1. „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” to pierwsza Polska powieść - Ignacy Krasicki wprowadził ten gatunek do literatury polskiej
2. Powieść ta miała charakter dydaktyczny, moralizatorski. Główny bohater, który z hulaki i utracjusza przeradza się we wzorowego obywatela, miał być wzorem do naśladowania przez sarmatów. Taki bohater odpowiadał zwłaszcza zwolennikom reform.
3. Oczynszowanie chłopów to najbardziej postępowy postulat jaki wysuwano w sejmie, jednocześnie najbardziej postępowy w twórczości Krasickiego. Poeta napisał jeszcze dwie powieści, ale ani w nich ani w innych utworach nie powrócił do oczynszowania chłopów.
KRYTYKA OBYCZAJOWOŚCI SZLACHECKIEJ
1. Ignacy Krasicki napisał 22 satyry. Satyra była gatunkiem popularnym w okresie oświecenia. Jest to utwór wierszowany zawierający elementy liryczne, epickie i dramatyczne, ośmieszający wady ludzkie, stosunki i zjawiska obyczajowe. Jako autor satyr Krasicki włączył się w nurt literatury reformatorskiej. Zbiór satyr otwierała satyry „Do króla”.
2. Wybrane satyty:
„Do króla” - satyra zawierała mistrzowską obronę króla Stanisława Augusta przed zarzutami głupiej, konserwatywnej szlachty. Sarmatcy przeciwnicy króla stawiali mu zarzuty: nie pochodzi z królewskiego rodu, jest Polakiem, jest młody, dobry, jest wykształcony. Poeta krytykuje konserwatyzm szlachecki nie bezpośrednio, lecz w sposób zamaskowany.
„Żona modna” - w tej satyrze poeta przedstawił portret damy, która swoim trybem życia doprowadziła do ruiny swego męża sarmatę. Sarmacki dorobek męża modna dama przerabia na rezydencję w stylu francuskim, nie licząc się z kosztami. Modna żona ma pogardę dla ludzi niższego stanu, jest ograniczona, czyta francuskie romanse. W satyrze poeta ukazał zderzenie modnej cudzoziemszczyzny z sarmatyzmem szlacheckim. Taki splot 2 mentalności zaobserwował poeta w Polskim życiu obyczajowym XVIII w. Mąż żony modnej to typowy sarmata, żeni się dla majątku.
„Pijaństwo” - satyra na polską wadę narodową, napisana w formie dialogu między dwoma osobami. Punktem wyjścia jest przypadkowe spotkanie rozmówców i wymiana pierwszych zdań to wstęp, po nim następuje żywe i obrazowe opowiadanie, jednego z rozmówców na temat ostatnich przeżyć i wydarzeń domowych z okazji imienin żony, przybycia gości i wspólnego obiadu. Opowiadanie to ujawnia skutki pijatyki i bójkę, którą kończy się spotkanie. Jest to punkt kulminacyjny satyry. Następnie dochodzi do głosu drugi rozmówca, który nawiązuje do wypowiedzi, że pijaństwo jest szkodliwe, wygłasza długie pouczające przemówienie potępiające pijaństwo a chwalące trzeźwość. Poeta posłużył się ironią: pijana szlachta przeprowadza reformy dla ratowania ojczyzny. Ironię można dostrzec również w końcowej puencie. Szlachcic, który wygłaszał mowę o szkodliwości pijaństwa, oświadcza, że idzie napić się wódki - tak silny nałóg zakorzenił się wśród Polaków, że ani przykre doświadczenie ani pouczenia nie odnoszą skutku.
3. Styry - podsumowanie:
a) w satyrach, Ignacy Krasicki wyszydził wady narodowe panoszące się w życiu polskim w II połowie XVIII w.
b) odrębny charakter miała satyra „Do króla” otwierająca zbiór. Oprócz tego, że demaskowała głupotę i ograniczoność szlachty, zawierała obronę króla Augusta przed bezpośrednimi zarzutami i miała charakter panegiryku - czyli utworu pochwalnego.
c) jako autor satyr Krasicki włączył się do walki o Polaka oświeconego.
d) satyra była jednym z gatunków klasycyzmu. Pod względem literackim łączyła elementy liryczne i epickie, była także udramatyzowana, często występował dialog.
e) postawa poety pozbawiona była goryczy i zjadliwości. Poeta po mistrzowsku posługiwał się kpiną, dowcipem, był znakomitym obserwatorem życia.
DYDAKTYCZNY CHARAKTER BAJEK IGNACEGO KRASICKIEGO
1. Bajka jest to krótki utwór wierszowany zawierający morał. Bajka znana była w starożytności. Jej twórcą był niewolnik grecki Ezop, który w swych alegorycznych opowieściach piętnował złych i okrutnych właścicieli. Bajka przetrwała długo w tradycji ustnej. Jako gatunek literacki pojawiła się w czasach odrodzenia („Bajki Ezopowe” Biernata z Lublina). Rozkwit bajek nastąpił w dobie klasycyzmu.
2. Ignacy Krasicki pisał bajki krótkie, epigramatyczne, które wydał w drugim zbiorze pt. „Bajki i przypowieści”. Poeta pisał również bajki dłuższe, narracyjne, popularne. Wydane one zostały po jego śmierci w zbiorze pt. „Bajki nowe”.
3. Wybrane bajki:
„Wstęp do bajek” - poeta przedstawia idealne sytuacje w życiu, ale na koniec wyraża, że swoje rozważania włoży między bajki.
Morał: nie ma w życiu sytuacji idealnych, natura ludzka jest ułomna.
„Malarze” - dwaj malarze zestawieni na zasadzie kontrastu, uczciwy - malujący ludzi tak jak wyglądali, nieuczciwy - upiększający ludzi na obrazach.
Morał: uczciwość nie zawsze popłaca.
„Kulawy i ślepy” - nie można ważnych spraw państwowych powierzać ludziom głupim i nieodpowiedzialnym.
„Szczur i kot” - potępienie ludzkiej pychy, człowiek zbyt pewny siebie i zarozumiały ponosi klęskę.
„Wół minister” - rzetelność i pracowitość powinna zawsze zwyciężać.
4. Bajki - podsumowanie:
Bajki uczyły mądrości życia. Krasicki zawarł w nich swój pogląd na świat, na istotę natury ludzkiej. Pod alegoryczną postacią zwierząt ukrył świat ludzi - ich wady, stosunki. Bajki uczyły krytycyzmu, rozumnej oceny świata i ludzi.
Wiele bajek jest udramatyzowana - posiada dialog. Poeta posługuje się kontrastem. Uderza prostota, ograniczona ilość środków stylistycznych. Ważną rolę odgrywa rym, podkreśla siłę słowa. Morał wynika z bajki, albo jest wyrażony w niej bezpośrednio.
5. Znaczenie twórczości Krasickiego
a) Ignacy Krasicki to największy poeta polskiego oświecenia, był wielkim nauczycielem i wychowawcą polskiego społeczeństwa.
b) Jako poeta związany z osoba króla, reprezentował literaturę obywatelską i reformatorską.
c) Był znakomitym obserwatorem i odważnym krytykiem społeczeństwa. Jego twórczość miała charakter dydaktyczny, moralizatorski. Posługując się humorem, ironią i drwiną poeta piętnował wady, ośmieszał ciemnotę i zacofanie.
d) Twórczość Krasickiego była bogata i różnorodna. Obejmowała satyry, bajki, powieści, listy poetyckie, komedie, rozprawy, opowieści liryczne. Krasicki położył wielkie zasługi dla rozwoju języka polskiego.
PUBLICYSTYKA SEJMU CZTEROLETNIEGO
1. W okresie obrad sejmowych, rozwinęła się publicystyka. Po Warszawie krążyły drukowane w formie ulotek odezwy, okolicznościowe wiersze o charakterze politycznym, powstawały rozprawy i dzieła polityczne.
2. Wybitnym publicystą tego okresu był Stanisław Staszic. Mieszczanin, urodzony w Pile, ksiądz, był jednym z najbardziej światłych reformatorów. Propozycje reform zawarł w dziele pt. „Przestrogi dla Polski” i „Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego”. Ten drugi utwór miał być biografią wielkiego kanclerza a rozrósł się do rozmiarów obszernego dzieła.
3. Stanisław Staszic domagał się utworzenia w Polsce monarchii konstytucyjnej oraz dziedziczności tronu. Warunkiem właściwego funkcjonowania państwa było zniesienie Liberum veto i wprowadzenie do sejmu reprezentacji mieszczan. Staszic domagał się rozwoju miast i rolnictwa a nie oczynszowania chłopów. Często krytykował magnaterię.
4. Hugo Kołłątaj, publicysta i działacz polityczny okresu oświecenia. Walczył o pozycję polszczyzny w szkolnictwie i życiu publicznym. Szczególnie aktywnie działał w okresie Sejmu Wielkiego. Był człowiekiem o radykalnych przekonaniach i założył słynną „Kuźnicę Kołłątajowską” - klub polityczny. Kołłątaj reprezentował publicystykę pełną pasji, napisał dzieła publicystyczne „Prawo polityczne narodu polskiego” oraz „Listy Anonima”. Kołłątaj nawiązywał wyraźnie do myśli politycznej Monteskjusza, od niego przejął teorię o trójpodziale władzy. Pozostałe poglądy nie różniły się od poglądów Staszica, zdecydowanie jednak domagał się oczynszowania chłopów.
5. Franciszek Salezy Jezierski, „Katechizm o tajemnicach rządu polskiego”. Był aktywnym członkiem „Kuźnicy Kołłątajowskiej” i publicystą, szczególnie lubianym przez lud Warszawy. W swoim katechizmie w formie prostych pytań i odpowiedzi ukazał najważniejsze wady Rzeczpospolitej. Posługiwał się stylem ironiczno - drwiącym.
TEATR NARODOWY W SŁUŻBIE REFORM POLITYCZNYCH
I. Teatr Narodowy - Wojciech Bogusławski.
Teatr powstał w Warszawie z inicjatywy króla Stanisława Augusta w 1765 roku. Początki teatru nie były łatwe. W Polsce nie było tego typu instytucji, teatr kilkakrotnie bankrutował, między innymi z powodu braku aktorów, reżyserów, repertuaru itp. O rozwoju teatru można mówić dopiero w latach 80-tych, kiedy w 1783 roku jego dyrekcje objął Wojciech Bogusławski, to on nadał nazwę Teatr Narodowy. Wojciech Bogusławski był wielkim twórca teatru: reżyserem, inscenizatorem, autorem dramatów i propagatorem sztuki teatralnej. Przyczynił się do rozwoju kultury teatralnej w Polsce wprowadzając instytucję teatru objazdowego - ze stworzonym przez siebie zespołem objechał wiele miast Polski, dając w kraju kilkadziesiąt przedstawień. Bogusławski napisał podręcznik dla aktorów „Dramaturgia, czyli Nauka sztuki scenicznej”, zapewnił repertuar, popularność, za jego dyrekcji teatr włączył się do walki o reformy.
W przeddzień Powstania Kościuszkowskiego Wojciech Bogusławski przedstawił na scenie Teatru Narodowego własną sztukę pt. „Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale”, nazwał ją komediooperą. Osobliwością tej sztuki było to, że partie mówione przerywane były partiami śpiewanymi tzw. kupletami.
Treść: akcja sztuki rozgrywa się w podkrakowskiej wsi. Córka miejscowego młynarza Basia, kocha się w parobku Stachu. W Stachu kocha się także jej macocha, która aby pozbyć się rywalki przyrzeka rękę Basi góralowi Bryndasowi. Górale przypływają Wisłą do wsi. dochodzi do konfliktu. Zwaśnione strony godzi student Bardas, który przy pomocy specjalnej maszyny poraża walczących prądem elektrycznym.
Utwór Bogusławskiego zapisał się trwale w historii polskiego teatru:
- autor ukazał wieś od strony folkloru, prezentując ludowe stroje i tańce
- po raz pierwszy ze sceny przemówił lud własnym językiem - mazurzenie.
- w partiach śpiewanych, tzw. kupletach umieścił Bogusławski aluzje polityczne i demokratyczne
Komedia jako gatunek literacki słabo rozwijała się w literaturze polskiej. Rozwój komedii nastąpił w epoce oświecenia, ponieważ komedia należała do ulubionych gatunków klasycyzmu. Pierwsze komedie polskie tego okresu, których autorem był ks. Franciszek Bohomolec nie były oryginalne, autor dokonywał przeróbek komedii francuskich. Nieco później ciekawe polskie komedie zaczął pisać Franciszek Zabłocki, Franciszek Karpiński, Wojciech Bogusławski, Julian Usyn Niemcewicz i inni. Wraz z rozwojem teatru powstały gatunki dramatyczne.
II. „Powrót posła” Juliana Ursyna Niemcewicza - dlaczego komedia polityczna?
„Powrót posła” Juliana Usyna Niemcewicza to pierwsza Polska komedia polityczna. Utwór wystawiony został na scenie przez Bogusławskiego w 1791 roku. Na genezę utworu wpłynęła sytuacja polityczna kraju i obrady Sejmu Wielkiego. Był to okres intensywnego przygotowywania Konstytucji 3 Maja a także moment kiedy Sejm Wielki przygotowywał uchwałę o dziedziczności tronu w Polsce. Powrót posła jest komedią, ponieważ Niemcewicz przedstawił w niej na zasadzie kontrastu dwa stronnictwa ścierające się w sejmie: patriotyczne i konserwatywne.
1. Walka stronnictw w komedii Niemcewicza:
a) stronnictwo patriotyczne: akcja komedii rozgrywa się w domu Podkomorzego pod Warszawą. Podkomorzy i jego żona stworzyli dom, w którym wzorowo wychowali trzech synów: Walery jest posłem na sejm i przyjeżdża do domu w przerwie obrad - stąd tytuł komedii „Powrót posła”, drugi służy w wojsku, a trzeci uczy się w szkole rycerskiej. W rodzinie Podkomorzego wychowała się córka Starosty Gadulskiego, Teresa. W rodzinie Podkomorzego panuje atmosfera wzajemnego zrozumienia, szczerości uczuć, tolerancji i szacunku dla wielu wartości. Walery decyduje się poślubić Teresę nie biorąc od Starosty posagu - ważniejsze jest uczucie. Podkomorzy i jego żona reprezentują postępową szlachta, która walczyła o reformy zmierzające do ratowania państwa. W zakończeniu komedii Podkomorzy i jego żona oczynszowują chłopów. W domu podkomorzego przetrwał szacunek dla tradycji polskich. Dom jest gościnny, otwarty, Podkomorzy wyznaje zasadę: „dom zawsze winien ustępować krajowi”.
b) stronnictwo konserwatywne:
- Gadulski: typowy sarmata, ograniczony i chciwy, zupełnie nie rozumie sytuacji kraju. Wyznaje zasadę: „wiem, że tak jest najlepiej jak przedtem bywało”. Wspomina z rozrzewnieniem czasy saskie, kiedy człowiek „jadł, pił i suto miał w kieszeni”. Gadulski pochwala złotą wolność szlachecką, wyrzuca Waleremu, że patrioci w sejmie chcą zrujnować kraj. Gadulski jest chciwy i pozbawiony skrupułów. Ożenił się dla majątku, córkę jest gotów oddać każdemu, kto nie będzie chciał posagu.
- Starościna: typowa żona modna, prowadzi salonowy tryb życia, cierpi na migreny, czyta francuskie romanse, rozrywkę stanowią puste rozmowy z Szarmanckim. Nie wykazuje żadnego zainteresowania dla spraw społecznych.
- Szarmancki: typowy fircyk salonowy jakich wielu kręciło się w salonach, hulaka i utracjusz, przehulał własny majątek. Łowca posagów, myśli o bogatym ożenku.
2. Podsumowanie - „Powrót posła”
a) „Powrót posła” Juliana Ursyna Niemcewicza to pierwsza w literaturze polskiej komedia polityczna. Niemcewicz przedstawił w niej 2 stronnictwa jakie walczyły w sejmie.
b) Zwalczające się stronnictwa zostały ukazane na zasadzie kontrastu. Chodziło o to aby sympatia widza skupiła się na obozach i aby jak największą część społeczeństwa przekonać do reform.
c) Wystawieniem „Powrotu posła” włączył się o walkę o reformy, przyczynił się do wzrostu znaczenia teatru jako instytucji publicznej.
d) Komedia Niemcewicza spełniła ogromną rolę agitacyjną. Żywe słowo padające ze strony miało wielką siłę oddziałującą.
e) Elementy kontrastu zastosowane przez Niemcewicza to indywidualizacja języka. Innym językiem posługuje się Podkomorzy i innym Starosta.
ULOTNA POEZJA POLITYCZNA SCHYŁKU XVIII WIEKU
1. Cechy poezji politycznej schyłku XVIII wieku:
a) ulotność - utwory poetyckie nie były wydawane w zbiorach tylko w formie ulotek.
b) anonimowość - autorzy nie ujawniali swoich nazwisk w obawie przed represjami.
c) aktualność polityczna - w tej poezji znajdowały odbicie aktualne wydarzenia polityczne, utwory poświęcone były różnym osobom życia publicznego, posłom, politykom.
d) były to utwory krótkie o nieskomplikowane formie, często miały charakter ostrej satyry, niekiedy przypominały paszkwil. (Paszkwil - utwór wierszowany, wyszydzający konkretna osobę, atakujący ja w sposób natarczywy, a nawet obrażający). Wiersze ulotne pisane prostym językiem, bez środków poetyckich, miały charakter społeczno-publicystyczny i były przeznaczone dla masowego odbiorcy.
2. Poezja polityczna lat 90-tych XVIII wieku.
a) poezja patriotyczna - rozwijała się w związku z wydarzeniami politycznymi, zawierała wezwania do walki, najczęściej tytuł wskazywał adresata.
b) w latach 90-tych dotarły do Polski echa wielkiej rewolucji francuskiej. Ulotna poezja nabrała charakter radykalny, w wielu wierszach można dostrzec elementy rewolucyjne.
c) jedynym poetą - radykałem znanym z nazwiska był Jakub Jasiński, żołnierz - patriota, odznaczony krzyżem Virtuti Militari podczas wojny polsko-radzieckiej w 1792 roku.
FRANCISZEK KARPIŃSKI - PRZEDSTAWICIEL SENTYMENTALIZMU W LITERATURZE OŚWIECENIA
1. Franciszek Karpiński to przedstawiciel sentymentalizmu w literaturze polskiego oświecenia. W młodości spędził wiele lat jako nauczyciel na dworach magnackich. Był sekretarzem księcia Adama Czartoryskiego, osiadł w swoim majątku i poświęcił się twórczości literackiej. Znanym utworem poetyckim stylizowanym na lament dziadowski jest „Pieśń dziada Sokalskiego w kordonie cesarskim”.
2. Sielanka „Laura i Filon” - sielanka opisująca miłość dwojga ludzi, zawierająca liczne opisy przyrody oraz uczucia zakochanych. Sielanka jako utwór literacki wywodzi się ze starożytnej Gracji. Gatunek ten wprowadził do literatury Szymon Szymonowic, na tle malowanej scenerii przedstawił beztroskie życie pasterzy i rybaków.
3. Podsumowanie - Franciszek Karpiński
Franciszek Karpiński jako przedstawiciel sentymentalizmu w Polsce nazywany był poetą serca. Był autorem licznych wierszy w których prezentował zgodnie z konwencja sentymentalizmu umiarkowane uczucia: tęsknotę, tkliwość i miłość.
Karpiński jest autorem kilku pieśni religijnych np.: „Kiedy ranne wstają zorze” i kolędy „Bóg się rodzi”.
Rzewna i tkliwa poezja Karpińskiego nie miała wielu zwolenników. Sentymentalizm w polskiej literaturze oprócz Karpińskiego reprezentował Dionizy Kniaźnin związany z dworem Czartoryskich w Puławach.
WARTOŚCI I ZNACZENIE LITERATURY POLSKIEGO OŚWIECENIA
1. Literatura polskiego oświecenia rozwinęła się w II połowie XVIII wieku. W okresie burzliwej walki o reformy zmierzające do ratowania państwa.
2. Literatura epoki oświecenia miała w Polsce ścisły związek z życiem narodu - włączyła się w nurt walki o reformy.
3. Narzucenie literaturze roli politycznej, włączenie jej do walki o ratowanie państwa spowodowało, że miała charakter dydaktyczny, moralizatorski.
4. Literatura polskiego oświecenia włączyła się nie tylko do walki o reformy, ale podjęła również walkę o Polaka oświeconego, przeciwstawiając się wszelkim formom ciemnoty i zacofania.
5. Literatura polskiego oświecenia wprowadziła do naszego piśmiennictwa nowe gatunki literackie: poemat heroikomiczny, powieść, satyrę i bajkę.
6. Pojawiły się nowe sposoby wypowiedzi literackiej. W celach dydaktycznych poeci posługiwali się ironią, humorem i drwiną. W okresie obrad sejmowych rozwinęła się publicystyka i właśnie w epoce oświecenia rozwinęła się polska poezja publicystyczna. Rozwój teatru sprzyjał powstawaniu utworów dramatycznych, tragedii i komedii. Wojciech Bogusławski napisał komediooperę „Krakowiacy i górale”.
UWAGA !
W epoce oświecenia powstała pierwsza komedia polityczna „Powrót posła” Juliana Ursyna Niemcewicza.
7. Wielkie znaczenie dla kultury i literatury polskiej miało powstanie Teatru Narodowego. Teatr włączył się do walki o reformy.
8. Po raz pierwszy w literaturze oświecenia pojawiła się poezja polityczna.
9. Literatura polskiego oświecenia rozwijała się głównie pod wpływem konwencji literackiej klasycyzmu. Słabiej reprezentowany był sentymentalizm (Franciszek Karpiński), a najmniej styl rokoko.
10. Literatura polskiego oświecenia przyczyniła się do rozwoju literaterackiej polszczyzny zaniedbanej w czasach saskich.
DZIEDZICTWO OŚWIECENIA
Po utracie niepodległości 1795 roku Polska przestała istnieć na mapie Europy. Rozwijały się jednak nadal instytucje naukowe i kulturalne.
Towarzystwo Przyjaciół Nauk powstało w 1800 roku w Warszawie. TPN utworzyli wybitni ludzie oświecenia (Staszic, Niemcewicz). TPN stawiało sobie za cel rozwój polskiej nauki, literatury i sztuki. Wielką zasługą było wydanie pierwszego słownika języka polskiego.
Towarzystwo Naukowe Krakowskie działało w latach 1815-72 po czym przekształciło się w Polską Akademię Umiejętności. Odegrało poważną rolę w obronie porzed naciskiem germanizacyjnym władz zaborczych (gromadzenie i wydawanie źródeł z Dziejów Polski, Komitet Ustalania Pisowni Polskiej).