Wykład VI
Błędy logiczno-językowe, pytania i erystyka
I. Błędy logiczno-językowe
Amfibolia: użycie wyrażenia wieloznacznego uniemożliwia identyfikację właściwego znaczenia nadawcy. Przykłady: "Straszne były te krzyżackie mordy". "Przez dwa lata chciał przepłynąć Atlantyk". Efekt komediowy: "(...) Olej!"
Ekwiwokacja: użyty we wnioskowaniu termin ma dwa znaczenia, z czego nie zdaje sobie sprawy wnioskujący. Przykład: "Każdy metal jest pierwiastkiem. Mosiądz jest metalem, zatem mosiądz jest pierwiastkiem" (chem. i fiz. pojęcie metalu). Kłopoty ze znalezieniem błędu (jako wyniku ignorancji)
Nadużycia nazw nieostrych (n. nieostra - w odniesieniu do nie-których przedmiotów brak kryterium uznania za desygnat danej nazwy). Błędy: a) ignorowanie nieostrości (Biblia mówi prawdę, albo głosi fałsz); b) wyolbrzymianie nieostrości (skoro nie wiemy czy to jest pornografią, więc o niczym nie możemy tego orzec).
II. Pytania
1) Pytanie nie stanowi zdania w sensie logicznym, tj. nie można mu przypisać ani prawdziwości, ani fałszywości. Każde pytanie zakłada prawdziwość jakiegoś zdania, w oparciu o które jest postawione; jest to tzw. założenie pytania.
- jeśli założenie pytania jest zgodne z rzeczywistością, wówczas takie pytanie uważa się za właściwie postawione:
Pytaniem właściwie postawionym jest pytanie, na które istnieje przynajmniej jedna odpowiedź prawdziwa oraz przynajmniej jedna odpowiedź fałszywa.
- jeśli założenie pytania jest fałszem, pytanie takie jest niewłaściwie postawione. „Kiedy przestałeś bić swoją matkę?” (O ile pytany nigdy nie bił swojej matki!)
a) W przypadku pytania niewłaściwie postawionego nie można udzielić właściwej odpowiedzi (należy wówczas zakwestionować założenie pytania. Problem zachowań przedwyborczych).
b) Jeśli pytanie wyznacza swoją budową kształt odpowiedzi, wówczas jest to pytanie zamknięte. (Czy Stanom Zjednoczonym uda się wygrać wojnę z terroryzmem?) Jest to pytanie rozstrzyg-nięcia. Odpowiedź: tak lub nie. Kto jest obecnym prezydentem Polski? W której części Polski leży Lublin? - są to pytania dopeł-nienia.
c) Jeśli pytanie nie narzuca schematu odpowiedzi (Co byś zrobił, gdybyś był teraz prezydentem Polski?), jest to pytanie otwarte.
2. Pytanie sugestywne: pytanie tak sformułowane, by wywrzeć wpływ na osobę odpowiadającą i uzyskać w ten sposób odpowiedź odmienną od tej, której udzieliłaby na inne pytanie (ale dotyczące tego samego problemu). Do pytań sugestywnych zaliczamy:
- pytania rozstrzygnięcia (w założeniu pytania tkwi ograniczenie możliwości udzielenia prawdziwej odpowiedzi)
- pytania zawierające eufemizmy: czy jesteś zwolennikiem skracania cierpień nieuleczalnie chorym?
- pytania zawierające dysfemizmy: czy jesteś zwolennikiem prawnego usankcjonowania morderstw na osobach chorych?
zamiast: czy jesteś zwolennikiem eutanazji?
3. Pytania podchwytliwe: pytanie mające na celu wydobycie informacji wbrew woli osoby pytanej:
- pytanie zawierające założenie sprzeczne z którymś z twierdzeń pytanego (odpowiedź pozwala wtedy stwierdzić mówienie nieprawdy);
- pytanie sugestywne mające na celu zwiększyć prawdopodobieństwo udzielenia fałszywej odpowiedzi (np.: Na jaki kolor, zgodnie z przepisami BHP, powinno malować się drabiny? - założenie jest nieprawdziwe, gdyż przepisy zabraniają malowania drabin). Obrona przed pytaniem podchwytliwym, podobnie jak sugestywnym i niewłaściwie postawionym, polega na przeprowadzeniu analizy pytania.
III. Chwyty erystyczne
Argumentum ad baculum (argument odwołujący się do kija): Zgodę ze strony oponenta osiąga się poprzez wskazywanie przykrych konsekwencji, na jakie naraża się on w wyniku obstawania przy swej tezie (ulubiona technika wszelkiej maści speców od ubezpieczeń....).
Argumentum ad crumenam (argument odwołujący się do trzosu): Za ustępstwo oponent otrzymuje gratyfikację.
Argumentum ad hominem (argument dostosowany do człowieka): Na rzecz własnego stanowiska wykorzystuje się wybrane tezy i założenia przyjęte przez oponenta, sugerując tym samym, że konsekwentnie myślący oponent, musi zgodzić się z tezami strony stosującej ten trop (jest to trop erystyczny tylko wówczas, gdy strona stosująca nie wierzy w słuszność wykorzystywanych przez siebie tez drugiej strony).
Argumentum ad ignorantiam (argument odwołujący się do niewiedzy): W banalnej postaci argument ten polega na przywoływaniu nieprawdziwych informacji mających potwier-dzać własne stanowisko i obalać stanowisko drugiej strony (np. cytować nieistniejące publikacje, powoływać się na wyniki nigdy nie przeprowadzanych badań). W bardziej wyrafino-wanej postaci polega on na tym, że broniąc wybranej tezy żąda się od strony przeciwnej udowodnienia jej nieprawdziwości (ciężar dowodzenia - onus probandi - zostaje tu przeniesiony na drugą stronę), atakując zaś tezę przeciwnika stawia się przed nim zadanie udowodnienia tej tezy (brak ewentualnego dowodu ma “dowodzić” niesłuszności stanowiska).
Argumentum ad auditorem (argument poprzez słuchacza): O ile dyskusja odbywa się w obecności słuchaczy, osoba stosująca ten trop stara się wymóc na oponencie zgodę poprzez zyskanie sympatii słuchaczy (tego rodzaju presja ze strony otoczenia osłabia wolę podtrzymywania stanowiska).
Argumentum ad misericordiam (argument odwołujący się do litości): Wywołanie u oponenta uczuć współczucia i litości ma pomóc w uzyskaniu zgody na proponowaną przez siebie tezę.
Argumentum ad personam (argument przeciwko osobie): Przypisywanie przeciwnikowi w dyskusji szeregu wad, mających na celu wykazanie, że taki człowiek nie może mieć racji i nie zasługuje na uwagę. Skoro osoba wygłaszająca dany pogląd jest taka (odwołanie się do cech charakteru, wydarzeń z przeszłości itd.), więc i jego poglądy są nic nie warte. Jest to nielojalny trop erystyczny także wtedy, gdy informacje - siedział w więzieniu, był w PZPR, za młodu coś tam ukradł... - o oponencie są prawdziwe!
Argumentum ad populum (demagogia, argument odwołujący się do upodobań słuchaczy)
Oparta na stereotypach argumentacja skierowana do słuchaczy (druga strona dyskusji jest pomijana i lekceważona, ponieważ celem tego argumentu nie jest dokonanie zmiany w jej nastawieniu, lecz zyskanie większego poparcia ze strony słuchaczy) mająca na celu wzbudzenie sympatii poprzez odwołanie się do ich uczuć (dumy narodowej, egoizmu grupowego) i przesądów.
Argumentum ad vanitatem (argument odwołujący się do próżności): Stronie przeciwnej ułatwia się rezygnację z własnej tezy poprzez schlebianie mu (“Jako wybitny fachowiec w tej dziedzinie zgodzi się pan ze mną, że... ).
Argumentum ad veracundiam (argument odwołujący się do nieśmiałości): Powoływanie się w dyskusji na autorytet po to, by onieśmielić drugą stronę (cóż za zarozumialec z niego, skoro atakuje Nasz Wielki Autorytet!). Jako nielojalny chwyt polega na tym, że: a) autorytet ten uznawany jest tylko przez jedną stronę (czyli tego, który stosuje arg. ad veracundiam), b) autorytet nie dotyczy przedmiotu spornej wiedzy, c) jest niedokładnie przytoczony (o ile nie są spełnione warunki a lub b).