RUCH PANEUROPEJSKI COUDENHOVE-KALERGIEGO
Na początku lat 20-tych pojawiły się rozmaite koncepcje stworzenia europejskiego ładu gospodarczego i politycznego poza organizacją Ligi Narodów. Rzecznikiem jednej z nich był ruch paneuropejski, którego założenia sformułował Coudenhove-Kalergi. Głównym ideologiem ruchu zaś G. Bernhard.
Kalergi po raz pierwszy przedstawił je w roku 1920. 2 lata później opublikował je w obszernym artykule, a rok później wyłożył w książce „Pan-Europa”. Zdaniem autora państwa świata można podzielić na kilka rodzajów, w zależności od ich poziomu kultury, cywilizacji i rozwoju gospodarczego:
Do pierwszego zaliczył on państwa Europy (bez Rosji Radzieckiej i Wielkiej Brytanii),
do drugiego - Wielką Brytanię z jej dominiami,
do trzeciego - państwa Ameryki Północnej, z USA na czele,
a do czwartego - Związek Radziecki.
W późniejszym okresie wyodrębnił jeszcze dalekowschodni region azjatycki.
Państwa każdego z tych typów rozwijały się wedle własnych praw ekonomicznych i politycznych. Autora interesował przede wszystkim region europejski. Stwierdził, że zagrażają mu 2 mocarstwa - Rosja (ze swoją komunistyczną ideologią) i Stany Zjednoczone (chcące podporządkować swoim interesom gospodarczym Europę).
Realizacja zamierzeń Kalergiego dotyczących stworzenia europejskiego ładu miała się odbywać etapami:
W pierwszym etapie miały powstać krajowe związki europejskie,
W drugim nastąpiłoby utworzenie europejskiego związku celnego jako instrumentu jednoczącego poszczególne państwa w 1 organizm gospodarczy,
W trzecim zostałyby powołane do życia Stany Zjednoczone Europy.
W stosunku do państw pozaeuropejskich Stany Zjednoczone Europy miały stanowić swego rodzaju całość polityczną i gospodarczą. Podstawowym językiem urzędowym oprócz języków narodowych miał być angielski. W ten sposób miał kształtować się naród europejski, o jednolitej kulturze chrześcijańsko-hellenistycznej, do tej pory rozczłonkowany na liczne grupy (nacje) o różnym stopniu rozwoju. Istotną rolę w tworzeniu Stanów Zjednoczonych Europy odegrać mieli Żydzi, jako naród wybrany przez Boga. Tę myśl Kalergi sformułował zapewne pod wpływem swej żony - Żydówki.
Kalergi chcąc ostatecznie przekonać swoich odbiorców, że tylko on ma rację, przypominał, że ruch pacyfistyczny, wierzący w Ligę Narodów i dążący do zachowania status quo w Europie, nie jest tą siłą polityczną, która mogłaby zagwarantować pokój i ład narodom europejskim. Nie są też do przyjęcia hasła głoszone przez obóz rewolucyjny, tj. nawoływanie do zmian poprzez obalenie istniejącego porządku i narzucenie nowego systemu społeczno-gospodarczego. Pozostaje więc jedynie przyłączenie się do ruchu, którym kieruje Kalergi. Tylko ten ruch stawia sobie wyraźne cele, które są możliwe do zrealizowania. Poparty zaś przez polityków myślących kategoriami ponadnarodowymi, może uchronić świat przed nową wojną i oddzielić się od problemów państw pozaeuropejskich.
Zastanawiając się, na jakie problemy przede wszystkim winni zwrócić uwagę europejscy politycy, Kalergi wymieniał:
zmianę granic niektórych państw Europy,
obronę przed parciem rosyjskim na zachód Europy.
Unia Paneuropejska skupiałaby 26 państw zachodniej i środkowej Europy. Wprawdzie państwa wchodzące w jej skład tworzyłyby mozaikę kulturowo-gospodarczą, lecz mimo to byłyby w stanie wytworzyć taki system gospodarczo-polityczny, który by w pełni im odpowiadał i spełniał funkcję integracyjną. Integracja nie mogłaby też obejść się bez istotnych korekt granic ustanowionych po I wojnie światowej - odkładanie tego na plan dalszy mogłoby bowiem wywołać nieobliczalny w skutkach konflikt światowy. Nieporozumienia gospodarcze mogłaby rozwiązywać unia celna, przy której opracowaniu należy pamiętać, iż nie wolno zakładać podporządkowania krajów słabszych gospodarczo silniejszym. Stany Zjednoczone Europy miały zbliżać do siebie swych partnerów, ułatwiać im wzajemny rozwój ekonomiczny poprzez ujednoliconą politykę celną, walutową i korzystną dla wszystkich wymianę towarową, a nie hołdować poczynaniom swych najsilniejszych członków.
Uważał ponadto, iż konsekwentnie należy dążyć do umocnienia gospodarczego państw Starego Kontynentu oraz do likwidacji napięć związanych z niesprawiedliwie wytyczonymi granicami czy z różnicami ekonomicznymi między poszczególnymi narodami. Tylko porządek paneuropejski pozwoli bowiem wyeliminować napięcia społeczne i tendencje nacjonalistyczne, a tym samym utworzyć liczącą się potęgę, którą będzie musiała uznać Rosja Radziecka.
Koncepcję społeczno gospodarczą Unii Paneuropejskiej,szczególnie zaś eksponowane w niej antyradzieckie i antykomunistyczne akcenty oraz możliwość rewizji postanowień traktatu wersalskiego, popierało wiele wpływowych osób,. Należeli do nich finansiści, bankierzy, dyrektorzy i przedstawiciele koncernów i przemysłu, część prawicowo-liberalnych polityków, przedstawiciele nauki i kultury, redaktorzy, członkowie prawicowych organizacji o profilu kulturalno-oświatowym. Sam Stresemann, chociaż nie angażował się w działalność ruchu, z zainteresowanie obserwował jego poczynania.
W październiku 1924 roku obradował w Berlinie XXIII Międzynarodowy Kongres Pokoju. Wziął w nim udział także Kalergi, który wygłosił wielką mowę, poświęconą w całości idei utworzenia Paneuropy i krytyce Ligi Narodów. Stwierdził, iż ruch paneuropejski za zadanie stawia sobie reorganizację europejskiego rynku gospodarczego (wyeliminowanie Rosji, USA i Wielkiej Brytanii), co powinno wpłynąć na wyciszenie waśni politycznych. Wystąpienie Kalergiego spotkało się ze sprzeciwem przedstawicieli ruchu pacyfistycznego, którzy zarzucali, że taka organizacja gospodarki przyczyni się do podziału państw na biedne i bogate, co doprowadzi do kolejnych konfliktów zbrojnych. Zarzucono także Kalergiemu, iż ruch paneuropejski tylko pozornie bierze w obronę interesy słabszych zachodnioeuropejskich partnerów, gdyż w rzeczywistości jest on narzędziem wielkomocarstwowych i imperialistycznych kół przemysłowych. Stwierdzono ponadto, iż plan Kalergiego sztucznie ogranicza Europę.
Jednym z pierwszych polityków sprawującym władzę, który zainteresował się żywiej założeniami Unii Paneuropejskiej był E. Herriot (francuski minister spraw zagranicznych). Kolejnymi byli niemieccy ministrowie (Koch i Stresemann) oraz były premier Włoch. Kalergi podsumował swoje sukcesu agitacyjne, pisząc, iż czołowi politycy nie tylko aprobują wysiłki zmierzające do uporządkowania spraw gospodarczych, nawiązania kontaktów pomiędzy wielkimi koncernami przemysłowymi, usuwania w cień dotychczasowych waśni narodowych, ale i coraz powszechniej głoszą hasła współpracy i tworzenia nowego ładu.
Niewątpliwym sukcesem ruchu paneuropejskiego było doprowadzenie do I Kongresu, który odbył się w Wiedniu w październiku 1926. Została na nim powołana Unia Paneuropejska, na której czele stanęła Rada Naczelna. Ciałem wykonawczym Rady było Biuro Centralne, mieszczące się w wiedeńskim Hofburgu. W Wiedniu Kalergi odniósł jednak tylko pozorny sukces. Rok 1926 był ostatnim rokiem świetności jego koncepcji.
Na początki 1930 roku Kalergi podjął ponownie próbę przebudowy struktury polityczno-gospodarczej Europy. Przedstawił memoriał w sprawie utworzenia Związku Państw Europejskich, zapewniającego swym członkom trwały pokój oraz współpracę polityczną, gospodarczą i naukową. Związek ten miał działać w ramach Ligi Narodów, a zarazem być zobowiązany do przestrzegania paktu Brianda-Kellogga. Najważniejszym organem Związku miała być Rada Główna, składająca się z przedstawicieli poszczególnych państw, która miała czuwać nad polityką ogólnozwiązkową i działalnością Komisji pełniących funkcje ministerstw. Ciałem wykonawczym miał być Urząd Federalny, na czele z kanclerzem, wicekanclerzem i skarbnikiem. Rolę parlamentu związkowego miało spełniać Zgromadzenie Związkowe, składające się z delegatów poszczególnych państw. Władzę sądowniczą miał spełniać Najwyższy Trybunał, rozstrzygający konflikty między państwami członkowskimi i będący ostateczną instancją. Kalergi miał oficjalne przedstawić założenia Związku na najbliższym Kongresie Unii Paneuropejskiej. Berliński Kongres był ostatnią wielką imprezą zwolenników ruchu paneuropejskiego. Wszystkie późniejsze akcje i inicjatywy odbywały się już w cieniu haseł Brianda, nawołującego do tworzenia Stanów Zjednoczonych Europy.
Coudenhove - Kalergi, a traktat wersalski
Coudenhove - Kalergi postanowił do swoich celów wykorzystać spór wokół briandowskiej koncepcji Stanów Zjednoczonych Europy. Po śmierci Brianda stał się ponownie czołowym przywódcą ruchu paneuropejskiego. Zmienił jednak swych protektorów z francuskich na całkowicie niemieckich. Objawem tego było zaangażowanie się w działalność mającą na celu obalenie postanowień traktatu wersalskiego. Na łamach „Paneuropy” w 1931r stwierdził, że Europa zmierza ku potrójnej katastrofie: ruiny gospodarczej, rewolucji i wojnie. Postanowienia traktatu zrodziły w Niemcach chęć zemsty i jedynym rozwiązaniem jest powrót do 14 punktów Wilsona. To antywersalskie wystąpienie przywódcy ruchu paneuropejskiego zostało odczytane przez polskich zwolenników tegoż ruchu jako krytyka zachodniej granicy II RP. Przeciwko sugestiom Kalergiego wystąpił czołowy publicysta A.Lilien - Brzozdowiecki, który ostrzegał, iż próba zmian granic może doprowadzić do konfliktu gdyż Polacy nie zgodzą się na żadną korektę oraz prezes polskiej sekcji Unii Paneuropejskiej A.Lednicki, który powoływał się na historyczne prawa Polski do Pomorza. Argumenty polskie nie trafiały jednak do Kaleriego, który otwarcie już opowiadał się za rewizją granic polsko - niemieckich. Na konferencji w Wiedniu stwierdził on, iż dopóki będą obowiązywać ustalenia traktatu wersalskiego, dopóty będzie panować na kontynencie niepokój i chęć obalenia istniejącego porządku za pomocą siły. Wyróżniał on cztery grupy spraw, które powinny być rozpatrzone.
problem odszkodowań wojennych, a w pierwszej kolejności ustanowienia sensownych sum reparacji wojennych nałożonych na Niemcy
uregulowanie „problemu polskiego korytarza” (tj. ustanowienie wolnego przejazdu do Prus Wschodnich i odstąpienie Gdańska Niemcom), gwarantujące Polsce dostęp do morza poprzez port w Gdyni
rozwiązanie zagadnień rozbrojeniowych w Europie poprzez utworzenie międzynarodowych sił zbrojnych, w których Niemcy partycypowałyby na równi z innymi mocarstwami europejskimi
zwrot Niemcom kolonii zabranych im po 1918r., zwłaszcza Kamerunu i Togo
Działania te miały również przynieść pozytywny skutek w dziedzinie gospodarki (likwidacja bezrobocia, podcięcie korzeni lokalnym nacjonalizmom i komunizmowi, w dalszej kolejności myślał również o utworzeniu unii celnej). Kalergi jednak nie nawoływał do porozumienia lecz groził. Stwierdził, że jeżeli się tego nie dokona to nastąpi porozumienie między Niemcami, Włochami oraz Rosją Radziecką, skierowane przeciwko Francji, która jest odpowiedzialna za traktat wersalski. Nie bez wpływu na ton wystąpień Kalergiego pozostawał pogłębiający się ogólnoświatowy kryzys gospodarczy, a także dochodzenie do władzy w Niemczech narodowych socjalistów (w 1930r partia Hitlera odniosła znaczny sukces w wyborach do Parlamentu), którzy jednak nie wykazywali zainteresowania koncepcją nowego ładu europejskiego. 26 maja 1932 r Kalergi przesłał do Kancelarii Rzeszy propozycję zwołania kongresu paneuropejskiego, poświęconego analizie europejskiego kryzysu i sposobów jego przezwyciężenia. Jednocześnie z przygotowaniem bazylejskiej imprezy, Kalergi nadal prowadził intensywną działalność na rzecz rewizji postanowień traktatu wersalskiego (w swym memoriale, który był jawnym atakiem na Francję bezwarunkowo żądał obalenia postanowień wersalskich). Kalergi atakował również Ligę Narodów. Pisał, że w ciągu 13 lat istnienia organizacja ta nie była w stanie rozwiązać żadnych ważniejszych spraw („ Jest oderwana od zagadnień politycznych, nie ma poparcia młodej generacji Europejczyków i umiera śmiercią naturalną”). W dniach 1 - 4 października 1932 r. odbył się trzeci kongres paneuropejski, który przyniósł ewidentną porażkę jego inicjatorowi. Zaciążyły na tym dwa fakty: spór między hr. Coudenhove-Kalergim a premierem Herriotem, przez który francuska delegacja zbojkotowała kongres oraz zdecydowany atak na Ligę Narodów, podjęty przed rozpoczęciem obrad przez samego Kalergiego. Na kongresie zgłoszono kilka nowych propozycji, w tym poszerzenia szeregów UP. Zaakceptowano powołanie do życia sekcji młodzieżowej Unii Paneuropejskiej. Jej członkowie nosili niebieskie koszule, można było zauważyć iż Kalergi wzorował się na włoskich i niemieckich faszystach, choć oficjalnie odżegnywał się od tej ideologii. Kres koncepcjom Kalergiego położyło przejęcie władzy przez narodowych socjalistów, którzy przystąpili do realizacji planu Neuordnung w Europie.
Załamanie się europejskich koncepcji integracyjnych głoszonych przez Brianda i Tardieu zmobilizowało Coudenhove-Kalergiego do czynu. Tym razem postanowił on w większym stopniu, skupić się na zagadnieniach gospodarczych. Okazją do zademonstrowania Europie nowych rozwiązań integracyjnych miała stać się wiedeńska konferencja, poświęcona zachodnioeuropejskiej gospodarce, w grudniu 1933 r. Mimo licznych niepowodzeń, Kalergi nadal cieszył się zaufaniem przedstawicieli partii konserwatywnych, którzy byli zdania, iż nabierającej z roku na rok coraz większego rozmachu gospodarce radzieckiej trzeba przeciwstawić gospodarkę silnego bloku państw europejskich. Tylko ten krok może bowiem je uchronić przed totalną zagładą, jaką niesie silna tak gospodarczo, jak i ideologicznie Rosja komunistyczna. Wiedeńska impreza miała stać się kolejną akcją Kalergiego, mającą na celu zbliżenie gospodarcze państw zachodnio- i środkowoeuropejskich. Jej inicjator nadal uważał, że źródłem kryzysu politycznego na Starym Kontynencie jest przede wszystkim jego niedorozwój gospodarczy. Najpierw więc musi nastąpić odrodzenie - twierdził - państw zachodnio- i środkowoeuropejskich, potem zaś polityczne zbliżenie partnerów. Wiedeńska impreza dowodziła, że Kalergi wyciągnął praktyczne wnioski ze swojej dotychczasowej działalności. Zdał on sobie sprawę z tego, że dotychczas organizowane wielkie kongresy Unii Paneuropejskiej, w czasie których zajmowano się najróżniejszymi problemami bez gruntownego ich przygotowania naukowego i uchwalaniem górnolotnych rezolucji, najczęściej pozostających na papierze, do niczego nie doprowadziły. Na wiedeńskie spotkanie działaczy ruchu paneuropejskiego mieli przybyć przedstawiciele 12 państw środkowej i południowo - wschodniej Europy. Państwa te miały stać się pomostem między rolniczym Wschodem, a przemysłowym zachodem. Stolicą nowego organizmu gospodarczego miał być Wiedeń. Gorzej było z realizacją tego ambitnego planu, gdyż wielu przedstawicieli państw nie przybyło na konferencję. 12 stycznia 1934r przygotowano ocenę przydatności Kalergiego i jego ruchu dla władców Trzeciej Rzeszy. Obiektywnie stwierdzono iż, ruch przysłużył się niemieckiej sprawie, usprawnieniu Ligi Narodów i udziału Niemiec w tej organizacji. 30 maja Kalergi przesłał propozycje dalszych działań. Zawierały one hasła:
utworzenia Związku Państw Europejskich z zachowaniem równouprawnienia i samodzielności wchodzących w jego skład partnerów
utworzenia Najwyższego Trybunału rozstrzygającego sporne konflikty między państwami członkowskimi
dbanie o rozwój kultury narodowej poszczególnych partnerów Związku
ochrony mniejszości narodowych przed ich wynarodowieniem i współpracy z żyjącymi poza Europą mniejszościami narodowymi
utworzenia europejskich sił powietrznych w celu zapewnienia bezpieczeństwa i pokoju państw członkowskich
rozwiązania spornych problemów kolonialnych partnerów związku
obrony ogólnoeuropejskich interesów przed niebezpieczeństwem z zewnątrz
Narodowi socjaliści chcieli przejąć kontrolę nad poczynaniami ruchu, na co nie zgadzał się jego główny ideolog. W międzyczasie polska sekcja zdecydowała wycofać się ruchu i rozwiązać sekcję. Do ostatecznego wycofania polskich działaczy z Unii Paneuropejskiej doszło przed IV Kongresem, obradującym we Wiedniu w roku 1935. Ostatnią większą akcją w połowie lat 30 jaką podjął Kalergi była interwencja w Sekretariacie Ligi Narodów w marcu 1937r w obronie hiszpańskich dzieł sztuki. Sekretarz generalny LN nie uznał jednak za wskazane podejmować inicjatywy i ograniczył się jedynie do podpisania pisma Kalergiego. W tym samym czasie narodowi socjaliści zerwali kontakty z Coudenhove - Kalergim obawiając się, że koncepcje ruchu paneuropejskiego będą przeszkadzać w budowaniu założeń „ nowego porządku europejskiego”. Dopiero po pierwszych militarnych niepowodzeniach hitlerowskich Niemiec Coudenhove - Kalergi zajął się na nowo ideą tworzenia unii paneuropejskiej. Na kongresie zorganizowanym w marcu 1943r przedstawił zebranym plan utworzenia federacji państw zachodnioeuropejskich. Powołany komitet prawny przystąpił nawet do opracowywania projektu konstytucji przyszłych Stanów Zjednoczonych Europy.