POGLADY PEDAGOGICZNE W DOBIE
OŚWIECENIA
Wstęp
Wiek XVIII stanowi nową epokę w dziejach kultury europejskiej, nazywaną w drugiej jego połowie przez filozofów niemieckich-oświeceniem.Nazwa związana była z postawą ludzi,którzy wierzyli w rozum, jako naturalne światło torujące drogi poznaniu ludzkiemu.
Kolebką nowego prądu umysłowego, tkwiącego korzeniami w stuleciu poprzednim,była zachodnia Europa:Anglia,Holandia i Francja,a jego pionierami uczeni,filozofowie i publicyści. Współudział myśli polskiej przy kształtowaniu się nowej ideologii należy zawdzięczać Mikołajowi Kopernikowi,na którego teorii się opierano
.Nowy nurt ukształtował się jeszcze w XVIIw.a rozwinął się i upowszechnił w Europie w XVIII stuleciu.Początkowo przodującą rolę odgrywała Holandia,stanowiąca w drugiej połowie XVIIw.,ośrodek żywego ruchu umysłowego,to właśnie tam napływali liczni uchodźcy z Francji i Anglii,wśród których nie brakowało myślicieli i uczonych.
Myśliciele Oświecenia dążyli do stworzenia,,porządku zgodnego z naturą i rozumem”, właściwie rozum i naturę traktowano jako ostateczne punkty odniesienia.Stosunek do przyrody rozumiano dwojako.Jedni sądzili, że należy,odrzucając,,przesądy”wrócić do natury,inni myśliciele uważali, że życie ludzi staje się zgodne z naturą,przez rozwój tego, co racjonalne.Zakładali również, że to prawa i społeczeństwo powinny gwarantować tworzenie,,dobrej natury”,A więc postęp cywilizacji nie musi być sprzeczny z naturą.
Umysłowość oświeceniową cechował optymizm filozoficzny,poznawczy i historyczny.Naturalne oznaczało -dobre, uznawano, zatem, że prawa naturalne w sposób rozumny regulują rzeczywistość,a zło jest wynikiem niewiedzy.Wierzono, że rozum ludzki jest w stanie poznać i zrozumieć całą rzeczywistość, a życie człowieka można badać tak jak bada się zjawiska przyrody.
Nie emocje,odczucia,ani objawione przez autorytety prawdy, ale właśnie możliwości poznawcze ludzkiego rozumu uznawano za drogę do pełnego oświecenia,a,,oświecić znaczyło tyle, co ucnotliwić.
Religijne pojęcia grzechu zostały zastąpione przez pojęcia,,występku”i,,cnoty”.Umysłowość Oświecenia nie miała żadnego zrozumienia dla tajemnicy,wszelka tajemniczość budziła raczej wstręt i podejrzenie,była utożsamiana z ciemnotą i zabobonem.Wierzono w harmonię porządku świata,nie dostrzegano dramatów i antynomii,czyli sprzeczności wewnętrznej,tkwiącej w naturze człowieka i otaczającej rzeczywistości. Często pojmowana przez myślicieli koncepcja deizmu,czyli poglądu, że Najwyższa Istota-Bóg,choć istnieje,nie ingeruje w stworzone dzieło,prowadziła do zakwestionowania sensu istnienia wszelkich instytucji religijnych i zorganizowanych form kultu.Z takich założeń wynikało dążenie filozofów Oświecenia, do jak najszerszego upowszechniania swoich poglądów, przekonanie o obowiązku,,oświecenia”.
Konsekwencją tego było obciążenie kultury i sztuki funkcją dydaktyczną,czyli pouczającą,szukanie form przekazu jak najbardziej jasnych,komunikatywnych, łatwo trafiającymi do czytelnika.
Podstawę idei oświeceniowych tworzyły poglądy uczonych i filozofów siedemnastowiecznych Kartezjusza,Franciszka Bacona, Johna Locke'a, i Jana Jakuba Rousseau.Na przykładzie tych filozofów, postaram się ukazać poglądy pedagogiczne w dobie oświecenia
Kartezjusz
Wykształcenie zdobył w jezuickim kolegium francuskim,zgadzał się z tamtejszym wychowaniem, że aby pojąć i zrozumieć księgi antyczne mędrców ,należy uczyć się starożytnych języków.,,Równocześnie stwierdzał, iż zdobyte wykształcenie,pełne luźnych wiadomości z różnych dziedzin wiedzy,zawiera wiele błedów,sprzeczności i niepewności”
,,Nie był on pedagogiem ani nie interesował się bezpośrednio zagadnieniami wychowawczymi.Mimo to uczeni,zwłaszcza francuscy,podkreślają,że pierwsza część wydanej w 1637 r.przez Kartezjusza Rozprawy o metodzie jest właściwie dużym rozdziałem pedagogiki” Podobnie jak jej druga część, w której zawarł cztery reguły kierowania ludzkim umysłem, którym człowiek musi posługiwać się w poszukiwaniu prawdy..Kartezjusz.Zakładał również, że prawda ma bardzo ważne znaczenie w procesie nauczania.,,Ażeby dojść do prawdy,trzeba szukać we wszystkich zagadnieniach najpierw tego, co jest całkowicie jasne i proste,a następnie dzielić je na części i analizować”Chodzi tu o to,by najpierw posługiwać się prawdami,które są oczywiste, a dopiero potem przechodzić do bardziej złożonych. Na końcu należy łączyć je w całość,wyciągać wnioski i analizować czy są zgodne z prawdą.Kartezjusz uważał, że na podstawie tych reguł,,nauczyciele powinni przekazywać młodzieży tylko wiedzę dostępną dla jej umysłów i całkowicie jasną”Uważał, że w kształceniu młodzieży należy zrezygnować z wpajania wiadomości,które budzą niechęć i są niezrozumiałe.
Zakładał, że obowiązkiem szkoły jest rozwijanie samodzielnego myślenia,,.Na pierwszy plan wysuwał,,dobrą metodę”,która gwarantuje pozytywne rezultaty pracy szkolnej”Jedna przestrzegał, że sama metoda może nie wystarczyć, gdyż każdy uczeń jest indywidualnością.By skutecznie oddziaływać, każdy nauczyciel powinien proces nauczania dostosować do różnych zdolności i zamiłowań. Uważał, że każde dziecko nadaje się do kształcenia, ale materiał nauczania powinien być tak rozłożony i tak powinien być,, podany,aby na każdej lekcji były zachowane zasady metody indukcyjnej”Zadaniem nauczyciela natomiast jest kształtowanie w dziecku wiary we własne siły,powinien on również rozwijać w nim umysłową energię,która ma być pomocna w unikaniu powtarzania cudzych poglądów.To sam uczeń musi być twórcą własnych poglądów i przekonań.
Bardzo znaczącym w filozofii Kartezjusza był podział wszechświata na część materialną i duchową. Jednak by uniknąć konfliktu z Kościołem katolickim podkreślał, że jego badania dotyczą jedynie świata materialnego.
Franciszek Bacon
Był prawnikiem, wybitnym ideologiem, politykiem i filozofem,,Za podstawę swych badań obrał doświadczenie zewnętrzne.Swoją metodę badawczą przedstawił w dziele Novum organum”Zakładał w nim, że celem nauki jest poznanie wiedzy w oparciu o naturę i wiedzę przyrodniczą.Żądał, by nauka opierała się na faktach stwierdzonych i na ich podstawie,a drogą indukcji dochodziła do pojęć i praw.
Ostro atakował szkoły angielskie wyrzucając im zacofanie.,,Martwotę umysłową ówczesnych szkół powodowała w przekonaniu Bacona,przede wszystkim szerzona przez nie opinia,że w dziełach autorów starożytnych zawarta jest najwyższa mądrość geniuszu ludzkiego i nikt nie potrafi stworzyć nic doskonalszego”
Bacon uważał kult starożytności za bardzo szkodliwy.Mówił, że ludzie antyku powinni wobec niej zająć krytyczne stanowisko.Jeśli do tego nie dojdzie, to nauka stale będzie powtarzała niewiarygodne opowiadania zapisane przez dawne księgi.,,Bacon zwalczał wszelkie mary,bożki i widma ludzkiego pochodzenia,formuły bezmyślnie pojmowane,które nie pochodzą od rzeczy,a przesłaniają naturę”
Zdaniem Bacona, szczególnie groźna dla postępu naukowego jest teologia chrześcijańska,która za wszelką cenę stara się udowodnić, że pomiędzy filozofią a religią zachodzi całkowita zgodność.Religia z filozofii uczyniła,,naukę statyczną”,w konsekwencji filozofia odsunęła od siebie wszystko, co nowe i warte poznania.Bacon uważał, że teologia przeciwstawia się rozwojowi nauk przyrodniczych w obawie,aby ich odkrycia nie podważyły twierdzeń religii.Dlatego też, postulował on oddzielenie nauki od religii..,,Nauka-rozumował-ma nie tylko własne cele i problematykę,ale także metody..Źródłem nauki jest przede wszystkim natura z jej procesami biologicznymi i tajemnicami.”Myśl tę zawarł w dziele Nowa Atlantyda.Uważał również, że konkretnymi zadaniami nauki powinno być opracowanie metod na przedłużenie życia,leczenia chorób uśmierzania bólu,pobudzanie wesołości w człowieku.W naturze natomiast powinno się opracować metody na przyśpieszenie kiełkowania i wzrastania roślin,oddziaływania na zjawiska atmosferyczne itp.
,,Z poglądów, Bacona wypływa bardzo ważna dyrektywa dla pedagogów,że poznanie rzeczy powinno wyprzedzać lub postępować jednocześnie z poznaniem słów”Nauczyciel powinien uczyć z odwołaniem do doświadczenia zmysłowego,uczeń powinien sam dochodzić do poznania rzeczywistości a nie opierać się na autorytecie nauczyciela.Nauczanie nie powinno być jakimkolwiek przymusem, ale powinno budzić zainteresowanie ucznia.Uważał również, że aby coś zapamiętać należy najpierw to zrozumieć.
Bacon wprowadził do szkół angielskich,,świecką naukę moralną”,która zakładała, że każdy człowiek musi być aktywny i użyteczny.
John Locke
Wybitny filozof angielski.Stał się teoretykiem wychowania,przedstawiciel liberalizmu naukowego i filozoficznego II połowy XVIIw.
Wykształcenie zdobył w szkole pod Londynem,gdzie preferowano metody nauczania za pomocą rózgi,to spowodowało, że zraził się do szkół publicznych.Uważał za zbędne przedmioty,łacinę język hebrajski,grekę oraz filozofię scholastyczną.Twierdził, że wiedza przekazywana w ten sposób nie przynosi korzyści ani działaniom politycznym,ani gospodarczym. Potępiał wychowanie publiczne,opowiadał się za wychowaniem w domu.W swoim dziele Badania nad rozumem ludzkim dowodzi, że człowiek z chwilą przyjścia nie ma w umyśle wrodzonych idei jak sądzono w wiekach średnich.,,Stąd umysł nowonarodzonego dziecka jest według Locke'a tabula rasa(czystą tablicą),którą życie wypełnia przez doświadczenie”Zakładał, że dziecko nie rodzi się ani dobre ani złe,złych skłonności może jedynie nabrać w wyniku wychowania.
Dowodził, że istnieją dwa źródła wiedzy ludzkiej.Pierwsze-to zmysły a więc wszystko, co człowiek stwierdza przy pomocy oczu,uszu,dotyku i innych zmysłów i to stanowi wiedzę o wewnętrznym świecie.Drugie-to wewnętrzna praca umysłu,który wiedzę zdobytą przez zmysły, analizuje za pomocą refleksji,porównuje, analizuje,tworząc w ten sposób koncepcje,idee,zasady.
Swój stosunek do oświaty przedstawił Locke w memoriale Szkoły pracy,w którym sugerował władzom,,wydanie specjalnej ustawy nakazującej zakładanie specjalnej ustawy nakazującej zakładanie przy każdej parafii elementarnych szkół zawodowych”W szkołach tych, dzieci miały być przygotowywane do pracy przy manufakturach,miały być wyżywiane wodą i chlebem,a pieniądze otrzymane ze sprzedaży towarów, miała uzyskiwać parafia na wyżywienie i naukę.W szkołach tych dzieci nie uczono czytania i pisania, za to pozwalano uczęszczać na nabożeństwa w niedziele.
Wykształcenie klasy panującej miało wyglądać zupełnie inaczej.Locke uważał, że syn szlachecki powinien kształcić w sobie,,cnotę,roztropność,dobre wychowanie i wykształcenie”Zalecał również uczyć dziecko wyznania wiary katechizmu,modlitwy na pamięć.Był za usunięciem Biblii ze szkół,gdyż uważał, że małe dziecko nie jest w stanie jej zrozumieć.Kładł nacisk na to, by chłopcy nauczyli się kierować własnym umysłem za pomocą czynów i pragnień.Uważał, że każdy gentleman powinien dążyć do pewnej pozycji społecznej i do pomnażaniu własnego majątku.Powinien uczyć się języka ojczystego bez gramatyki,łaciny,geografii,arytmetyki,chronologii,historii,anatomi człowieka, prawa,etyki i psychologii.Uważał, że każdy chłopiec powinien znać taniec szermierkę i jazdę konno.Stanowczo kładł nacisk na naukę etyki i kształtowanie moralne. Był przeciwnikiem uciekania się do bicia i innych kar cielesnych.,Preferował raczej stosowanie pochwał i nagan.Kary cielesne,,uważał za dopuszczalne jedynie w przypadkach wyjątkowych,gdy zawodzi zupełnie apelowanie do rozumu,a chłopiec wykazuje złą wolę i krnąbrność”
Locke przykładał również ogromną rolę do wychowania fizycznego, stąd to znane powiedzenie,,w zdrowym ciele zdrowy duch”,uważał, że stan umysłu w dużej mierze zależy właśnie od tężyzny fizycznej.,,Kładzie ogromny nacisk na przestrzeganie przy wychowaniu dzieci elementarnych zasad profilaktyki i dietetyki oraz na wyrabianie nawyków higienicznych,”·Aby dzieci klasy szlacheckiej były wytrzymałe jak dzieci chłopskie,i aby przywykły do trudnych warunków należy,,zahartować je”,,Rodzicom doradzał nie tylko wkładanie im w zimie dziurawych butów,ale nawet kąpiel w lodowatej wodzie”
Jan Jakub Rousseau
Należał początkowo do encyklopedystów,później zerwał z nimi ze względu na różnicę poglądów i stał się inicjatorem nowego nurtu umysłowego opartego na przesadnej uczuciowości,czułostkowości-sentymentalizmu.Nie otrzymał systematycznego wykształcenia.Uczył się między innymi w seminarium duchownym,ale został z stamtąd wydalony gdyż uznany został za niezdolnego.
Udał się w świat po,,po sławę i pieniądze”, w swojej wędrówce doszedł do przekonania,iż jako plebejusz a do tego samouk i człowiek kierujący się sercem jest nieprzystosowany do atmosfery tworzonej przez salony i racjonalistycznych filozofów.Walczył przeciw racjonalizmowi i materializmowi.
Rousseau był teoretykiem naturalnego wychowania człowieka.Czyli wychowania opartego na harmonii i w zgodzie z naturą Swoje filozoficzne poglądy na temat wychowania zwarł w powieści pedagogicznej pt. Emil.Zakładał, że zadaniem wychowania jest przekształcenie człowieka tak, by stał się jednostką użyteczną w społeczeństwie.Uważał, że każdy człowiek poprzez swoje wychowanie indywidualne nie może utracić wartości filozoficznych, społecznych i moralnych.Jak widać, głównym celem wychowania w twierdzeniu tego filozofa,jest przygotowanie człowieka do dorosłego życia i spełnienia w nim swoich obywatelskich obowiązków?
Główną tezą pedagogiki, Rousseau było twierdzenie,,że wszystko z natury jest dobre,staje się złym w rękach ludzi”Z twierdzenia tego wynika, że człowiek rodzi się dobry a zło pochodzi od zewnątrz,człowiek zmienia się po wpływam społeczeństwa.Dlatego by uniknąć wpływów społeczeństwa, człowiek powinien rozwijać się w otoczeniu natury i obcować z przyrodą.Dobro to zanika, gdy człowiek zaczyna zaspokajać swoje potrzeby ze stanowiska społecznego a nie naturalnego.Z założenia Roussouea wynika, że każdy człowiek jest równy człowiekowi,a gdy wychowywany jest z dala od natury,,rodzi się egoizm,tworzy się prawo i bezprawie,występują przeciwieństwa między biedakami a biednymi,panem i niewolnikiem,zanika naturalna wolność”
Rousseaue uważał również, że,,wychowanie niczego stworzyć nie zdoła,”dlatego należy stworzyć dobre warunki dla rozwoju dziecka i chronić go od szkodliwych życiowych przeszkód.Działania dziecka powinny oparte być przede wszystkim na używaniu zmysłów,zdolności i to właśnie powinno być narzędziem poznania.
Wychowanie naturalne nie zaszczepia żadnych cnót,nie uczy prawdy jedynie strzeże od błędów, co pozwala kierować się ku prawdzie.Człowiek powinien sam świadomie odróżniać dobro od zła, bez narzucania poglądów przez innych ludzi.
W wychowaniu dziecka znaczną rolę musi odgrywać nie tylko matka czy ojciec, ale także nauczyciel, który powinien kształtować w dziecku umiejętności intelektualne bez narzucania, czego kolwiek.Nauczyciel powinien uczyć opierając się o doświadczenie, z jakiego dziecko samo wyciąga wnioski.A drogą poznania nie mają być książki tyko,,świat i księga przyrody”,Która ma doświadczać i ćwiczyć zmysły.Diecko powinno zacząć uczyć się czytania,kiedy sam odczuwa taką potrzebę,nie powinno uczyć się także niczego na pamięć tylko starać się przekazać wiedzę tak by była ona dla dziecka zrozumiała. Zamiast uczenia słów powinno uczyć się poznawać przedmioty.Nie należy także wymagać od dziecka posłuszeństwa,powinno jedynie wiedzieć, że jest słabsze od nauczyciela i że potrzebuje jego pomocy.
,,Wychowaniem moralnym radzi się tak kierować,aby wychowanek samodzielnie wysiłkiem ducha wznosił się do prawdziwej moralności”Dziecko nie powinno iść ślepo za czyjąś uwagą, lecz powinien czynić to, co sam uzna za słuszne.Wychowawca powinien jedynie zwracać uwagę na to by na wychowanka nie działały żadne zgubne wpływy i żeby ono nie wyrządziło innym krzywdy.,,Wychowanie moralne nie polega na wyuczeniu cnoty i prawdy, ale na zachowaniu serca dziecięcego przed występkami a rozum przed błędami”
Roussoue jest zwolennikiem religii naturalnej,którą stanowczo potępiał Kościół.Każda religia według niego jest ludzkim wynalazkiem. Uważał, że dziecko do 15 roku życia nie powinno nic wiedzieć o Bogu i duszy.Wkraczając w dorosłe życie sam powinien dochodzić do przekonań, że światem rządzi jakaś wszechpotężna siła.
Bardzo ważne w rozwijaniu jednostki ludzkiej, zdaniem Rousseau jest wychowanie fizyczne,które powinno być na ważnym miejscu w wychowaniu pedagogicznym.,,Kształcenie ciała,troska o jego zdrowie,siłę i piękno powinna być dla wychowawcy rzeczą największejwagi.Tylko takie ciało może służyć duchowi”Należy ciało hartować wszystkimi możliwymi sposobami np.noszenie lekkich ubrań,spanie na wilgotnej ziemi.
Zakończenie
Każda epoka dziejów wywiera swoisty wpływ na psychikę ludzką,kształtując określoną postawę człowieka.Oświecenie,epoka burzliwa,złożona i przełomowa,zrodziła kilka interesujących wzorców osobowych,między innymi tych krórych przedstawiłam w swojej pracy.
,,Wiek filozofów”wyhodował człowieka,,oświeconego”.Był nim racjonalista,encyklopedysta,wolnomyśliciel-wróg ciemnoty i zabobonu,optymista wierzący w umysł ludzki.To on rzucił hasło równości,wolności i braterstwa.Tę galerią postaci typowych dla okresu oświecenia uzupełnia człowiek sentymentalny,kierujący się sercem,czuły wrażliwy,lubiący prostotę i sielskość.Dla ludzi oświecenia przede wszystkim narzędziem poznania prawdy było doświadczenie-empiryzm.
Dla człowieka oświecenia wszystko podporządkowane musiało być naturze,temu, co naturalne i oczywiste dla większości ludzi.Odrzucano to, co nie było uznawane dla wszystkich.Taka postawa prowadziła do negacji wielu insttucji,np.Kościoła a w konsekwencji także religii.Doprowadziło to do rozwinięcia się ruchu, jakim był deizm
.Deiści uznawali, że Bóg jest jedynie pierwszym źródłem ruchu i nie ingeruje w życie człowieka.Deiści uznawali zjawiska nadprzyrodzone za legendy,chcieli to usunąć gdyż uznali,,cuda”za niezrozumiałe.Kierowali się racjonalizmen-rozumowym podejściem do religii.
Kartezjusz, swoje badania rozpoczyna od zaprzeczenia dotychczasowej mądrości scholastycznej, która zawierała wiele przesądów i uprzedzeń.Głosząc, że rozum to jedyne źródło prawdziwej wiedzy, dał początek racjonalizmowi, co znaczy tyle, co,,rozumny”.Utrzymywał, iż prawdziwe poznanie można osiągnąć przy pomocy rozumu,a zatem prawdą jest to, co można rozumowo wyjaśnić i uzasadnić.Racjonalizm prowadził do krytyki wierzeń religijnych i odrzucenia dogmatów,których nie można racjonalnie uzasadnić.
Bacon dał początek empiryzmowi, któremu rolę w poznawaniu świata przypisywał zmysłom i doświadczeniu. Dokonał przeglądu stanu ówczesnej wiedzy,wprowadził klasyfikację nauk,która stanowiła punkt wyjścia dla encyklopedystów francuskich, oraz opracował reguły rozumowania indukcyjnego, opierającego się na doświadczeniu i eksperymencie.
Locke twierdził, że umysł ludzki to nie zapisana karta,a wszelka wiedza ma swoje źródło w doświadczeniu zewnętrznym,czyli zmysłowym i wewnętrznym-refleksji.Był zwolennikiem religii naturalnej, bezwyznaniowego deizmu i propagował tolerancję religijną.Wyznawał pogląd, iż wyłącznym motywem działania człowieka jest dążyć do szczęścia,a państwo konstytucyjne powinno je zapewnić każdemu obywatelowi.
Rousseau swoją działalność pedagogiczną rozpoczął od ataku cywilizacji,która jego zdaniem,,znieprawia człowieka w istocie swej dobrego.Rzucił, zatem hasło,,powrotu do natury”Krytykował ustrój,którego dostrzegał nieprawidłowości..Jako dziecko natury człowiek powinien kierować się uczuciem sercem a nie rozumem.Wzywał do odbudowy życia uczuciowego,budził wrażliwość na piękno przyrody.
Wychowanie i nauczanie dzieci było bardzo ważne w poglądach głoszonych przez największe umysły XVIIw.Pedagogika okresu Oświecenia zwracała uwagę na zrozumienie przyswajanego materiału.Uważali, że należy oświecić rozum ludzki, a nauczanie dostosować by współgrało z naturą dziecka.Zrozumiano znaczenie ruchu i higieny dla zdrowego wychowania dzieci.Uznano godność dziecka i jego podmiotowość.
W takich państwach jak Szkocja czy Prusy zwiększono liczbę szkół elementarnych.Nauczaniem objęto większość dzieci..Na uwagę zasługuje fakt powstania w połowie XVIIIw.Szkół realnych zbliżonych do dzisiejszych szkół zawodowych,w których przygotowywano do konkretnego zawodu.
Łukasz Kurdybacha,Historia wychowania,PWN,Warszawa1967,s.483
Łukasz Kurdybacha,Historia wychowania,PWN,Warszawa 1967,s.483
Łukasz Kurdybacha,Historia wychowania,PWN,Warszawa1967,s.484
Łukasz Kurdybacha,Historia wychowania,PWN,Warszawa1967,s.484
Łukasz Kurdybacha,Historia wychowania,PWN,Warszawa 1967,s.484
Łukasz Kurdybacha,Historia wychowania,PWN,Warszawa 1967,s.485
Stefan Możdżeń,Zarys historii wychowania,cz.I,Kielce 1994,s.165
Łukasz Kurdybacha,Historia wychowania,PWN,Warszawa 1967,s.480
Stefan Możdżeń,Zarys historii wychowania,cz.I,Kielce 1994,s.166
Łukasz Kurdybacha,Historia wychowania,PWN,Warszawa 1967,s.482
Stefan Możdżeń,, Zarys historii wychowania cz.I,Kielce 1994,s.166
Stefan Możdżeń,Zarys historii wychowania,cz.I,Kielce 1994,s.176
Łukasz Kurdybacha,Historia wychowania,PWN,Warszawa 1967,s.546
Łukasz Kurdybacha,Historia wychowania,PWN,Warszawa 1967,s.567
Łukasz Kurdybacha,Historia wychowania,PWN,Warszawa 1967,s.549
Łukasz Kurdybacha,Historia wychowania,PWN,Warszawa1967,s.550
Stefan Możdżeń,Zarys historii wychowania,cz.I,Kielce 1994,s.178
Łukasz Kurdybacha,Historia wychowania,PWN,Warszawa1967,s.611
Stefan Możdżeń,Zarys historii wychowania,cz.I,Kiekce 1994,s.179
Stefan Możdżeń,Zarys historii wychowaniw,cz.I,Kielce1994,s.180
Stefan Możdżeń,Zarys historii wychowania,cz.I,Kielce 1994,s.179
6
Elbląg 2002