OMYŁKA - Akcja toczy się w małym miasteczku w przededniu oraz w trakcie powstania styczniowego. Narrator opowiada o czasach swojego dzieciństwa, kiedy miał siedem lat i na opisywane wydarzenia patrzy raz okiem siedmiolatka, a raz człowieka dorosłego. Był to celowy zabieg autora by ochronić swój utwór przed ingerencją cenzury carskiej.
Matka narratora, kobieta przedwcześnie owdowiała, samotnie wychowywała dwóch synów - narratora oraz jego starszego brata Władka. Cieszyła się dużym autorytetem w miasteczku. Jej dom był miejscem spotkań miejscowej inteligencji, prowadzącej rozmowy polityczne. Niedaleko domu matki stała chata gdzie mieszkał starszy człowiek od którego wszyscy stronili uważając go za zdrajcę i szpiega.
Kiedy wybucha powstanie Waldek zaciąga się do oddziału i słuch po nim ginie. W pobliżu miasteczka dochodzi do bitwy, którą powstańcy przegrywają. Rannego Władka do domu przynosi ów sąsiad, którego wszyscy uważali za szpiega. Dochodzi do ostrej dyskusji między nim a obecnym w domu nauczycielem, działaczem niepodległościwonym. Rzekomy szpieg zarzuca nauczycielowi, że nazwano go zdrajcą tylko dlatego, że nie wierzył w zwycięstwo powstania i w pomoc krajów zachodnich. Kiedy wzywał do zaniechania bezowocnej walki uznano, że jest szpiegiem, a przecież to on miał rację. Matka obiecuję, że od tej pory mogą zawsze na niego liczyć w potrzebie.
Parę godzin później dowiadują się, że człowiek, ten został powieszony przez powstańców.
SZKICE WĘGLEM - Na jego powstanie wpłynęły dwa czynniki. Pierwszym z nich był wpływ środowiska amerykańskiego na świadomość pisarza. Zetknięcie się ze społeczeństwem, które jest aktywne, demokratyczne, przedsiębiorcze wywołało porównania z sytuacją znaną z kraju. Drugim czynnikiem był zamiar doraźnej interwencji w ówczesną sytuację na polskiej wsi. Utwór ten miał założenia pozytywistyczne, był odpowiedzią na kwestie palące ówczesne społeczeństwo. Był reakcją na Ustawę o sądach gminnych z 1876 roku wydaną przez władze carskie i tak zwaną kwestię włościańską bezpośrednio związaną z tą ustawą. Chodziło przede wszystkim o krytykę kwestii nieinterwencji szlachty w losy gminy. Cel ten spełniał się w Szkicach węglem przez ukazanie ciemnoty chłopstwa wykorzystanego przez człowieka pozbawionego skrupułów (Zołzikiewicz) i braku jakiegokolwiek działania ze strony inteligencji wiejskiej, która, zasłaniając się zasadą nieinterwencji, nie zrobiła nic.
KAMIZELKA - Tytułowa kamizelka została kupiona przez narratora za pół rubla od żydowskiego handlarza; niegdyś należała do jego sąsiadów. Po użytku poprzednich jest z przodu spłowiała, ma dużo plam, przetarty tył, brak w niej guzików, i ma dwa ściągacze: pierwszy ze sprzączką skrócony i przyszyty, a drugi pokłuty ząbkami sprzączki. Kamizelka była więc podniszczona i przypominała o smutku sąsiadów. Małżeństwo, do którego niegdyś należała kamizelka, przyjechało do warszawskiej kamienicy na początku kwietnia. Ludzie ci wstawali wczesnym rankiem, pili herbatę z blaszanego samowaru, razem wychodzili do pracy: ona na lekcje do szkoły, on do biura. Byli ludźmi młodymi, spokojnymi. Żona szczupła, lubiła krawiectwo; mąż tęgi i zapracowany. Co niedzielę wychodzili na spacer i wracali wieczorem. W kwietniu mieszkali razem z ich służącą, w lipcu zostali sami, a w październiku pozostała tylko pani, gdyż jej mąż zmarł na gruźlicę. Gdy mężczyzna chudł, skracał jedną sprzączkę, aby nie martwić żony, drugą skracała ona, żeby dodać mu otuchy. Tym sposobem nawzajem się oszukiwali w "dobrej sprawie". Po śmierci męża kobieta wyjechała z miasta.
GLORIA VICTIS - Nowela należy do późnego okresu twórczości Orzeszkowej, określanego przez badaczy mianem „wspomnieniowego”. Można mówić o kilku przyczynach jej napisania
Prawie pięćdziesiąt lat po upadku powstania styczniowego, w którym sama aktywnie uczestniczyła, chciała przypomnieć heroiczny wysiłek patriotów. Dostrzegła bowiem, że młodzież, poddawana dobrowolnej lub przymusowej rusyfikacji, zapominała o dokonaniach walczących o wyzwolenie narodu. Tymczasem dla pisarki, która sama aktywnie uczestniczyła w powstaniu, było to nie do przyjęcia.
Wybuch rewolucji 1905 roku i związane z nią idee wolnościowe budziły skojarzenia z atmosferą, jaka kiedyś towarzyszyła polskim powstańcom. W ostatecznym stłumieniu zrywu rewolucyjnego Orzeszkowa analogię do klęski powstania i towarzyszącej jej atmosferze załamania i ogólnego zniechęcenia.
Rewolucja przyczyniła się też do zelżenia nacisku cenzury, co umożliwiło wydanie tekstu.
Cechy utworu
Nowela jest eksperymentem prozatorskim, bowiem opowieść oparta o antropomorfizację lasu i retrospekcję, wykracza poza ramy schematycznej noweli. Drzewa poleskiego lasu opowiadają - są narratorem, Wiatrowi historię zbiorowej mogiły powstańczej sprzed prawie półwiecza.
LATARNIK - Bohaterem opowiadania jest Polak - Skawiński, który przybywa do Aspinwall, aby tu objąć posadę latarnika. Jest zmęczony życiem, które obfitowało w przygody, niestety zwykle kończące się dla Skawińskiego katastrofą. Wziąwszy udział w powstaniu musiał opuścić kraj, tułał się po całym świecie, wiele razy ryzykował życiem. W końcu zaczął szukać miejsca, gdzie na dobre mógłby się osiedlić. Wybrał Aspinwall i latarnię morską, gdzie rozpoczął ciche, spokojne życie. Wiele rozmyślał i wspominał nie zaniedbując nigdy swoich obowiązków. Podziwiał tropikalną przyrodę, zaprzyjaźnił się z odwiedzającymi jego latarnię mewami. Pewnego dnia oprócz zapasów żywności Skawiński otrzymał paczkę z książkami. Znalazł wśród nich Pana Tadeusza Mickiewicza. Podczas lektury zapomniał o tym, gdzie jest. Poczuł się znowu, jak w swojej ojczyźnie, za którą tak bardzo tęsknił. W końcu zapadł w mocny sen o Polsce. Następnego ranka otrzymał wiadomość, że przez jego zaniedbanie rozbiła się łódź. Dopiero wtedy uświadomił sobie, że nie zapalił latarni. Został zwolniony z posady i musiał wyruszyć na nowe tułacze szlaki. Tym razem miał przy sobie cząstkę swojej ojczyzny - Pana Tadeusza.
MENDEL GDAŃSKI - Utwór był odpowiedzią pisarki na falę antysemityzmu, jak przetaczała się wówczas przez ziemie polskie. Jego powstanie częściowo zainspirowała Eliza Orzeszkowa, która w 1890 wystosowała do Marii Konopnickiej list, w którym prosiła, by czy prozą, czy wierszem, napisz jedną lub dziesięć kartek, słowo Twoje wiele zaważy, u wielu wiarę znajdzie, wiele uczuć wzbudzi, złych uśpi….
Akcja toczy sie w Warszawie w II połowie XIX wieku. Bohaterem jest Mendel Gdański - stary Żyd pracujący jako introligator. Medel od urodzenia mieszka na ziemiach polskich i czuje się Polakiem. Dziwią go pojawiające się ruchy antysemickie oraz pogłoski, że "mają bić Żydów". Nie rozumie dlaczego odmawia mu się prawa bycia pełnoprawnym obywatelem. Jednak sam fakt, że jest Żydem sprawia, że staje się ofiarą pogromu anty-żydowskiego. Dzięki pomocy polskich przyjaciół zostaje uratowany z pogromu, ale traci serce dla Polski.
MIŁOSIERDZIE GMINY - nowela Marii Konopnickiej opublikowana po raz pierwszy w 1891 roku na łamach czasopisma "Kraj". Niekiedy publikowana pod tytułem Miłosierdzie gminy: Kartka z Hottingen. Utwór ukazuje jakie skutki może przynosić nadużycie idei filantropii, jednego z haseł pozytywizmu oraz niszczącą siłę pieniądza.Akcja toczy się w II połowie XIX wieku w szwajcarskiej gminie Hottingen. Treścią utworu jest sposób opieki jaką tamtejsza gmina roztacza nad osobami starszymi i niedołężnymi. Okazuje się, że takich ludzi oddaje się do domów bogatszych gospodarzy. Gospodarze w zamian za opiekę otrzymują od gminy środki pieniężne. Jednak praktyka pokazuję, że odbywa się to w formie upokarzającej licytacji. Poszczególni gospodarze ubiegają się o prawo do opieki nad staruszkiem "licytując w dół", czyli wymieniając coraz niższą kwotę, za którą są w stanie podjąć się opieki. Głównym bohaterem jest stary Kuntz Wunderli, któy staje sie przedmiotem owej licytacji. Do tej sytuacji dopuszcza syn, który sam nie jest zainteresowany podjęciem się opieki nad ojcem. Ostatecznie Kuntz zostaje wzięty przez bezwzględnego mleczarza Probsta i zaprzężony do ciągnięcia wózka mleczarskiego.
ANTEK - nowela Bolesława Prusa z roku 1880. Podejmuje tematykę trudnego życia na wsi w XIX wieku, a co za tym idzie niełatwego losu dzieci. Jako główne problemy XIX-wiecznej wsi zostały ukazane zacofanie ludności, wykorzystywanie dzieci do ciężkich prac oraz brak możliwości kształcenia i rozwijania talentów przez dzieci i młodzież. Bolesław Prus zwrócił w noweli tej uwagę na istotny pod koniec XIX wieku problem zacofania ludzi na wsi oraz na potrzebę niesienia jej oświaty, praktycznej mądrości i rozsądku. Przez głupotę i zacofanie zginęło dziecko. Uczniowie szkolni byli źle traktowani i wykorzystywani. A główny bohater, Antek, nie mógł rozwijać swojego talentu. Na zapadłej, zaściankowej wsi nie miał szans na zrealizowanie swoich marzeń, nie było nikogo, kto mądrze doradziłby mu w wyborze zawodu, kto umiałby pokierować życiem chłopca.
JANKO MUZYKANT - akcja toczy się w XIX wieku, a głównym bohaterem jest chorowity chłopiec Janko. Spośród innych wiejskich dzieci wyróżnia go talent muzyczny. Zafascynowany dźwiękiem skrzypiec zakrada się do dworu, by ich dotknąć. Zostaje oskarżony o próbę kradzieży i skazany na karę chłosty. Chłopiec umiera z powodu zbyt surowej kary.
Głównym przesłaniem Sienkiewicza w tym utworze jest ograniczanie możliwości kształcenia uzdolnionych dzieci ze względu na ich pochodzenie. Wskazuje na to celowe zestawienie przez Sienkiewicza kontrastujących ze sobą scen: rozmowy pary (właścicieli dworku, do którego zakradł się Janko), która wróciwszy z podróży do Włoch, zachwyca się rozkwitającymi tam talentami artystycznymi, zwłaszcza młodymi, które jeszcze wymagają wspierania. Właścicieli dworku poruszyła również śmierć miejscowego młodego talentu, który właśnie potrzebował wsparcia, a nikt mu go nie udzielił, a nawet wręcz przeciwnie i o którego istnieniu jaśniepaństwo wcale się nie dowiedzieli (między wierszami wyczytujemy w tej noweli: ,,cudze chwalicie, swego nie znacie"). Główne przesłanie autora miało być zgodne z hasłem pracy u podstaw - jednego z ważniejszych nurtów polskiego pozytywizmu.