Leśnictwo a ochrona przyrody.
W lasach mieści się ponad 2/3 światowych zasobów genowych dzikiej przyrody Związek pomiędzy leśnictwem a ochroną przyrody możemy postrzegać z różnych perspektyw. Zarówno gospodarka leśna na obszarach lub obiektach objętych ustawową ochroną przyrody, jak i rolą i wpływem zabiegów leśnych na populacje gatunków zagrożonych, czasami, lecz jak wiemy nie we wszystkich przypadkach, chronionych prawem, a także strategie i metody stosowane w leśnictwie, mające istotny wpływ na przekształcanie siedlisk i co za tym idzie panujących tam systemów ekologicznych.
Powierzchnia
Szacuje się, że lasy pokrywają w Polsce obszar ok. 9 mln ha, czyli pokrywają ponad 28% powierzchni kraju , z czego 7,5 mln jest pod zarządem Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe (PGL LP).
Ustawa o ochronie przyrody: parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, Natura 2000, pomniki przyrody, stanowiska dokumentacyjne, użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo- krajobrazowe, ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów. Na terenach zarządzanych przez Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe (PGL LP) znajdują zastosowanie wszystkie wymienione formy ochrony przyrody z wyjątkiem parków narodowych, które są odrębnymi jednostkami organizacyjnymi.
Ponad 85% ogółu rezerwatów znajduje się na terenie PGL LP. Są to głównie rezerwaty leśne, faunistyczne, florystyczne, torfowiskowe, przyrody nieożywionej i krajobrazowe. Objęcie ochroną tych obszarów ma na celu zachowanie w stanie naturalnym lub mało zmienionym ekosystemów, ostoi i siedlisk przyrodniczych, siedlisk roślin, zwierząt i grzybów oraz tworów i składników przyrody nieożywionej wyróżniających się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi. Utworzenie rezerwatu następuje na mocy rozporządzenia wojewody, który to także raz na 20 lat sporządza projekt planu ochrony. Z chwilą utworzenia rezerwatu (dot. również innych tzw. powierzchniowych form przyrody) na gruncie LP, jego teren pozostaje nadal w zarządzie miejscowego nadleśniczego, którego obowiązkiem jest zorganizowanie ochrony minia i zwalczania szkodnictwa leśnego. Określenie rodzaju i zakresu zadań ochronnych potrzebnych w rezerwacie nie należy do kompetencji nadleśniczego, lecz do wojewody. Nadleśniczy może jedynie proponować wykonanie określonych zabiegów na etapie sporządzania projektu planu ochrony. Z chwilą ustanowienia przez wojewodę planu ochrony rezerwatu lub zadań ochronnych nadleśniczy staje się ich wykonawcą. Za rodzaj i zakres zabiegów w rezerwacie odpowiada wojewoda, natomiast za sposób ich wykonania (terminowość, staranność, zgodność z ustanowionym planem) nadleśniczy.
Ponad 51% obszaru parków krajobrazowych znajduje się na terenie GPL LP. Utworzenie ich, podobnie jak w przypadku rezerwatów, następuje na mocy rozporządzenia wojewody. Jednak zadania w zakresie ochrony na terenie parku krajobrazowego wykonuje samodzielnie nadleśniczy zgodnie z ustaleniami planu ochrony parku krajobrazowego, uwzględnionym w planie urządzania lasu.
Kolejnym rodzajem ochrony przyrody są obszary chronionego krajobrazu, które obejmują tereny wyodrębnione ze względu na wyróżniający się krajobraz o zróżnicowanych ekosystemach, wartościowe ze względu na możliwość turystyki i wypoczynku lub pełnią funkcję korytarzy ekologicznych. Ta forma ochrony jest wyznaczana w drodze rozporządzenia wojewody lub uchwały rady gminy i jest istotna przy sporządzaniu projektów studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin, miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, planów zagospodarowania przestrzennego województw i gmin, w celu zachowania dotychczasowych form użytkowania gruntów, które ukształtowały dany krajobraz. W aspekcie leśnictwa istotna jest tu zasada trwałości lasu i ciągłości jego funkcji jak również ochrona ekotonów takich jak łąki i polany śródleśne, które są również ważnym elementem ekosystemu leśnego. Na obszarze pod zarządem Lasów Państwowych znajduje się 45% spośród wszystkich wyznaczonych obszarów chronionego krajobrazu.
Obszary Natura 2000.
Minister środowiska w rozporządzeniu z dn. 16 maja 2005r. (Dz.U. nr 94, poz. 795) określił typy siedlisk wymagających ochrony w formie wyznaczonych obszarów Natura 2000- obejmuje on łącznie 76 typów siedlisk, w tym 18 leśnych (15 z nich to siedliska wyst. w LP)
Wśród siedlisk leśnych 4 mają znaczenie priorytetowe:
jaworzyny i lasy klonowo-lipowe na stromych stokach i zboczach
bory i lasy bagienne
łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe
ciepłolubne dąbrowy
Zgodnie z rozporządzeniem ministra środowiska z dn. 21 lipca 2004r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków wyznaczono 72 obszary, w skład których weszły m.in. duże kompleksy leśne, tj.: Lasy Janowskie, Puszcza Solska, Puszcza Niepołomicka, Puszcza Biała, Bieszczady, Puszcza Augustowska, Puszcza Knyszyńska, Puszcza Białowieska, Puszcza Borecka, Puszcza Napiwodzko -Ramucka i Puszcza Piska.
Na terenach zarządzanych przez PGL LP znajdujących się na obszarze Natura 2000 zadania w zakresie ochrony przyrody wykonuje samodzielnie miejscowy nadleśniczy, zgodnie z ustaleniami planu ochrony obszaru Natura uwzględnionym w planie urządzania lasu.
Nadzór nad wyznaczonymi obszarami sprawuje wojewoda.
W związku z obowiązującymi obecnie w leśnictwie zasadach opartych na ekologicznych podstawach, przywiązuje się dużą wagę do zachowania i odtwarzania użytków ekologicznych, które mają istotne znaczenie dla ochrony różnorodności biologicznej. Zostały one określone w zarządzeniu nr 11 i 11A Dyrektora Generalnego LP (1995,1999) w sprawie doskonalenia gospodarki leśnej na podstawach ekologicznych. Obok tego w ochronie gatunków rzadkich i chronionych związanych z danym użytkiem ekologicznym, dopuszczalne jest wykonanie niezbędnych zabiegów ochronnych wokół danego użytku -np. przycinanie drzew wokół zacienionych wychodni skalnych.
Problemy
Brak ścisłego określenia zadań ochronnych w planach ochrony rezerwatów, parków krajobrazowych czy obszarów Natura 2000, w planach urządzania lasu w części zwanej „Programem ochrony przyrody w nadleśnictwie”. Określenie zadań ochronnych oraz sposobu ich wykonania stanowi od lat jeden z najsłabszych punktów w wymienionych planach. W tej sytuacji np. wiele rezerwatów częściowych, traktowanych jest jak rezerwaty ścisłe, ze szkodą dla tych elementów przyrody, które wymagają czynnej ochrony. Dotyczy to zarówno rezerwatów nieleśnych, jak i leśnych.
brak aktualnych planów ochrony dla większości rezerwatów
Zrównoważona gospodarka leśna
W ostatnich latach zmienia się podejście leśników co do prowadzonej gospodarki leśnej. Obok spełniania podstawowej funkcji leśnictwa- pozyskiwania jak największej ilości drewna, zwraca się coraz większą uwagę na mechanizmy jakie występują w zbiorowiskach leśnych. Coraz większą uwagę stawia się na ochronę przyrody pod różnymi aspektami: genetycznym, gatunkowym, ekosystemowym czy krajobrazowym. Zaistniało także przekonanie, że niezbędne jest wydzielenie z lasów gospodarczych lasów referencyjnych (zachowawczych), pozostawionych naturalnym procesom ewolucji, bez ingerencji gospodarczej. Stanowiły by one jakby odmianę rezerwatów przyrody w lasach już zagospodarowanych, zarządzanych przez PGL LP, jako lasy kontrolno- porównawcze dla procesów gospodarczych. Lasy te chroniłyby procesy ekosystemowe, zwłaszcza wtórną sukcesję i naturalną regeneracje lasu np. po katastrofach.
Ochrona na poziomie genetycznym.
Ochrona in situ:
Z jednej strony dąży się do zachowania maksymalnej zmienności wewnątrzpolulacyjnej drzew leśnych, tzn. rozpoznanie i ochrona możliwie największej liczby genotypów rodzimych gatunków i ich lokalnych populacji, a z drugiej sztucznie ogranicza się pulę genową sadząc wyselekcjonowane w szkółkach sadzonki wyhodowane z wyselekcjonowanych nasion.
Rozbudowano formy selekcji, ustanawiając specjalnie zagospodarowane wyłączone drzewostany nasienne, gospodarcze drzewostany nasienne, plantacyjne uprawy nasienne, uprawy pochodne, drzewa doborowe. Utworzono „Program zachowania leśnych zasobów genowych i hodowli selekcyjnej drzew leśnych” - m.in. testowanie potomstwa sztucznie wyselekcjonowanych populacji.
Drugą odmianą ochrony na poziomie genetycznym jest ochrona ex situ. Należy tu wymienić przede wszystkim Leśny Bank Genów, który gromadzi leśne zasoby genowe zagrożone wyginięciem głównie z powodu zmian środowiska. Zakładanie upraw pochodnych, plantacji nasiennych, kolekcji klonów (archiwa klonów), upraw zachowawczych, zachowawczych plantacji nasiennych z materiału ukorzenionego lub szczepów, długookresowe przechowywanie nasion, zarodków, wegetatywnych fragmentów roślin, pyłku.
Poziom gatunkowy
Za podstawę składów gatunkowych drzewostanów uznaje się rodzime gatunki drzew, traktując gatunki introdukowane (zadomowione) jako możliwe wzbogacenie biocenotyczne i poszerzenie biologicznej różnorodności. Tworzenie możliwie zróżnicowanej struktury lasu: gatunkowej, wiekowej oraz przestrzennej (poziomo i pionowo). Utrzymanie w drzewostanie drobnych luk, wolnych przestrzeni, polanek, kęp itp. Cięcia pielęgnacyjne mają rozrzedzić zwarcie oraz wprowadzić i kształtować dolne warstyw drzewostanów (podszyty)- tworzenie mozaiki warunków bytowania.
Zasady w polskiej koncepcji ochrony lasu: zasada rozproszonego ryzyka hodowlanego oraz zasada ekologizacji leśnictwa.
Martwe drewno
Dopiero przed kilku latu wprowadzono zasadę ekologizacji leśnictwa (Zarządzenie Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych w sprawie doskonalenia gospodarki leśnej na podstawach ekologicznych- zarządzenie nr 11 i 11A z 1995 9 1999), która wprowadza pozostawianie martwego drewna, starych drzew dziuplastych. Wcześniej zachowanie takie było tępione jako oznaka „zaniedbania” lasu.
Poziom ekosystemowy- odchodzi się od popularnego jeszcze do niedawna, tworzenia gospodarczego typu drzewostanu (GTD)- sztywnego schematu zawartego w tabelach „składu gatunkowego drzewostanu, do którego należy dążyć w ciągu całego cyklu produkcyjnego”. W nowoczesne hodowle lasu opierają się na dobieraniu odpowiedniego składu gatunkowego drzewostanu do warunków panujących na danym siedlisku, a nie jak to miało miejsce przed kilkudziesięcioma laty, tworzeniu leśnych zbiorowisk zastępczych bez względu na zasobność i warunki podłoża.
Poziom krajobrazu
Ochronę przyrody ułatwia podział kraju na jednostki regionalizacji przyrodniczo-leśnej o granicach wytyczonych na postawie kryteriów ekologiczno-fizjograficznych. Utworzenie sieci biologicznie zróżnicowanych całości terytorialnych, których właściwości wyróżniono na podstawie:
zróżnicowań klimatycznych i naturalnych zasięgów gatunków drzew i ich roli lasotwórczej (krainy przyrodniczo-leśne)
zróżnicowań wielkości kompleksów leśnych i rozmieszczenia struktury siedlisk i lesistości ( dzielnice przyrodniczo-leśne)
zróżnicowań podłoża geologicznego i typu naturalnego krajobrazu, dominacji typów siedliskowych i różnic w strukturze potencjalnej roślinności naturalnej (mezoregiony).
Zalesianie - Krajowy Program Zwiększania Lesistości Polski
Nowe zalesienia powinny być lokalizowane w styczności z lasami już istniejącymi lub „wbudowywane” w system leśnych korytarzy ekologicznych. Rosn¹ca powierzchnia lasów stwarza także potencjalne możliwości zwiększenia liczby stanowisk cennych gatunków. Sprzyja więc ich zachowaniu i ochronie.