W swoim referacie postaram się przedstawić istotę i główne cechy totalitaryzmu i autorytaryzmu na podstawie artykułu Juana Linza „Totalitaryzm i Autorytaryzm”
W pierwszej części referatu skupię się na totalitaryzmie. Linz przytacza tu klasyczne definicje tego systemu, które stanowią bazę nad dalszymi rozważaniami.
Carl Friedrich przedstawia taką oto definicję:
„Istnieje sześć czynników, które odróżniają ten reżim zarówno od starszych autokracji, jak i od heterokracji. Przywołują one fakty, co do których istnieje prawie powszechna zgoda. Są to: totalitarna ideologia, jedna partia związana z tą ideologią i zwykle kierowana przez jedną osobę - dyktatora, rozbudowany aparat tajnej policji, a także trzy rodzaje monopolu, czy mówiąc ściślej, monopolistycznej kontroli nad: środkami masowej komunikacji, siłami zbrojnymi przygotowanymi do działań operacyjnych oraz wszystkimi organizacjami, łącznie z gospodarczymi.”
Natomiast według J.K Brzezińskiego:
„Totalitaryzm jest nową formą rządów, która mieści się w ogólnej klasyfikacji systemów dyktatorskich; jest to system w którym technologicznie zaawansowane instrumenty władzy politycznej są wykorzystywane bez ograniczeń przez scentralizowane kierownictwo określonego elitarnego ruchu w celu przeprowadzenia totalnej rewolucji społecznej, włącznie z kształtowaniem `nowego człowieka' na podstawie arbitralnych założeń ideologicznych, proklamowanych przez przywódców w atmosferze jednomyślności wymuszonej na całej populacji.”
Linz uważa, że definicje te w pewnym zakresie świadczą o identyfikacji i współpracy znacznej części społeczeństwa z władzą oraz o dużym stopniu upolitycznienia uzyskanego poprzez stosowanie terroru lub systemu nagród. Dochodzi do swoistego zacierania się granic pomiędzy społeczeństwem a państwem. Autor podkreśla jednakże złudność tej teorii, gdyż w praktyce problem napięć na linii społeczeństwo - system polityczny nie znika, lecz występuje w mniejszym wymiarze.
Aby można było mówić o systemie totalitarnym należy wymienić 3 podstawowe cechy, które postaram się szerzej omówić:
Centralny ośrodek sprawowania władzy o charakterze monistycznym, choć samo centrum władzy nie jest już monolitem. Wszelki pluralizm instytucji i grup jest tolerowany, przetwarzany i kreowany przez centrum. Występuje on wewnątrz elit rządzących lub z ich inicjatywy. Za przykład niech służy rywalizacja pomiędzy SA i SS za czasów III Rzeszy czy walki frakcyjne w obrębie Biura Politycznego i Komitetu centralnego KPZR po śmierci Józefa Stalina. Jednakże wraz z rozwojem i stabilizacją systemu totalitarnego a co za tym idzie wyraźnemu kształtowaniu się elity władzy ów pluralizm stopniowo zanika, co wiąże się z przywiązaniem poszczególnych członków grupy rządzącej z konkretnymi obszarami polityki. Jak zauważa autor artykułu wszelkie przekształcenia systemu totalitarnego są wypadkową witalności ideologii, aktywności partii i organizacji satelickich oraz siły grupy przywódczej. Przekształceniom tym zawsze towarzyszą napięcia w, wyniku czego wszelkie zmiany mają charakter cykliczny, czyli sporadyczny, lecz gwałtowny. Wspomniane powyżej partia i organizacje satelickie a także terenowe organy partyjne oraz milicja partyjna mają jedynie za zadanie ugruntowywanie pozycji władzy oraz jej stabilizację. Sama zaś władza skoncentrowana jest w rękach jednostki i jej najbliższych współpracowników lub wąskiej grupy, która jest nieusuwalna przez społeczeństwo za pomocą legalnych metod. Pewną rolę w ustabilizowanym systemie totalitarnym odgrywają instytucje istniejące przed jego powstaniem np: kościół, policja, organizacje biznesowe. Jednak ich znaczenie sprowadza się do wspierania poszczególnych członków elit rywalizujących o władzę. Zaś przywódcy instytucji mogą co najwyżej wywierać ograniczony wpływ na niektóre decyzje.
Istnienie jednej, oficjalnej, autonomicznej i zazwyczaj intelektualnie ugruntowanej ideologii, z którą identyfikuje się przywódca lub grupa przywódców oraz partia działająca w ich interesie. Stanowi ona podstawę polityki oraz wyznacza granice „herezji”, za którą grożą sankcje. Służy ona także jako narzędzie manipulacji w celu ugruntowania legitymizacji władzy totalitarnej. Mobilizuje masy społeczne do aktywnego udziału w życiu politycznym, staje się także inspiracją np. dla intelektualistów czy studentów. Ideologia obejmuje całość życia i nie toleruje autonomii poszczególnych jego dziedzin takich jak: nauka, religia, sztuka, architektura, ekonomia. Co warto podkreślić Linz zwraca uwagę na pozytywne aspekty wszechobecnej ideologii. Promuje ona wykształcenie i kulturowy awans mas społecznych. Zwiększa się rola propagandy, masowego kształcenia czy szkolenia kadr. Masowe życie polityczne wymusza także rozwój powszechnej edukacji czy komunikacji.
Szeroka i daleko idąca mobilizacja społeczeństwa do realizacji politycznych i społecznych zadań i jednoczesna kontrola poprzez partię i inne monopolitstyczne organizacje aktywności społecznej. Obywatelskie uczestnictwo w życiu politycznym i społecznym jest pożądane i popierane przez rządzących. Natomiast apatia, obojętność, polityczna bierność czy postawa poddańcza, jakże charakterystyczna dla systemów autorytarnych, jest w totalitaryzmie niepożądana i sankcjonowana. Państwo tego typu nie tylko żąda pełnej i bezwarunkowej akceptacji obowiązującej ideologii i panującej władzy, ale także aktywnego uczestniczenia w życiu publicznym. Oczywiście metoda uczestnictwa wskazana jest przez władzę. Jednakże system totalitarny wymaga od całego społeczeństwa partycypacji w tworzeniu nowego ładu. Podczas gdy cecha ta oddala totalitaryzm od innych systemów niedemokratycznych, paradoksalnie przybliża go do ustroju demokracji partycypacyjnej jak uważa autor artykułu. Oczywiście stosowanie przymusu, a często terroru w wymuszeniu na społeczeństwie aktywności jest już czynnikiem wyróżniającym.
Wyżej wymienione cechy mogą być charakterystyczne dla innych systemów niedemokratycznych, jednak ich współistnienie w występuje tylko w totalitaryzmie.
Ponadto na podstawie artykułu da się wyodrębnić szereg innych cech determinujących ustrój totalitarny:
Całkowite podporządkowanie przywództwu politycznemu władz wojskowych
Zniszczenie lub poważne osłabienie wszystkich organizacji i grup interesu istniejących przed objęciem władzy przez przywództwo (związane jest to z podstawową zasadą politycznego monizmu władzy totalitarnej)
Stosowanie masowego terroru jako środka zmuszającego społeczeństwo do udziału w życiu politycznym kraju
Daleko posunięta penetracja prywatności obywateli oraz zmuszanie do konformizmu
Dążenie do zacierania granic między państwem i społeczeństwem - dążenie do jego całkowitego upolitycznienia
Wsparcie władzy ze strony wojska i policji
Inne cechy, nie zawsze występujące to: Ekspansjonistyczne tendencje reżimów totalitarnych (czynnik ten uzależniony jest od głoszonej ideologii)
Otaczanie kultem przywódcy, cieszącego się charyzmatycznym autorytetem. Jednak Linz uważa, że pojawiły się systemy totalitarne, w których nie można wskazać daleko posuniętego kultu jednostki. Co więcej cecha ta występuje w niektórych systemach autorytarnych.
Analizując system totalitarny na koniec chciałbym zwrócić uwagę na rolę partii hegemonicznej w tym ustroju.
Ma charakter masowy i służy aktywizacji politycznej szerokich grup społecznych
Głębokie zdolności penetracyjne ułatwiają mobilizowanie ochotników i quasi-ochotników
Nadaje systemowi pewne namiastki demokracji
Rozbudowana, wieloszczeblowa, zhierarchizowana organizacja powoduje niewelowanie obowiązujących nierówności i wprowadza odmienne formy zależności i kontroli
Kolejna część referatu poświęcona będzie systemowi autorytarnemu.
Na początku części artykułu poświęconemu temu ustrojowi Linz podaje następującą definicję:
„systemy polityczne o ograniczonym, zwolnionym z odpowiedzialności przed społeczeństwem pluralizmie politycznym, pozbawione odpracowanej wiodącej ideologii, ale z wyraźnymi cechami letalnymi, wolne od ekstensywnej i intensywnej mobilizacji politycznej, i takie, w których przywódca lub niekiedy mała grupa przywódcza dysponuje władzą o słabo określonych formalnych granicach, które jednakże w istocie łatwo przewidzieć.”
Należy wymienić i omówić główne cechy systemu autorytarnego. Przede wszystkim cechuje go:
Ograniczony pluralizm - ograniczenie to może mieć charakter formalny lub zwyczajowy. Możliwość istnienia niezależnych od państwa grup mających pewien wpływ na procesy polityczne, jednakże ich egzystencja i zakres działań zależy od rządzących. Lecz jak podkreśla Linz władza nie staje się formalnie lub faktycznie odpowiedzialna przed obywatelami za pośrednictwem tych grup.
Heterogeniczny (z reguły) charakter elit rządzących - ciągły proces „dokooptywania” przywódców reprezentujących poglądy różnych grup i instytucji. Kierownicze stanowiska w państwie zajmuje stosunkowo niewielka grupa profesjonalnych polityków wywodzących się z organizacji politycznych. Ich miejsce zajmują osoby wywodzące się z elit naukowych, technicznych, biurokratycznych, religijnych a także grupy interesów. Tak więc partia rządząca opiera się na połączeniu różnych elementów, czyli jak określa to autor ma charakter „unife” a nie „unique”.
Istnienie TYPU MENTALNEGO zamiast ideologii. Do tego zagadnienia powrócę w dalszej części referatu.
Pozostawienie pewnej autonomii organizacjom teoretycznie apolitycznym, zawodowym, religijnym czy kulturalnym. Według Linza wpływa to pozytywnie na trwałość systemu autorytarnego oraz daje pewne pole manewru do jego liberalizacji. Z drugiej strony organizacje mogą stanowić centrum działalności opozycyjnej i formowaniu się antyrządowych środkowisk
Ambiwalentny stosunek do opozycji - która de facto ma charakter semi lub quasi-opozycji. Grupa rządząca toleruje jej istnienie, jeśli jej działania nie wpływają wyraźnie na szkodę państwa i rządu.
Chciałbym teraz wrócić do kwestii mentalności systemów autorytarnych. Linz uważa, że stosowanie pojęcia ideologii jest w tym przypadku nieprecyzyjne.
Tak więc ideologia to dopracowane intelektualnie i uporządkowane systemy myślowe
W oparciu o niemieckiego socjologa Theodora Geigera Linz podaje, że ideologie są systemami myślowymi w mniejszym lub większym stopniu dopracowanymi intelektualnie i usystematyzowanymi zaś typy mentalne sposobami myślenia i odczuwania, bardziej emocjonalnymi niż racjonalnymi. Mówiąc w skrócie „Mentalność stanowi, ideologia jest. Mentalność to podstawa, ideologia to treść.”
Rezygnacja z ideologii przez rządy autorytarne powoduje frustrację grup na nią wrażliwych np. studentów, intelektualistów. Z drugiej jednak strony brak skonkretyzowanych poglądów pozwala na uniknięcie konfliktów. Linz jednak podkreśla pewne grupy interesów czy chociażby tradycja polityczna wymaga pewnego punktu odniesienia. Używa tutaj pojęcia „mentalność pseudoideologiczna”, która nie jest sztywna i w wielu przypadkach utopijna jak ideologia, zaś możliwość elastycznego jej stosowania pozwala uniknąć konfliktowych sytuacji.
Jej brak powoduje także powszechną demobilizację i depolityzację społeczeństwa. Stanowi to przeciwieństwo totalitaryzmu. Za zaletę tej sytuacji autor artykułu uważa społeczne zmniejszenie oczekiwań wobec władzy i wynikikających z tego ewentualnych nacisków.
Jeśli chodzi o typologizację systemów autorytarnych Juan Linz oprócz własnych podziałów opiera się także na poglądach innych badaczy. Wymienia między innymi Almonda i Powella, którzy dokonali podziału na systemy autorytarne:
konserwatywne
modernizujące
wstępnie zmobilizowane
Z kolei Huntington rozróżnia autorytaryzmy:
a.) jednopartyjne wyłączające i rewolucyjne
b.) jednopartyjne wyłączające i ukształtowane
Edward Shils dokonuje podziału na:
Demokracje opiekuńcze
Oligarchie modernizujące
Oligarchie tradycyjne
Natomiast sam Linz dokonuje podziału systemów autorytarnych w oparciu o trzy typologie:
W oparciu o elementy ideologiczne
Stopień i rodzaj pluralizmu
Sposób powstania reżimu
W oparciu o elementy ideologiczne możemy wyróżnić następujące typy autorytaryzmów:
Reżimy głoszące przeprowadzenie reform modernizujących. Dotyczy to szczególnie reform edukacyjnych oraz przygotowań do wprowadzeniu demokracji wzorowanej na modelu zachodnim. Za przykład mogą służyć reżimy powstałe w Turcji i Meksyku po I W.Ś.
Reżimy o charakterze faszystowskim lub nacjonalistyczno-semifaszystowskim.
Reżimy łączące katolicką korporacyjną doktrynę społeczną z elementami faszystowskimi. Linz używa tu pojęcia „etatyzm ograniczony”.
Reżimy głoszące hasła „narodowej” drogi uczestnictwa obywatelskiego, określające się jako demokracje opiekuńcze. Powstały one po II W.Ś w nowo powstałych państwach i polegały na utworzeniu jednej partii lub podporządkowywaniu już istniejących
Reżimy pojawiające się w krajach islamskich, gdzie odrzucono tradycyjną religijną koncepcję władzy na rzecz wzorowanej na państwach socjalistycznych masowej partii oraz oparciu życia publicznego na identyfikacji z ową partią i jej przywódcą.
Posttotalitarne autorytarne reżimy komunistyczne, które także określane są jako „autokratyzmy pseudopluralistyczne”
Biorąc pod uwagę Stopień i rodzaj pluralizmu możemy wyróżnić:
Reżimy biurokratyczno-wojskowe. Posiadają ograniczone formy uczestnictwa obywateli, co wynika z tego, że władza nie jest zainteresowana tym uczestnictwem.
Reżimy etatystyczne. Dopuszczają one udział społeczeństwa w życiu publicznym, poprzez tolerowanie lub tworzenie społecznych grup i instytucji
Reżimy mobilizacyjno-autorytarne. Oczekują one aktywności obywateli w partii oraz satelickich organizacjach masowych.
Ze względu na sposób powstania reżimu autor artykułu wymienia:
Wyłonienie się partii dominującej w czasie walki o wyzwolenie. W procesie przejmowania władzy stara się ona ukształtować swą hegemoniczną pozycję, poprzez ograniczanie swobód i walkę z politycznymi oponentami.
Reżim postdemokratyczny. Kształtuje się poprzez dążenie do wyeliminowania z życia politycznego pewnych grup społecznych za pomocą utworzenia partii i innych organizacji masowych. Za przykład może służyć wykształtowanie się faszyzmu.
Reżim pretotalitarny
Reżim posttotalitarny
Na koniec chciałbym jeszcze poruszyć kwestię możliwości przekształcenia się reżimu autorytarnego w demokratyczny. Odpowiednie ku temu warunki stwarza system ograniczonego etatyzmu, który pozwala na pełniejsze wyrażanie grupowych interesów, przewiduje większą autonomię dla instytucji oraz nie upolitycznia mas. Społeczeństwo takie jest więc w stanie lepiej zaadaptować sytuację, w której obowiązuje nieograniczony pluralizm oraz walka o władzę. A są to cechy charakterystyczne dla demokracji. W przypadku reżimu mobilizacyjnego władza może wprowadzić pewne elementy konkurencyjności rozszerzając przy tym wolność polityczną. Biorąc pod uwagę również aktywne uczestnictwo obywateli w życiu politycznym kształtują się odpowiednie warunki do ewolucyjnego przejścia na drogę demokracji. Tak stało się między innymi w Turcji po II W.Ś.