Ks. Dariusz Sikorski SDS
Instytut Psychologii
Katedra Psychoprofilaktyki Społecznej
KUL LUBLIN
Wartości i aspiracje współczesnej młodzieży
Wartości i aspiracje
rola i znaczenie wartości
wartości i aspiracje
zasadnicze funkcja aspiracji
Wartościowanie młodzieży
dążenie do rozwoju
badania CBOS
zmiany wartościowania
Występowanie zachowań dewiacyjnych
badania ESPAD
Rozbudzone aspiracje i umiejętności życiowe w profilaktyce uzależnień
zachowania ryzykowne wśród młodzieży
proces wychowania ku wartościom
po stronie nauczyciela
po stronie ucznia
koncepcja poczucia koherencji
kształtowanie poczucia koherencji
logiczność
równowaga w zakresie niedociążenie - przeciążenie
udział w podejmowaniu decyzji
składniki elementarne poczucia koherencji
poczucie zrozumiałości
poczucie sterowności
poczucie sensowności
zastosowanie poczucia koherencji w wychowaniu i profilaktyce
trening koherencji
zwiększenie umiejętności
dojrzałe więzi między osobowe
zwiększenie poczucia sensowności
respektowanie podstawowych wartości i norm
poczucie zaradności
kształtowanie poczucia realizmu życiowego
zaangażowanie w działanie
zdolność w radzeniu sobie z sytuacjami trudnymi
środowisko szkolne
poradnictwo pedagogiczno -psychologicze dla uczniów
propagowanie kulturalne formy spędzania wolnego czasu
umiejętność korzystania z pomocy innych osób
Wartości i aspiracje
Człowiek, jako istota rozumna i świadoma, zorientowany jest na sens i dąży do określonych wartości. Wartości obejmują i normują wszystkie wymiary życia. Dotyczą sfery fizyczne, psychicznej, duchowej i społecznej. Stanowią one kryteria takiej postawy i takich decyzji w odniesieniu do wszystkich tych sfer, które umożliwiają człowiekowi integralny rozwój oraz realizację jego aspiracji życiowych. Wartości wyznaczają nasze postawy wobec ludzi i rzeczy. Rzutują tym samym na stany emocjonalne oraz wpływają na samoocenę. W stosunku do siebie wartości tworzą porządek hierarchiczny, dzięki czemu możemy wyróżnić wartości bardziej i mniej preferowane. System wartości wiąże się ściśle z rozwojem i jego celami. To właśnie rodzaj wartości decyduje o poziomie i rozwoju i ukierunkowuje człowieka na cel. Stopień i sposób realizowania wartości stanowią też o zdrowiu psychicznym człowieka i jego postawach moralnych. Refleksje nad hierarchią wartości stanowią najbardziej aktualny temat naszych czasów. W procesie rozwoju i dążeniu do szczęścia człowiek może zmieniać hierarchię wartości, a także może posłużyć się substytutami, a poprzez to zmienić swój kierunek rozwoju. Motywacja tej zmiany może być również bardziej lub mniej szlachetna. Te elementy mogą wpływać na dojrzałość osobową lub jej brak. Poziom i dojrzałość osoby zależą, więc od stopnia realizacji określonej hierarchii wartości, od siły motywacji i od sposobów realizowania tych wartości w życiu.
W literaturze przedmiotu spotykamy różne określania wartości. Dla podjętego zagadnienia najbardziej zasadne zdaje się określenie uwzględniające orientację na jednostkę i społeczeństwo. Zorientowanie na jednostkę w definiowaniu wartości odwołuje do teorii motywacji Kluckhohn, który uważa, że wartość jest koncepcją czegoś godnego pożądania, wyrażona explicite lub inplicite. Koncepcją, która wpływa na wybór spośród dostępnych sposobów, środków i celów działania. Oznacza to, ze wartości są czynnikiem selektywności w określaniu aspiracji jednostki.
Wartości tworzą różne układy i mają swoje odpowiedniki w zachowaniach i postawach. Aspiracje, zatem można utożsamiać z potrzebami świadomymi, odnoszącymi się do wartości aktualnie nieposiadanych, lub takich, które wymagają ciągłego odnawiania, a są oceniane jako warte pożądania.
Z powyższych rozważań jasno wynika, iż aspiracje nie mogą istnieć bez wartości, wartości natomiast mogą być przedmiotem aspiracji, ale także przedmiot aspiracji może przybrać formę wartości dla jednostki. Wartością także kierunek aspiracji jednostki formuje się z jednej strony przez zewnętrzne świadome oddziaływanie, celowe lub niezamierzone, przypadkowe (grupy nieformalne, mass media itp.), ale z drugiej strony znaczącą rolę pełni indywidualne doświadczenie jednostki. W oparciu o te doświadczenia jednostka uświadamia sobie, które zachowania są akceptowane lub odrzucane społecznie. W tym referacie aspiracje będziemy rozumieć jako zespól dążeń wyznaczonych przez hierarchię wartości, które jednostka akceptuje i zamierza osiągnąć w bliższej lub dalszej przyszłości. Aspiracje są jednym z ważniejszych motywów ludzkiego działania, kierują procesem uczenia się jednostki, jej działalnością twórczą oraz mają silny wpływ na podejmowanie przez jednostkę działań innowacyjnych zmierzających do przekształcania i doskonalenia samego siebie oraz swego środowiska. Ważne jest, więc dla prawidłowego rozwoju jednostki, aby posiadała ona aspiracje, które będzie mogła osiągać i realizować, gdy są one na miarę jej możliwości. Wówczas jednostka znajduje w sobie siły do osiągnięcia planowanego celu i do pokonania trudności napotkanych po drodze do tego celu. Aspiracje są czynnikiem silnie determinującym zachowanie człowieka, współdecydują o planach życiowych oraz bliższych i dalszych zamierzeniach, pragnieniach a także warunkują w wysokim stopniu aktywność jednostki związaną z realizacją jej planów życiowych. Posiadane aspiracje mogą stymulować rozwój jednostki w kierunku jej dalszego doskonalenia i sięgania po coraz trudniejsze cele, czasami mogą jednak być czynnikiem hamującym jej rozwój.
Wśród aspiracji młodzieży szczególne miejsce zajmują poglądy związane z osobistymi perspektywami życiowymi. Aspiracje życiowe, w zestawieniu z preferowanymi wartościami oraz z postawami wobec przyszłości stanowią istotne pole badań psychologicznych.
Zasadnicza funkcja regulacyjna aspiracji polega na tym, że stanowią one wewnętrzny motor działań podejmowanych przez jednostkę i nastawiają ją na odbiór informacji, które mogą być przydatne w realizacji planowanych zamierzeń, a zdobyte doświadczenia pozwolą interpretować jego szanse na osiągnięcie celu.
Istotny wpływ na poziom aspiracji jednostki wywierają perspektywy życiowe. Poziom ten kształtowany jest przez dwa momenty: przez ocenę własnych możliwości oraz osobiste lub przekazywane przez środowisko doświadczenie dające jednostce poczucie sukcesu lub niepowodzenia. Problematyka szeroko rozumianych aspiracji życiowych w kontekście przygotowania zawodowego młodych ludzi jest także wyznacznikiem przyszłości każdego społeczeństwa we wszystkich dziedzinach jego funkcjonowania. Aspiracje zawodowe młodzieży z badanych grup są bardzo podobne, wszyscy chcą zdobyć wysokie kwalifikacje. Młodzież ze szkół zawodowych w większym stopniu chciałaby osiągnąć wysokie zarobki. Młodzież ze szkół ogólnokształcących pragnie być dobrym pracownikiem. Ponad połowa badanych wyraziła opinię, iż w przyszłej pracy zamierza być pracownikiem uczciwym i obowiązkowym.
Wartościowanie młodzieży
Dążenie do rozwoju (samorealizacja) jest najsilniejszym dążeniem człowieka, dającym największe poczucie szczęścia, pomimo że ta samorealizacja opłacona bywa trudnościami i cierpieniem. W pojęciu dojrzałej osobowości zawiera się dążenie do stawania się, bycia coraz bardziej doskonałymi i szczęśliwymi.
Dorastający człowiek, aby mieć poczucie własnej tożsamości chce sam odkrywać i wybierać wartości. Jego wyostrzony krytycyzm dostrzega niekonsekwencje i błędy świata dorosłych. Daje to w rezultacie izolację od rodziny, wskutek czego zanika dotychczasowe zaufanie i bliskość, a pojawia się nieufność i dystans. Osamotnienie, które przeżywa jest tym bardziej ujmujące, że ma on jednocześnie wyraźne poczucie własnej słabości psychicznej i moralnej. W sytuacji niepewności i zagubienia młody człowiek potrzebuje wówczas oparcia osoby, która nie byłaby zagrożeniem dla jej autonomii.
Przyjrzyjmy się poszukiwaniom wartości przez młodzież i ich hierarchii wartości. Na podstawie badań przeprowadzonych w latach 1988 - 1996 przez CBOS (1988, 1992, 1994, 1996) na szczycie upragnionych wartości dorastającego pokolenia stoją: udane, szczęśliwe życie rodzinne, odwzajemniona miłość, przyjaźń, akceptacja, życzliwość i szacunek innych. Młode pokolenie wybierając takie wartości akceptuje tym samym wartość osoby ludzkiej, wartość jednostki i wyraża silne pragnienie przynależenia do małych grup społecznych. Rodzinę, a w niej dobro dzieci i własne stawia na czele wszystkich wartości i im podporządkowuje inne wartości. Wybór powyższych wartości młodzież potwierdza poprzez dawanie najwyższych ocen cechom osobowym, które w życiu są wyrazem szacunku dla drugiego człowieka i ułatwiają współżycie. Są to przede wszystkim takie cechy jak: łatwość nawiązywania kontaktów z innymi ludźmi, umiejętność przychodzenia im z pomocą, bezpośredniość, uprzejmość, życzliwość oraz uczciwość. Młodzież natomiast najbardziej potępia te cechy osobowościowe, które godzą w godność osoby ludzkiej i utrudniają współżycie z innymi. Wyróżnia tu między innymi: egocentryzm, obojętność na sprawy innych, uznawanie spraw materialnych za najważniejsze, znieczulicę społeczną, bezmyślne niszczenie cudzego mienia, niedostrzeganie człowieka, nieżyczliwość, chamstwo, brak solidarności, obłudę, zakłamanie, biurokrację, nietolerancję wobec innych.
W wielu badaniach wartości „wykształcenie” i „praca” uzyskiwały drugą lokatę, zaraz po udanym i szczęśliwym życiu rodzinnym. Młode pokolenie pragnie mieć poczucie również przydatności dla innych i przydatności społecznej. „W przyjaźni i więzi między ludzkiej” oraz w „działaniu dla innych” dostrzega sens swojego życia i źródło szczęścia. Natomiast mniej aktywną postawę wyraża wobec całego społeczeństwa i wobec Ojczyzny.
Na stosunkowo niskim szczeblu hierarchii wartości umieszcza młodzież wartości związane z samorealizacją, życiem i prestiżem społecznym. Niezbyt wielką popularnością cieszą się takie wartości jak: wiara w wielką ideę, realizacja ważnych ideałów moralnych i społecznych oraz możliwość wpływu na kształtowanie spraw społecznych i politycznych.
Badania Instytutu Badań Rynku i Opinii Publicznej SMG/KRC oraz Ośrodka Badań Młodzieży ISNS UW - ukazują, iż ogromny wpływ na kształtowanie się postaw i światopoglądu młodego pokolenia miały przemiany ustrojowe. Z badań tych wynika również, że znaczne zróżnicowanie, jakie można zaobserwować wśród nastolatków charakteryzuje się sposobem realizacji obronnych celów jest rezultatem pochodzenia społecznego, sytuacji materialnej rodziców oraz rodzaju szkoły.
Tabela 1
Opis wartości w skalach M. Schelera
Nazwa ogólna wartości |
Wartości szczegółowe |
Wartości hedonistyczne |
(dostatnie życie, miłość erotyczna, posiadanie, przyjemność, radość życia, wygoda, wypoczęcie, życie pełne wrażeń) |
Wartości witalne |
(odporność na zmęczenie, siła fizyczna, sprawność, sprężystość ciała, umiejętność znoszenia głodu) |
Wartości estetyczne |
(elegancja, gustowność, harmonia, ład rzeczy, proporcjonalność kształtów, regularność rysów, uporządkowanie) |
Wartości prawdy |
(inteligencja, logiczność, mądrość, obiektywność, otwarty umysł, rozumienie, szerokie horyzonty umyslowe, wiedza) |
Wartości moralne |
(dobrość, honor, miłość bliźniego, pokój, pomaganie innych, prawdomówność, rzetelność, szczerość, uczciwość, uprzejmość, życzliwość) |
Wartości święte |
(Bóg, kraj, naród, niepodległość, ojczyzna, państwo, patriotyzm, wiara, życie wieczne) |
Wartości sprawności i siły fizycznej |
(siła fizyczna, sprawność, sprężystość ciała) |
Wartości wytrzymałość |
(odporność na zmęczenie, umiejętność znoszenia chłodu, umiejętność znoszenia głodu) |
Wartości świętości świeckich |
(kraj, naród, niepodległośc, ojczyzna, państwo, patriotyzm) |
Wartości świętości religijne |
(Bóg, wiara, zbawienie, życie wieczne) |
Tabela 2
Preferowane grupy wartości Schelerowskich przez badane grupy młodzieży |
|||
Sten |
Chłopcy |
Sten |
Dziewczęta |
6 |
Hedonistyczne |
6 |
Moralne |
|
Sprawności i Siły |
5 |
Hedonistyczne |
|
Wytrzymałości |
|
Witalne |
5 |
Witalne |
|
Estetyczne |
|
Estetyczne |
|
Prawdy |
|
Świętości Religijne |
|
Święte |
|
Święte |
|
Sprawności i Siły |
|
Moralne |
|
Wytrzymałości |
|
Świętości Świeckie |
|
Świętości Religijne |
4 |
Prawdy |
4 |
Świętości Świeckie |
Przypisy: Zaznaczyć należy, że układ wartości charakterystyczny dla danej grupy może być analizowany jedynie w całości dla danej grupy. Zasadą jest tutaj hiererchiczne podporządkowanie jednych wartości innym. Wartość zajmująca pierwszą pozycję jest wartością, której podporzadkowane są pozostałe wartości, jest to wartość przewodnia w życiu człowieka. Właściwości psychometryczne SWS nie pozwalają na porównywanie poszcególnych pozycji układu hierarchicznego między sobą.
Ogólnie biorąc młodzież początku lat -90-tych nie była zainteresowana konkretnymi problemami dnia codziennego. Interesowano się raczej problemami natury globalnej, dotyczącymi porządku świata. Uwaga młodzieży skupiała się na egzystencji własnej, szczególnie tę uwagę skupiała refleksja nad życiem osobistym. Poszukiwano pracy ciekawej niż bardzo dobrze płatnej. Zwracano istotniejszą uwagę na takie wartości jak: godność człowieka, prawda i sprawiedliwość.
Analizując postawy młodzieży współczesnej można dostrzec pewne trwałe zmiany stosunku młodych ludzi do określonych wartości i aspiracji. Największa zmiana dotyczy wykształcenia, które przestało pełnić rolę autolelicznej i występuje jako wartość instrumentalna, środek do osiągnięcia innych celów. Zmiany nastąpiły także w stosunku do:
pieniędzy, - które powodują, iż podziały i różnice są dziś postrzegane poprzez pryzmat wartości ekonomicznych;
prospołeczności - prywatności - dominujące znaczenie niemalże w całej populacji stają się wartości prywatne;
religii, - która przestała być tradycyjna, obrzędową polską religijnością - a stała się domeną wewnętrznego przeżycia jednostki;
rozluźnia się także związek miedzy wartościami patriotycznymi i religijnymi;
najbardziej trwałe pozostają wartości rodzinne.
Młodzi ludzie oczekują intensywnego życia, również towarzyskiego. Dla prowadzenia tegoż życia niezbędne stają się pieniądze, traktowane jako środek dla osiągnięcia własnej niezależności. Młodzi ludzie nie posiadają alternatywnych modeli samorealizacji, takich, które pozwoliłyby jej czuć się szczęśliwym i akceptowanym mimo braku sukcesu. W stosunkach z innymi ważna jest przewaga oparta na dochodach lub/i sile fizycznej. Zamiast żywych relacji bliskości z drugimi, lansowane są namiastki takiego kontaktu, czy też pozorna bliskość, polegająca najczęściej na wspólnej zabawie i konsumpcji. Ponieważ dialog z otoczeniem jest zakłocony, świat współczesnej młodzieży jawi się jako obcy i okrutny, stąd nierzadko ucieczki w substancje psychoaktywną. Konsumpcja uważana jest za wartość do której należy dązyć.
Zdecydowana większość redspondentów chce w jak najkrótszym czasie uzyskać wysoki standart życia, a dobrobyt materialny wymieniany jest zpośród wielu wartości na pierwszym miejscu (zarówno obecnie jak i w pszyszłości). Normy moralne są dla nich sprawą czysto subiektywną, prywatną danej osoby. Młody człowiek opanowany pragnieniami posiadania i używania, bardziej aniżeli bycia i wzrastania, nadaje konsumpcji wrtośc decydującą o miejscu w hierarchi społecznej.
Występowanie zachowań dewiacyjnych
Wśród młodzieży uwidaczniają się różnorodne zjawiska, które od dłuższego czasu przysparzają rodzicom i pedagogom wiele problemów. Należą do nich m.in. mała aktywność społeczna młodzieży, egoizm, niechęć wstępowania do organizacji młodzieżowych, niskie aspiracje edukacyjne, a także niechęć do podejmowania pracy i nauki zawodu. Ostatnie lata odznaczają się nasileniem agresji, brutalnością i przemocą, co pociąga za sobą zmiany w postępowaniu młodzieży, braku zdolności odróżniania dobra od zła. Najbardziej spektakularnym tego przejawem są narastające zachowania przestępcze i prowadzące do samowyniszczenia, jak alkoholizm, czy uzależnienia od narkotyków i chuligaństwa, wandalizm, naruszanie zasad dobrego współżycia społecznego i przestępczość.
Badania prowadzone w naszej Katedrze (ESPAD, KDP) dostarczyły informacji o niepokojącym zjawisku, które można zaliczyć do przejawów patologii społecznej. Wzrasta liczba zachowań agresywnych na terenie szkół średnich, zarówno w formie słownej jak i fizycznej. Można odnotować coraz częstszą wśród uczniów nieadekwatniość zachowań i wulgarnośc języka. Problem stają się wagary oraz zjawisko „dręczenia kotów” objawiające się stosowaniem względem nich przemocy i poniżania. Mają też miejsce próby samobójcze, które czasami kończą się samobójstwem dokonanym. Coraz więcej młodzieży poszukuje własnej tożsamości przez wchodzenie w szeregi subkultur. Przejawia się to w specyficznych formach zachowań, słownictwie oraz założeniach ideologicznych, systemie wartości i rytuałach, często sprzeciwiających się zastanemu porządkowi społecznemu.
Formy spędzania wolnego czasu |
Ogółem(%) |
Oglądanie TV i video |
23,8 |
Słuchanie muzyki |
21,3 |
Spotkania z przyjaciómi |
18,3 |
Udział w dyskotekach |
13,2 |
Kibicowanie w meczach sportowych |
12,8 |
Czytanie książek |
4 |
Uprawianie sportu |
3,7 |
Włóczęga po mieście |
2,9 |
Opinie młodzieży i rodziców na temat skali występowania
wybranych zjawisk śród młodzieży (%)
Wybrane zjawiska |
Młodzież |
Rodzice |
Brak perspektyw życiowych |
41 |
59 |
Pogoń za pieniądzem |
50 |
50 |
Obojętność wobec spraw innych ludzi |
52 |
48 |
Bezradność w załatwianiu swoich spraw |
33 |
67 |
Palenie papierosów |
58 |
42 |
Nadużywanie alkoholu |
80 |
20 |
Narkomania |
75 |
25 |
Chuligaństwo |
53 |
47 |
Swoboda seksualna |
66 |
34 |
|
|
|
Wybrane przyczyny alkocholizmu |
Tak |
Nie |
Trudna sytuacja w domu |
21,1 |
4,1 |
Kłopoty w szkole |
32,3 |
4,4 |
Namowa rówieśników |
13,1 |
8,6 |
Brak zrozumienia w domu, brak miłości |
11 |
4,4 |
|
78,5 |
21,5 |
Wybrane przyczyny narkomanii |
Tak |
Nie |
Ciekawość spróbowania |
43,4 |
4,8 |
Namowa kolegów |
12,6 |
7,2 |
Ucieczka od trudności |
22,2 |
9,8 |
|
78,2 |
21,8 |
Miejsce picia alkoholu przez młodzież |
TAK |
NIE |
na wycieczce |
19 |
81 |
w domu |
6 |
94 |
w restaracji, kawiarni, barze |
7 |
93 |
w dyskotece |
21 |
79 |
w parku, na ulicy |
17 |
83 |
w szkole, internacie |
8 |
92 |
w innych miejscach |
8 |
92 |
Wśród młodzieży stwierdza się wzrastającą liczbę spożywających alkohol, który otwiera drogę silniejszym używkom. Młodzi ludzie po alkoholu tracą pełną kontrolę nad swoimi dedcyzjami. Piciu często towarzyszy palenie papierosów. Jak wynika z badań zaledwie 5,4% młodzieży szkół średnich nigdy nie dokonało inicjacji z alkoholem. Wśród młodzieży istnieje wielka presja rówieśników, szczególnie odnosząca się do nakłaniania do picia piwa. Jako główne przyczyny sięgania po alkohol młodzież wymienia:
pragnienie dobrej zabawy,
chęć zapomnienia o problemach,
potrzeba poprawienia sobie humoru,
namowę kolegów,
chęć poczucia się odpręzonym, swobodnym.
Można także założyć, że picie alkoholu bywa często najskuteczniejszą metodą zawierania nowych znajomości. Młodzi ludzie traktują alkohol jako „dobry środek na wszystko”.
Badania dowodzą, ze dewiacyjne zachowania młodzieży są przejawem ich społęcznego nieprzystosowania, reakcją na sytuacje, w której przyszło im żyć, a której nie akceptują i którą chcą zmienić.
Rozbudzone aspiracje i umiejętności życiowe w profilaktyce uzależnień
Zjawisko spożywania alkoholu przez młodzież stało się jednym z podstawowych problemów wychowawczych. Pomimo prowadzenia różnego rodzaju działań profilaktycznych, w Polsce stale wzrasta odsetek młodzieży pijącej alkohol. Zwiększyła się także liczba dziewcząt sięgających po alkohol, a także coraz młodsze dzieci trafiają na oddziały toksykologii.
Jaka jest przyczyna tego stanu rzeczy? Nie ma na to pytanie jednoznacznej i prostej odpowiedzi. Można jednak doszukać się przyczyn tego stanu rzeczy. Podstawową przyczyną może być kryzys życia przeżywany przez młodzież, który polega na dezorganizacji w sferze myślenia, działania i planowania. Jest on wynikiem chaosu panującego we współczesnej kulturze, stale wzrastającego tempa życia i niepewności co do przyszłości. Ten kryzys wzmaga destabilizacja emocjonalna tego okresu.
Sytuacja społeczno - ekonomiczna naszego kraju nie pomaga w wychowaniu młodego pokolenia. Wręcz przeciwnie, - pogoń za środkami materialnymi, często trudna sytuacja materialna wielu rodzin a także brak czasu nie pozwalają na nawiązywanie właściwych relacji w rodzinie, co ostatecznie przekłada się na zaburzone relacje społeczne. Bliskie relacje rodzinne, przejrzysta i jasna komunikacja w rodzinie a także przekazywanie i uczenie zasad radzenia sobie w sytuacjach problemowych są najlepszą profilaktyką.
W procesie wychowania ku wartościom można wyodrębnić kilka etapów naśtępujących po sobie, które w konsekwencji decydują o rezulatatach, tymi etapami są:
1) po stronie nauczyciela:
poznanie przez wychowawcę spektrum wartości preferowanych i urzeczywistnianych przez wychowawnków;
wspomamganie wychowanków w wartościowaniurzeczy i zajwisk w aspekcie aksjologicznym (w poznaniu wqartości i kształtowaniu umiejętności wnikania w istot® wartości, ich znaczenia w życiu człowieka);
wspomaganie wychowanków w akceptacji świata wartości;
motywowanie wychowawnków do wolnego wyboru właściwych wartości;
wspomagamnie wychowanków w urzeczywistnianiu wartości i budowaniu właściwych struktur hierarchicznych;
wspomamganie wychowawnków w wartościowaniu siebie w aspekcie urzeczywistanianych wartości;
inspirowanie wychowanków do działaą animacyjnych w lokalnym środowisku społecznym w celu budowania świata wartości w coraz szerszych kręgach społęcznych;
wspomaganie wychowanków w dziłaniach animacyjnych i ich wartościowaniu.
2) po stronie ucznia: - można wyróżnić następujące cele stosowania klasyfikacji wartości dla dzieci i młodzieży szkolnej:
zachęcenie do podejmowania większej liczby wyborów samodzielnie i danie możliwości dokonanie wyborów wolnych;
pomoc w odkrywaniu i zauważaniu alternatyw w sytuacji wyboru;
pomoc w rozważaniu alternatyw ze szczególnym uwzględnieniem możliwych konsekwencji każdego z rozwiązań;
zachęcanie do zastanowienia się nad tym, co cenią, co szanują, jakie wybory oceniają pozytywnie, o co zabiegają;
danie szansy wyrażania własnych wyborów i akceptowanie cudzych;
zachęcanie do działania, postępowania zgodnie z podejmowanymi przez siebie decyzjami;
zwrócenie uwagi na powtarzalne zachowania lub wzorce postępowania w ich życiu.
uświadomienie sobie spektrum wartości preferowanych i urzeczywistnianych w swoim życiu;
umiejętność wartościowania rzeczy i zjawisk w aspekcie aksjologicznym (poznanie istoty wartości, ich kategorii oraz znaczenia w życiu człowieka);
akceptacja świata wartości;
potrzeba wyboru wartości umiejętność budowania właściwej hierarchii;
urzeczywistnianie właściwych struktur hierarchicznych wartości;
wartościowanie siebie w aspekcie urzeczywistnionych wartości;
przekonanie i potrzeba działań animacyjnych w środowisku społecznym na rzecz urzeczywistniania wartości (przekonanie o słuszności tych działań, gotowość do ich podjęcia);
zaangażowanie w podejmowaniu działań animacyjnych oraz wartościowanie ich efektów.
Powyższe zagadnienie dotyczące wartości i aspiracji, aby nie było tylko teoretycznym rozważaniem warto odnieść do koncepcji „poczucia kocherencji” Antonowskiego. Dlaczego? Aby udzielić odpowiedzi na to pytanie należy wyjaśnić definicji poczucia koherencji. Poczucie koherencji jest to globalna orientacja człowieka, wyrażająca stopień, w jakim człowiek ten ma dojmujące, trwałe, choć dynamiczne poczucie pewności, że:
(1) bodźce napływające w ciągu życia ze środowiska wewnętrznego i zewnętrznego mają charakter ustrukturowany, przewidywalny i wytłumaczalny;
(2) dostępne są zasoby, które pozwolą mu sprostać wymaganiom stawianym przez te bodźce;
(3) wymagania te są dla niego wyzwaniem wartym wysiłku i zaangażowania.
Poczucie koherencji uznaje Antonowsky za cechę względnie trwałą. Kształtuje się ona w wyniku doświadczeń wieku dziecięcego, dojrzewania i wczesnego okresu dojrzałości, w którym to jednostka osiąga dla siebie poziom poczucia koherencji.
Tym, co kształtuje poziom poczucia koherencji są właściwości powtarzających się sytuacji i życiowych doświadczeń jednostki. Te właściwości to:
logiczność - im bardziej logiczny dla jednostki jest ciąg jej dotychczasowych doświadczeń życiowych, tym większa przewidywalność następnych a jednocześnie tym samym mniej zaskakujących niespodzianek, zdarzeń dla których zaistnienia brak logicznego wyjaśnienia. Logiczność lub jej brak jest cechą doświadczeń, która kształtuje zrozumiałość.
równowaga w zakresie niedociążenie - przeciążenie - określa stopień dopasowania wielkości wymagań, jakie niosą z sobą doświadczenia życiowe człowieka do jego możliwości sprostania tym wymaganiom. Stanem optymalnym dla poczucia koherencji, wzmacniającym to poczucie jest stan lekkiego przeciążenia, który może wydobywać nie ujawnione jeszcze zdolności, talenty, czy zasoby energii. Wielkość i częstość doświadczanych przez jednostkę i (lub) przeciążeń kształtuje wymiar koherencji zwany - sterowalnością.
udział w podejmowaniu decyzji - Powtarzające się pozytywne doświadczenia uczestnictwa w podejmowaniu decyzji zwiększają intensywność zaangażowania się w sprawy, na które możemy oddziaływać oraz poszerzają obszar spraw uznawanych za warte zaangażowania. W ten sposób tworzy się poczucie - sensowności.
Głobalne poczucie koherencji konstytuują:
Poczucie zrozumiałości - wiąże się z aspektem poznawczym sytuacji, w której organizm podlega działaniu bodźca. Warunkuje ona zdolność do uporządkowania, ustrukturalizowania docierających informacji. Pozwala na antycypację określonych sytuacji lub przynajmniej pozwala wierzyć, że jeśli zaistnieją niespodziewane sytuację, to będzie możliwe ich zrozumienie i uporządkowanie.
Poczucie sterowalności - wiąże się ona z poczuciem dysponowania przez jednostkę środkami czy zasobami, dzięki którym może ona aktywnie wpłynąć na sytuację. Nie muszą to być środki materialne, czy też takie, które są pod osobistą kontrolą jednostki. Środki te mogą być w dyspozycji rodziny, przyjaciół, organizacji, Boga itp. Ważne jest poczucie , że można na kimś, na czymś wesprzeć się, gdy zaistnieje taka potrzeba.
Poczucie sensowności - które wyraża się w przekonaniu, że warto działać, angażować się w przedsięwzięcia, walczyć i borykać się z trudnościami. Sprawia, że trudna sytuacja jest postrzegana jako wyzwanie, a nie zagrożenie.
Antonowsky uważa, że im silniejsze poczucie koherencji, tym większe prawdopodobieństwo dobrego samopoczucia i zdrowia. Osoby takie będą unikały zachowań szkodzących zdrowiu i angażowały się w aktywność prozdrowotną.
Składnik poczucia koherencji |
||||
typ |
Poczucie zrozumiałości |
Poczucie zaradności |
Poczucie sensowności |
Przewidywane typy |
1 |
wysokie |
wysokie |
wysokie |
stabilny |
2 |
niskie |
wysokie |
wysokie |
rzadko występuje |
3 |
wysokie |
niskie |
wysokie |
tendencja do podwyższenia |
4 |
niskie |
niskie |
wysokie |
tendencja do podwyższenia |
5 |
wysokie |
wysokie |
niskie |
tendencja do obniżenia |
6 |
wysokie |
niskie |
niskie |
tendencja do obniżenia |
7 |
niskie |
wysokie |
niskie |
rzadko występuje |
8 |
niskie |
niskie |
niskie |
stabilny |
Im silniejsze poczucie koherencji, tym również większe prawdopodobieństwo postrzegania różnorodnych bodźców sytuacji, raczej jako wyzwania, z którym można sobie dobrze poradzić, w które warto inwestować energię niż jako paraliżującego zagrożenia, czy niebezpieczeństwa. Osoby z silnym poczuciem koherencji w konfrontacji z potencjalnie szkodliwą sytuacją będą bardziej (niż te na niskim poziomie koherencji) skłonne są do określania jej jako takiej, której nie muszą ulegać.
Osoba mająca niskie poczucie zrozumiałości i niskie i niskie poczucie zaradności, lecz silne poczucie sensowności jest osobą interesującą. Będzie posiadała wielki zapał, bardzo jęj będzie zależało na rozumieniu tego co ją otacza i znależieniu odpowiednich zasobów.Nie ma żadnej gwarancji że jej się powiedzie, lecz posiada szansę, którą może wykorzystać.
Wysokie poczucie koherencji |
Niskie poczucie koherencji |
|
|
Jak się wydaje najważniejszy czynnik w poczuciu koherencji to motywacyjny składnik poczucia sensowności. Bez niego wysokie poczucie zrozumiałości lub zaradności prawdopodobnie okaże się nietrwałe. Dla osoby zaangażowanej, odpowiednio zmotywowanej droga do rozumienia i znalezienia zasobów stoi otworem. Kolejnym pod względem ważności składnikiem jest poczucie zrozumienia, ponieważ warunkiem wysokiego poczucia zaradności jest zrozumienie. Nie znaczy to, że poczucie zaradności nie jest ważne. Bez przekonania, że dysponuje się odpowiednimi zasobami, poczucie sensowności maleje i słabną wysiłki, by poradzić sobie z sytuacją. Skuteczne radzenie sobie zależy więc od poczucia koherencji jako całości.
Poznanie
wartości i aspiracje środki i zasoby
Życie współczesnego młodego człowieka nie jest łatwe. Jeżeli rodzice nie nauczą dojrzałej postawy wobec życia i grupa rówieśnicza nie będzie stanowiła dla niego dobrego wzorca - ryzyko podjęcia wczesnej inicjacji alkoholowej wzrasta. Dlatego tak ważna jest rola szkoły i pedagogów.
Zadaniem, więc, nauczycieli jest budzenie w wychowanku asporacji, wszelako przemyślanych i dostosowanych do posiadanych przez niego możliwości działania. Ukształtowany w młodym wieku optymizm życiowy stanowi właściwą siłę napędową działań późniejszego dorosłego. I nawet, jeśli życie nie będzie szczędzić mu razów, wsparcie znajdzie on w sukcesach, które we wczesnej młodości były jego udziałem. Nastolatkom, wychowanym w atmosferze miłości i dobroci, świat jawi się jako wielkie środowisko, w którym ludzie mogą żyć w przyjaźni. To jak nastolatek będzie przeżywał młodość i co w młodzieńczych latach osiągnie, zależy m.in. od rozbudzonych w nim aspiracji życiowych. Pułap młodzieńczych aspiracji wiąże się jednak silnie z poczuciem własnej wartości.
Trening koherencji w zakresie zrozumienia rzeczywistości:
- umiejetności, które pomogą i umożliwią wychowankowi dojrzałe radzenie sobie z własną sytuacją życiową i z samym sobą, a poprzez to umożliwią skuteczną ochronę przed popadnięciem w uzależnienia chemiczne i czynnościowe.
1) zwiększenie umiejętności:
Dojrzałe więzi między osobowe - tego typu więzi są najlepszą szkołą życia oraz głównym źródłem sił i motywacji, potrzebnej każdemu wychowankowi, by w sposób konsekwentny podjął troskę o swój los. Nie jest to zdolność spontaniczna, bowiem spontaniczność grozi popadnięciem w więzi oparte na emocjonalnej zależności, na manipulacji czy na dominacji. Niedojrzałe więzi lub brak miłości i zrozumienia w relacjach międzyludzkich prowadzi do zobojętnienia na własny los, a taka sytuacja zwykle kończy się uzależnieniem chemicznym. => W związku z tym działania wychowawcze powinny obejmować promowanie dojrzałej miłości (aby nie mylić jej z pożądaniem), która jest decyzją troski o czyjeś dobro i która wyraż się w słowach i czynach dostosowanych do sytuacji i zachowania drugiej osoby.
2) zwiekszenie poczucia sensowności (czyli wysiłek, który podejmuje ma sens)
Respektowanie podstawowych wartości i norm moralnych - Człowiek jest jedyną istotą na ziemi, która potrafi skrzywdzić, a nawet zniszczyć samego siebie (uzależnienia, samobójstwo). Jego bowiem zachowania i decyzje nie opierają się na instyktach czy popędach, ale na konieczności dokonywania określonych wyborów. => Dlatego też działania wychowacze oparte na promowaniu podstawowych kompetencji życiowych muszą ułatwić wychowawnkowi kierowanie się dojrzałą hierarchią wartości oraz nabycie umiejętności w odróżnianiu tych zachowań, które prowadzą człowieka do rozwoju i satysfakcji od tych, które prowadzą do regresu i konfliktów.
3) poczucie zaradności:
Kształtowanie poczucia realizmu życiowego - jest ono podstawowym warunkiem zajęcia przez wychowanka dojrzałej postawy wobec siebie i świata zewnętrznego (wobec określonych osób, rzeczy i sytuacji, a także wobec substancji psychoaktywnych). Realistyczne myślenie wymaga dyscypliny intelektualnej i równowagi emocjonalnej, a także często wymaga odwagi uznania tych prawd i faktów, które stawiają mu trudne wymagania. Łatwo można w wieku rozwojowym popaść w myślenie życzeniowe, katastroficzne a także łatwo podporządkować myślenie własnemu postępowaniu i naiwnemu usprawiedliwianiu popełnianych błedów. Młody człowiek może tak bardzo zniekształcić swoje własne myślenie, że zacznie oszukiwać samego siebie poprzez różne systemy iluzji i zaprzeczań. Żeby młodzież mogła wchodzić w interakcje z rzezczywistością, musi rozumieć reguły otaczającego świata, a także posiadać zaufanie dla swoich zdolności rozwiązywania problemów. Dla jednostki rzeczywistość stanowi wynik subiektywnego postrzegania i definiowania sytuacji kształtującego się w procesie interakcji ze światem zewnętrznym. Rezultatem tego procesu jest stabilizacja lub modyfikacja własnego zachowania zgodnie z normami grupowymi (Siemaszko 1993). => Zadaniem wychowawców (profilaktyków) jest pomóc wychowawnkowi, by nauczył się realistycznego myślenia po to, by logicznie analizować dostępne mu informacje o nim samym i o jego sytuacji życiowej, aby żyć w świecie abiektywnych faktów. Ważnym sprawdzianem realistycznego myślenia jest odkrycie, że kierowanie się doraźną przyjemnością uniemożliwia osiągniecie trwałego szczęścia a także że substancje psychoaktywne oszukują., uzależniają i zabijają.
4) zaangażowanie w działanie
zachęcać młodzież do pracy w kołach zainteresowań,
przygotowanie do istnienia grup samopomocowych. Rolą grup jest tworzenie społeczności, w których młodzież mająca podobne problemy pomaga sobie wzajemnie. Omawianie wspólnych problemów prowadzi do uświadomienia faktu, że inny doświadczają podobnych trudności oraz do poszukiwania wspólnych rozwiązań istniejących problemów.
tworzenie grup wsparcia dla zainteresowanych uczniów, które powinny mieć na celu:
eliminację nudy;
ukazywanie alternatyw w stosunku do dotychczasowego stylu życia;
zagospodarowanie wolnego czasu.
przygotowanie młodych ludzi cieszących się zaufaniem środowiska rówieśniczego do roli rówieśniczych doradców, aby byli dobrymi słuchaczami, dawali wsparcie i udzielali rówieśnikom niezbędnych informacji w sytuacjach trudnych.
5) zdolność w radzeniu sobie z sytuacjami trudnymi:
środowisko szkolne - współczesna szkoła kładzie główny nacisk na kształcenie intelektualne w oderwaniu od promowania rozwoju emocjonalnego, moralnego i duchowego. Do podstawowych czynników szkolnych, które doprowdzają dzieci i młodzież do eksperymentowania z substancjami chemicznymi należą:
wywieranie na uczniów silnej presji emocjonalnej o charakterze przewlekłego stresu;
istnienie podstawowego miernika wartości ucznia, którym są jego oceny, z jednoczesnym pomijaniem lub niedocenianiem jego życia emocjonalnego i duchowego;
Efektem promowania przez szkołę rozwoju intelektualnego, kosztem twórczych aspektów osobowości jest frustacja, brak poczucia przynależności nastolatków do społeczności szkolnej.
Można założyć, że im mniejsza jest tolerancja na stres, tym gorzej młody człowiek będzie sobie radził z wymaganiami jakie stawia mu codzienne życie i obowiązki szkolne - tym większe znaczenie będzie przypisywał piciu alkoholu. Taka osoba będzie oczekiwała od alkoholu poprawy nastroju, samopoczucia i zachowania (bezpośrednie efekty picia). Jednocześnie taka osoba będzie reprezentować przekonanie, że picie jest symbolem odporności, męskości i przynależności do grupy (symboliczne efekty picia).
Młodzi ludzie dla których jednym ze sposobów radzenia sobie jest alkohol, będą ujawniać więcej zachowań antyspołecznych (np. unikanie zagrożenia lub zachowaczo ostrożnie) w porównaniu z niepijącą grupą, posiadającą w swoim repertuarze więcej zachowań prospołecznych (np. poszukiwanie wsparcia społecznego).
poradnictwo pedagogiczno - psychologiczne dla uczniów - w środowisku szkolnym uczniom powinien towarzyszyć pedagog lub psycholog szkolny zajmującyc się w sposób szczególny osobami z trudnościami w zakresie:
uczenia się ( trudności w koncentracji uwagi, brak umijetności uczenia się, brak wiary we własne siły, brak sukcesów mimo dużych nakłądów pracy, silny lęk w sytuacjach oceniających, brak motywacji do nauki);
funkcjonowania w rodzinie (brak akceptacji i okazywania uczuć, ograniczanie swobody, nadmiar obowiązków, konflikty między rodzicamni, rozpad rodziny, alkoholizm jednego z rodziców, brak miejsca do nauki i zabawy);
relacji interpersonalnych (konfliktowość, odrzucenie przez grupę, poczucie osamotnienia).
propagować kulturalne formy spędzania czasu wolnego,
6) umiejętność korzystania z pomocy innych osób (które posiadają konstruktywne style radzenia sobie) - rada powinna być pomocą dla drugiej osoby w dostarczeniu informacji, rozwianiu wątpliwości, zapewnieniu wsparcia i poczucia bezpieczeństwa, ale z jednoczesnym pozostawieniem drugiej osobie swobody w wyborzez własnego sposobu działania. Dzięki takiemu postępowaniu nastolatek wykorzystuje lub kształtuje umiejętność podejmowania odpowiedzialnych decyzji.
Umiejętności wychowawcze nauczycieli i atmosfera w szkole powinny służyć wszechstronnemu rozwojowi uczniów, pomocy w kształtowaniu postaw moralno - światopoglądowych młodzieży, promocji zdrowia fizycznego i psychicznego. Wszystkie czynniki, które łagodzą na terenie szkoły napięcia i niezdrową rywalizację mają znaczenie profilaktyczne. Należy, zatem młode pokolenie wychowywać do wartości, promować wartości filozoficzne i moralne w rozwoju osoby, jako te, które najbardziej chronią przed dewiacjami indywidualnymi i społecznymi. Rozwój postaw etycznych i moralnych stanowi o godności człowieka i poziomie jego rozwoju. W oddziaływaniach wychowaczych należy eksponować szkodliwe skutki spożywania alkoholu, używania narkotyków, palenia papierosów dla organizmu człowieka, a zwłaszcza dla jego prawidłowego funkcjonowania i rozwoju. Należy także angażować dorastającą młodzież do różnego rodzaju działań na rzecz likwidacji zjawisk patologicznych. Trzeba więc rozbudzać, wzmacniać i rozwijać u uczniów zainteresowania społecznie pozytywne.
Bibliografia:
Antonowsky A. (1995). Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem. Fundacja IPN. Warszawa
Bruszewska E. (1992). System wartości u dzieci w późnym wieku szkolnym i możliwości jego realizacji. W: Studia z psychologii. ATK. Warszawa. s. 133 - 157.
Bruszewska E. (1992). System wartości u dzieci w późnym wieku szkolnym i możliwości jego realizacji. W: Studia z psychologii. ATK. Warszawa. s. 133 - 157.
Chłopkiewicz M. (1987). Osobowość dzieci i młodzieży, rozwój i patologia. Warszawa.
Jarosz M. (1986). Bariery życiowe młodzieży. Warszawa.
Kościuch J. (1984). Hierarchie wartości w nerwicach i psychopatii oraz ich zmiany pod wpływem psychoterapii. PWN. Warszawa.
Oleś. P. (1983).System klasyfikacji wartości: założenia, zastosowanie, przegląd niektórych technik. „Roczniki Filozoficzne”. T. XXXI. Z. 4. s. 94 - 95
Ostrowska K. (1992). Znaczenie systemu wartości w etiologii zachowań dewiacyjnych. W: Studia z psychologii. ATK. Warszawa. t. IV. s. 7 - 9.
Pospiszyl K., Żabczyńska E. (1981). Psychologia dziecka niedostosowanego społecznie. Warszawa.
Siek S. (1984). Rozwój potrzeb psychicznych. Warszawa.
Maslow 1964, Gerstman 1971, Reykowski 1977, Jałowiecki 1978, Świda 1979, Frankl 1998
Kluckhohn 1978
Kłoskowska 1970
Szefer - Timoszko 1981
Skorny 1980
Dyczewski 1998
P. Oleś. 1983.System klasyfikacji wartości: założenia, zastosowanie, przegląd niektórych technik. „Roczniki Filozoficzne”. T. XXXI. Z. 4. s. 94 - 95
Antonowsky, 1995
Antonowsky 1984b, 1987b
Antonowsky 1995
Antonowsky 1984b
Karpowicz 2001, s. 20
Gaś 1993, s. 68
- 16 -
Wartości i aspiracje współczesnej młodzieży
zaradność
KOHERENCJA
zrozumiałość
sensowność
Wyszukiwarka