DZIECI ODRZUCANE I IZOLOWANE W GRUPIE ROWIEŚNICZEJ - GENEZA, PRZECIWDZIAŁANIE
Wzrastanie jednostki w życie społeczne dokonuje się w ramach różnorodnych grup społecznych, wśród których jedną z ważniejszych jest klasa szkolna /a tym samym grupa rówieśnicza/.
W wieku szkolnym jedną z najsilniejszych potrzeb dziecka jest potrzeba przebywania w grupie i uzyskiwania akceptacji, uznania ze strony jej członków. Jest to bardzo ważne, gdy dziecko zaczyna uczęszczać do szkoły. W odniesieniu do dzieci w wieku od 7 do 14 lat sytuacja nieakceptowania przez grupę klasową jest czynnikiem zdecydowanie bardziej niekorzystnym niż w przypadku uczniów szkoły średniej, gdzie nieakceptacja może być wynikiem świadomie wybranej, określonej postawy dotyczącej stylu życia.
Problem nieakceptacji można rozpatrywać z różnych punktów widzenia:
społecznego - gdzie wyrazem nieakceptacji są trudności w procesie socjalizacji, które mogą prowadzić do nieprawidłowego funkcjonowania jednostki w społeczeństwie,
psychologicznego - gdzie konsekwencje polegają na nieprawidłowym rozwoju osobowości, co przejawiać się może w poczuciu niższej wartości itp.,
pedagogicznego - dziecko nieakceptowane nie wykorzystuje swych potencjalnych możliwości i osiąga mniej niż mogłoby osiągać przy pełnej akceptacji grupy.
Dla wielu jednostek grupa jest terenem sukcesów, źródłem akceptacji, daje poczucie bezpieczeństwa i satysfakcji z przebywania w gronie przyjaznych ludzi, sprzyja wytwarzaniu się pozytywnej samooceny. Dla innych przebywa-nie w grupie jest źródłem nieprzyjemnych doznań, niepewności, terenem porażek, a w konsekwencji przyczyną kształtowania się wrogich postaw w stosunku do ludzi /to z kolei prowadzi do pogłębiania się niekorzystnej sytuacji takiej jednostki w grupie/.
Prawidłowy rozwój społeczny jednostki zależy bowiem całkowicie od stopnia akceptacji jednostki przez grupę, od jej popularności wśród rówieśników. Dezaprobata w stosunku do jednostki ze strony grupy lub jej całkowite odtrącenie pociągają za sobą objawy nieprzystosowania społecznego, które mogą prowadzić nawet do całkowite-go wykolejenia. Specyfika sytuacji dziecka nieakceptowanego polega więc na tym, że nie ma ono prawidłowych warunków socjalizacji, przeżywa niepotrzebnie stresy i frustracje.
Jednym z przejawów zaburzonego funkcjonowania jednostki w grupie jest sytuacja nieakceptacji, czyli izolacji i odrzucenia dziecka w ramach grupy.
W każdej klasie szkolnej tworzy się struktura społeczna, czyli wzajemny układ stosunków pomiędzy poszczególnymi uczniami badanej grupy. Ten układ miejsc w grupie może powstawać ze względu na różne kryteria, gdzie jednym z nich jest wzajemna atrakcyjność jednostek, relacje oparte na sympatii i antypatii, wtedy mówimy o strukturze socjometrycznej grupy. Za pomocą technik socjometrycznych jesteśmy w stanie wykazać m.in. jaką pozycję zajmują poszczególni członkowie w grupie.
Ze względu na powiązanie poszczególnych osób z resztą grupy możemy mówić o kilku zasadniczych kategoriach członków grupy:
dzieci akceptowane /tzw. gwiazdy socjometryczne/
dzieci przeciętnie akceptowane
dzieci o statusie niezrównoważonym - część uczniów ma do nich stosunek pozytywny, lubi je, akceptuje, a część przeciwnie
dzieci izolowane - funkcjonują na marginesie życia klasy, nie podejmują działań na rzecz grupy, często są określane jako bierne społecznie. W badaniach socjometrycznych nie uzyskują wyborów pozytywnych ani negatywnych, bądź otrzymują ich bardzo niewiele. Członkowie grupy nie okazują takim jednostkom sympatii, czy zainteresowania, traktują ich obojętnie. Z punktu widzenia psychologicznego sytuacja takiego dziecka jest o tyle niekorzystna, że nie ma ono możliwości zebrania doświadczeń społecznych, nie przechodzi treningu w sytuacjach kontaktu z innymi. Dzieci te są bardziej małomówne i mniej aktywne społecznie niż większość dzieci, podejmują też rzadsze i mniej pewne próby wejścia do grupy lub zaprzyjaźnienia się z innymi. Ponadto dzieci izolowane szybko rezygnują, gdy podejmowane przez nie wysiłki nie przynoszą rezultatu. Nie są one specjalnie lubiane ani nielubiane. Nie liczą się w grupie, można powiedzieć, że są ignorowane. Dzieci izolowane są częściej spostrzegane przez rówieśników jako nieśmiałe.
dzieci odrzucone - są przedmiotem jawnie deklarowanej niechęci grupy, nie znajdują w ramach klasy warunków do zaspokojenia ważnych potrzeb. Klasa ich nie lubi i nie uznaje. Mają bardzo niewielki wpływ na to co się w klasie dzieje. Inni uczniowie unikają kontaktów z nimi. W badaniach socjometrycznych dzieci te nie uzyskują wyborów pozytywnych, za to wiele wyborów negatywnych. Uczniowie odrzucani zwykle znajdują się w konflikcie z grupą, zachowanie ich odbiega od szeroko pojętej normy, czasami starają się zwrócić na siebie uwagę poprzez tzw. popisywanie się, co przynosi często skutek odwrotny do zamierzonego. Psychologiczna sytuacja dziecka odrzuconego jest trudna. Przebywanie w grupie jest dla niego źródłem negatywnych przeżyć. Wpływać to może m.in. na stosunek dziecka do szkoły, do nauki a także do samego siebie.
Najsilniejszym korelatem odrzucenia jak wynika z badań zdaje się być agresja. Dzieci odrzucane wykazują zdecydowanie wyższy niż przeciętny poziom agresji. Dzieci te często ujawniają zachowania społeczne nieadekwatne wobec sytuacji i zakłócające działanie grupy.
Dwie ostatnie kategorie można objąć wspólną nazwą dzieci nieakceptowane i przeciwstawić je pozostałej kategorii dzieci akceptowanych.
Przyczyny nieakceptacji dziecka w grupie rówieśniczej mogą być różnorodne i złożone. Trudno jednoznacznie wskazać na źródło odrzucenia czy izolacji. Przyczynami mogą być:
środowisko rodzinne - zbyt silna zależność emocjonalna od rodziców, respektowanie głównie norm uznawanych w rodzinie, a pomijanie wytworzonych w klasie, przenoszenie na teren klasy niektórych negatywnych zachowań zaobserwowanych w rodzinie np. zachowań agresywnych, przemocy fizycznej i werbalnej /co ma miejsce głównie w przypadku dzieci odrzuconych/. Stosowanie wobec dziecka kar fizycznych, zastraszania. Przyczyną mogą być również pewne różnice światopoglądowe, nie tyle samego dziecka, co jego rodziców, związane np. z nieuczęszczaniem dziecka na religię
czynniki socjologiczne jak: wykształcenie i zawód rodziców, pozycja dziecka w rodzinie, warunki domowe, standard ekonomiczny itp.
niepełnosprawność fizyczna /kalectwo/, drobne defekty np. wady wymowy, nerwowe ruchy, tiki itp., choroba somatyczna,
wygląd zewnętrzny, /badania pokazują, że ładne dzieci cieszą się większą popularnością wśród rówieśników, a ich negatywne zachowanie jest łagodniej oceniane przez nauczycieli/, sprawność fizyczna /szczególnie ważna w przypadku chłopców/,
cechy charakteru jak brak: życzliwości, pogody ducha, niechęć do udzielania pomocy innym, niesolidność, nielojalność, egocentryzm, powściągliwość, nieprzystępność, niezdyscyplinowanie, nieśmiałość, odstawanie /in plus, in minus/ od grupy np. uczniowie mający bardzo dobre wyniki w nauce tzw. kujony, którzy nie pozwolą ściągnąć lub uczniowie o obniżonych zdolnościach intelektualnych
sam nauczyciel może także w sposób nieświadomy okazywać zainteresowanie jednym uczniom, preferować ich na tle klasy, na innych zaś zwracać znacznie mniejszą uwagę.
ODDZIAŁYWANIA WYCHOWAWCZE ZMIERZAJĄCE DO PRZEKSZTAŁCENIA STRUKTURY NIEFORMALNEJ KLAS I DO ZMIANY POZYCJI DZIECI NIEAKCEPTOWANYCH.
Chcąc korygować wzajemne relacje między uczniami, nauczyciel powinien poznać strukturę nieformalną grupy, rozkładu sympatii i antypatii poprzez obserwację, a przede wszystkim wykonanie technik socjometrycznych. Pozwoli mu to stwierdzić jaką pozycję zajmuje dana osoba w klasie, następnie powinien wniknąć w przyczyny takiego stany rzeczy i wówczas podjąć odpowiednie czynności korygujące.
Nauczyciel ma do dyspozycji dwie główne „strategie” postępowania:
podjęcie działań indywidualnych ingerujących w zaistniałe sytuacje bądź stwarzających nowe sytuacje wychowawcze,
współdziałanie w tym zakresie z klasą, organizując procesy grupowe i sytuacje, które sprzyjają poprawie pozycji dzieci,
stosowanie obydwu sposobów jednocześnie.
Ważnymi czynnikami, które mogą wpłynąć modyfikująco na sytuację uczniów nieakceptowanych w grupie są:
styl pracy wychowawczej /styl kierowania grupą/ - najbardziej optymalny jest styl demokratyczny, w którym nauczyciel dopuszcza wszystkich uczniów do podejmowania decyzji w istotnych dla klasy sprawach, wspólne planowanie np. lekcji wychowawczych, pobudzanie inicjatywy, współdziałanie nauczyciela z uczniami. Wywołuje to pozytywne efekty w postaci życzliwości i zaufania do nauczyciela. Bardzo ważne jest aby styl pracy nauczyciela był elastyczny ale i konsekwentny.
Stosunek pomiędzy wychowawcą a grupą - skuteczność działań nauczyciela będzie zależała od tego w jaki sposób jest spostrzegany w klasie, jako ktoś w grupie potrzebny, wartościowy, cieszący się sympatią i szacunkiem, czy wręcz odwrotnie.
Umiejętność stworzenia właściwego klimatu emocjonalnego w klasie - opartego na ogólnej życzliwości, wzajemnej pomocy i pozytywnym nastawieniu wszystkich uczniów do siebie i nauczyciela do nich.
Włączanie uczniów izolowanych, odrzucanych i akceptowanych do wspólnych grup zadaniowych, dających możliwość częstych interakcji, co prowadzi do zmiany stosunku klasy do uczniów nieakceptowanych np. zorganizowanie imprezy, konkursu, zbiórki czegoś...
Stosowanie pozytywnego wzmacniania /czyli nagród/ pozytywnych zachowań uczniów izolowanych i odrzucanych, co utrwali ich postępowanie i przyczyni się do lepszego funkcjonowania w grupie /tym samym nie nadużywanie kar/.
Dyskretne kierowanie przez nauczyciela nawiązywaniem kontaktów dzieci nieakceptowanych z najbardziej lubianymi, którzy stanowią model dla tych pierwszych.
Organizowanie działalności pozaszkolnej np. dyskoteki, wycieczki itp. w których uczniowie mają okazję poznania siebie w bardziej przyjaznych i bliższych okolicznościach.
Sprawiedliwe, obiektywne traktowanie uczniów przez nauczyciela, aby nie pogłębiać istniejących dysonansów.
Koncentrowanie się na silnych, pozytywnych stronach każdego ucznia, wykorzystywanie pozytywnych cech, umiejętności i walorów, odkrywanie i ujawnianie zainteresowań przydatnych dla całej grupy.
Częste potwierdzanie wartości uczniów nieakceptowanych, kształtowanie ich pozytywnego stosunku do samego siebie, podkreślanie ich osiągnięć wobec klasy, umożliwienie im odnoszenia nawet drobnych sukcesów.
Powierzanie uczniom nieakceptowanym ważnych funkcji i zadań, w których mieliby okazję, się wykazania się.
Stwarzanie takich sytuacji, które umożliwią grupie dostrzeżenie dziecka w korzystniejszej roli.
Spójne i konkretne wymagania dostosowane do możliwości poszczególnych uczniów, jasno komunikowane uczniom.
Nauczyciel jest w stanie spełnić te warunki, jeśli ma odpowiednią wiedzę psychologiczną, pedagogiczną i socjologiczną, jeśli rozumie znaczenie prawidłowych kontaktów interpersonalnych i jeśli chce to wykorzystać w praktycznym działaniu.
DYNAMIKA GRUP RÓWIEŚNICZYCH
Przynależność do grupy rówieśniczej, aktywne dążenie do kontaktów z rówieśnikami świadczy o dojrzałości społeczno-emocjonalnej dziecka.
Począwszy od wieku szkolnego, a w szczególności w okresie dorastania coraz większego znaczenia nabiera potrzeba przebywania w grupie rówieśniczej. Zmniejsza się wówczas autorytet dorosłych. Zwiększony krytycyzm dziecka, zachwianie poczucia bezpieczeństwa powodują wzmożoną chęć znalezienia miejsca w grupie rówieśniczej. Grono koleżeńskie nie rzadko staje się konkurencją dla rodziny, a normy tam panujące przeciwstawiane bywają normom uznawanym w rodzinie.
W wieku dorastania w głównej mierze rówieśnikom przypada rola zaspokajania takich potrzeb jak potrzeba: uznania, bezpieczeństwa, akceptacji. Występuje silny konformizm wobec panujących w grupie zwyczajów i norm. Dorastający czuje się bezpieczniej i bardziej pewnie, gdy nosi takie same stroje, fryzury...daje mu to poczucie przynależności i na nowo określa jego tożsamość.
Grupa rówieśnicza jest ważnym miejscem dokonywania się procesu socjalizacji. Socjalizację możemy zdefiniować jako: proces zmian zachodzących w jednostce pod wpływem oddziaływania społeczno-kulturowego, polegający na rozwoju osobowości w kierunku społecznie pożądanym. Czyli wychowanie też jest swoistą formą socjalizacji.
Proces socjalizacji w grupie rówieśniczej odbywa się poprzez wzajemne interakcje wszystkich członków grupy. W każdej grupie istnieją normy, które jednostka musi przestrzegać chcąc nadal w grupie pozostać. Jednostka uczy się przestrzegania norm grupowych poprzez: naśladownictwo pozostałych członków, kary i nagrody stosowane przez grupę np. publiczne wyśmianie lub pochwała.
Proces socjalizacji odbywa się także poprzez mechanizm modelowania i identyfikacji. Modelowanie polega na upodabnianiu się do określonej osoby nie tylko pod względem zewnętrznym, lecz także przejawianie takich samych zachowań /dobrze gdyby model był postacią pozytywną/. Identyfikacja polega na byciu takim samym jak ktoś, kto jest przedmiotem dodatnich uczuć. Jednostka wówczas przeżywa czyjeś stany psychiczne np. utożsamia się z przeżyciami aktora w filmie, kolegi, który mu imponuje.
Kolejnym mechanizmem socjalizacji jest mechanizm wzmacniania wewnętrznego, polega on na tym, że jednostka pełniąc określoną rolę społeczną, internalizuje jej wymogi /czyli uwewnętrznia/ i sama ocenia swoje postępowanie z punktu widzenia zgodności z tą rolą /czyli nie trzeba stać nad nią z batem , bo sama wie co należy robić/.
Grupa rówieśnicza jest terenem zaspakajania potrzeb jednostki, do których zaliczymy m.in.: potrzebę bezpieczeństwa, uznania, przyjaźni, nowych doświadczeń społecznych, identyfikacji z zespołem, uczestnictwa przebywania z innymi ludźmi /czyli afiliacji/, akceptacji, kontaktu emocjonalnego.
Warunki, które muszą być spełnione, żebyśmy mogli mówić o grupie społecznej:
co najmniej 2 osoby,
między którymi zachodzi wzajemna interakcja,
posiadają wspólny cel, (cel - pewien pozytywny punkt w abstrakcyjnie pojętej przestrzeni do osiągnięcia którego z założenia dążą wszyscy członkowie grupy. Grupa posiada z reguły jeden cel nadrzędny i wiele podrzędnych, które służą osiągnięciu celu nadrzędnego. Cel zostaje grupie narzucony z zewnątrz lub jest wynikiem wzajemnych ustaleń. Wyróżnia się dwie orientacje służące osiągnięciu celu - egocentryczna i zadaniową).
kierują się tymi samymi normami, (normy - reguły, które regulują funkcjonowaniem grupy. Normy narzucone są grupie z zewnątrz lub są wynikiem wzajemnych ustaleń. Normy ułatwiają osiągnięcie celu oraz utrzymują grupę przy życiu.)
posiadają strukturę grupową.
Struktura grupowa. Każdy z członków grupy zajmuje określoną pozycję w grupie, a pomiędzy tymi pozycjami zachodzą określone stosunki /relacje/ i to określane jest jako struktura grupowa. Istnieją 4 rodzaje struktur: władzy, awansu, komunikowania się, socjometryczna.
Struktura socjometryczna oparta jest na wzajemnych relacjach sympatii i antypatii /ktoś jest w grupie lubiany, a ktoś mniej lub wcale/. Czyli każdy członek zajmuje określoną pozycję w grupie.
Zbadanie struktury socjometryczne umożliwiają nam techniki socjometryczne. Na ich podstawie możemy m.in. wykazać ilość podgrup i jej skład, osoby, które są słabo przystosowane do funkcjonowania w grupie, a także pozycję, jaką zajmują poszczególne osoby. Może to być: gwiazda socjometryczna /osoba, która ma najwięcej wyborów pozytywnych/, osoba przeciętna /przeciętna liczba wyborów pozytywnych/, osoba izolowana /brak wyborów lub ich znikoma ilość/, osoba odrzucona /ma wybory negatywne/. Techniki socjometryczne pozwolą nam zbadać strukturę nieformalną grupy.
TECHNIKI SOCJOMETRYCZNE
Socjometria zapoczątkowana została przez J. L. Moreno w 1934 r. Obejmuje ona swym zasięgiem kilka różnych odmian technik badawczych zwanych w literaturze przedmiotu technikami socjometrycznymi.
Techniki socjometryczne w najogólniejszym znaczeniu tego słowa polegają na podawaniu przez osoby badane imion i nazwisk członków danej grupy zgodnie ze ściśle określonymi kryteriami wyboru, wyrażonymi w formie specjalnie skonstruowanych pytań używanych podczas badań.
Pytania te w zależności od celu jaki stawiamy sobie w badaniu dotyczą różnego rodzaju stosunków społecznych, w tym zwłaszcza żywionych przez badanych uczuć sympatii czy antypatii wobec członków badanej grupy, relacji przyjaźni, koleżeństwa, solidarności, popularności, przywództwa itp., słowem koncentrują się one na tzw. stosunkach przyciągania /atrakcji/ jak: sympatia, przyjaźń, zaufanie i stosunkach odpychania /repulsji/ tj. stosunkach opartych na uczuciach antypatii, wrogości, uprzedzenia /chodzi tu o stosunki społeczne w ich nurcie nieformalnym/.
Techniki socjometryczne służą:
identyfikowaniu jednostek wymagających specjalnej uwagi np. uczniów nieprzystosowanych społecznie;
określeniu, jaką pozycję osoba zajmuje w grupie /gwiazda socjometryczna, osoba przeciętna, izolowana, odrzucona/;
ustaleniu struktury wewnętrznej grupy /ilość podgrup, ich skład osobowy itp./;
mierzeniu takich czynników jak: wielkość wpływu jednostek na inne, wzajemne powiązania ze sobą poszczególnych osób, postawy wzajemny członków grupy /przychylne, obojętne, nieżyczliwe/ itp.
Badania socjometryczne można zastosować w grupach liczących od kilku do kilkudziesięciu osób, rozpoczynając od dzieci w wieku przedszkolnym.
Najczęściej przeprowadzane są w sposób zbiorowy /w przypadku dzieci przedszkolnych i osób nie umiejących pisać zachodzi konieczność przeprowadzenia badań indywidualnych/.
Badania socjometryczne najlepiej przeprowadzić przy 100% frekwencji /jeżeli zdarzy się, że ktoś z członków nie będzie obecny, warto przeprowadzić z nim badanie uzupełniające, jednak nie później niż w ciągu tygodnia od badania zasadniczego/.
Ze stron ujemnych technik socjometrycznych wymienia się często brak podania przez osoby badane motywacji dokonywanych wyborów lub zgłaszanych ocen. Sugeruje się w związku z tym, żeby szukać uzasadnień wyborów w drodze innych metod np. kwestionariuszy czy rozmów.
Wśród technik socjometrycznych wyróżnia się techniki w wersji klasycznej /technika J. L. Moreno/, jak i techniki w nowszej wersji:
„Zgadnij, kto”,
Plebiscyt życzliwości i niechęci,
Technika szeregowania rangowego/.
Technika socjometryczna Moreno polega najogólniej na podaniu wszystkim członkom grupy starannie przemyślanych i specjalnie sformułowanych uprzednio pytań dotyczących badanego problemu. W odpowiedzi na każde pytanie osoby badane wymieniają nazwiska członków grupy, które ich zdaniem spełniają wymagania stawiane w pytaniu.
Uwzględnione w pytaniach sytuacje powinny być rzeczywiste, stwarza to warunki bardziej spontanicznego i naturalnego dokonywania wyborów niż w przypadku sytuacji upozorowanej.
Konstruując test socjometryczny nie można zapominać, że powinien on się składać z pytań ciekawych i interesujących wszystkich członków grupy, a także uwzględniać sytuacje typowe dla ich życia i odnosić się do szerokiej dziedziny ich działalności
Można zadać następujące pytania:
Z kim chciałbyś siedzieć w jednej ławce na lekcji j. polskiego? lub jeżeli chcemy uzyskać wybory negatywne:
Z kim najmniej chciałbyś siedzieć w jednej ławce na lekcji j. polskiego?
Wyborów można dokonać kilku w zależności od ustalonych przez badacza kryteriów.
Technika „Zgadnij kto?” - w przeciwieństwie do techniki Moreno wybór osoby jest nie tyle wyrazem jej osobistego stosunku do wymienionych osób, ile istniejącej w klasie opinii publicznej.
Technika ta polega na podawaniu imion i nazwisk tych osób, których zachowania odpowiadają przedstawionej charakterystyce np.
To jest ktoś, kogo wszyscy bardzo lubią w klasie...
To jest ktoś, kto żyje w zgodzie ze wszystkimi...
To jest ktoś, kto wzbudza zaufanie całej klasy....
Technika: Plebiscyt życzliwości i niechęci - w przeciwieństwie do poprzednich technik stawia ona osób wobec konieczności ocenienia wszystkich osób w grupie. Dzięki temu umożliwia wgląd w całokształt stosunków społecznych w grupie.
Każda z osób badanych otrzymuje ułożoną alfabetycznie listę wszystkich członków grupy i obok każdego nazwiska wpisuje odpowiedni symbol oznaczający:
++ |
bardzo lubię |
+ |
lubię, ale nie bardzo |
0 |
jest mi obojętny |
- |
raczej nie lubię |
- - |
bardzo nie lubię |
Dla każdego symbolu przyporządkowuje się odpowiednio: 5, 4, 3, 2 lub 1 punkt np. ++ to 5 p./a następnie się je sumuje i dzieli przez liczbę wszystkich otrzymanych ocen./. Nie oceniamy siebie.
Technika szeregowania rangowego - polega na wyliczeniu ocenianych kolejno osób wg ściśle określonego kryterium oceny. Kryteria takie mogą dotyczyć pewnych cech charakterystycznych ocenianych osób, żywionej wobec nich sympatii lub antypatii, ich uzdolnień motywów, upodobań itp.
Można podać następującą instrukcję: Proszę wymienić wszystkich uczniów w waszej klasie rozpoczynając od najbardziej do najmniej lubianych przez ciebie.
Porządkowanie i analiza danych socjometrycznych
Dane zestawia się w specjalnej tabeli zwanej matrycą socjometryczną lub socjomatrycą.
Wpisujemy osobno nazwiska dziewczynek i osobno nazwiska chłopców w porządku alfabetycznym.
Na jedną tabelę można nanieść wyniki otrzymane w odpowiedzi na kilka pytań /wówczas odpowiedź na każde pytanie zaznaczamy w tabeli innym kolorem, jest to jednak niepraktyczne/. Najlepiej dla każdego pytania stworzyć osobną tabelę. Można otrzymane wyniki przedstawić również za pomocą socjogramu kołowego.
Literatura uzupełniająca:
Ekiert-Grabowska D.: Dzieci nieakceptowane w klasie szkolnej, Warszawa, 1982
Łobocki M.: Metody badań pedagogicznych, Warszawa 1982
Mika S.: Wstęp do psychologii społecznej, Warszawa 1972
Przetacznik-Gierowska M., Makiełło-Jarża G.: Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego, Warszawa 1985
Pawłowska R.: Izolacja społeczna i odrzucenie dziecka przez grupy wychowawcze. Badania socjometryczne// „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze”, 1994, nr 3, s. 34-35
Strzelecka A.: Izolacja społeczna ucznia w klasie szkolnej i jej niektóre konsekwencje pedagogiczne „Chowanna”, 1981, nr 3, s. 269-274
Sikorski W.: Struktura cech osobowości uczniów akceptowanych i odrzuconych w klasie szkolnej „Opieka-Wychowanie-Terapia”, 2000, nr 3, s. 8-13,