Bor J., Formy wypowiedzi w programie języka polskiego szkole podstawowej i średniej, Opole 1975, s. 15-27.
OPOWIADANIE
Formy (typy) opowiadania w utworze epickim
Opowiadanie dzieli się na szereg form ze względu na sposób relacji o zdarzeniach:
opowiadanie „właściwe” jest sposobem prezentacji jednostkowych (lub częstotliwych) zdarzeń fabularnych w czasie przeszłym;
opowiadanie „unaoczniające” jest formą służącą przedstawieniu zdarzeń fabularnych niejako zaktualizowanych w teraźniejszości; opiera się na praesens historicum;
opowiadanie „informacyjne” jest formą przekazu uogólnionej wiedzy narratora o zdarzeniach.
Opowiadanie służy przedstawieniu pewnego następstwa zdarzeń rozwijających się w czasie, ukazuje zmienność stanów rzeczy. Jest to podstawowa forma służąca prezentacji fabuły. Jak wiemy, fabuła epicka jest przeszłością w stosunku do narratora, toteż zwykłym kształtem opowiadania jest wypowiedź uformowana w czasie przeszłym.
Opowiadanie właściwe
Przykład opowiadania właściwego: Jarosław Iwaszkiewicz, „Stara cegielnia”
W tym opowiadaniu wszystkie czasowniki występują w czasie przeszłym. Poszczególne czynności bohatera ukazane są w wyraźnym następstwie chronologicznym (np. przysłówki naprzód i potem). Charakterystyczne jest to, że wszystkie działania bohatera prezentowane są w opowiadaniu jednokrotnie, indywidualnie, zaistniały w ściśle określonym momencie fabuły.
Opowiadanie unaoczniające
Narrator dąży w nim do przezwyciężenia naturalnego w opowiadaniu czasu przeszłego i do ukazania pewnych fragmentów fabuły niejako w teraźniejszości. Usiłuje zlikwidować odrębność czasu narracji i czasu fabularnego i umieścić siebie samego i świat przedstawiony w jednolitym układzie czasowym. W ten sposób zmierza do osiągnięcia wyrazistej plastyki i bezpośredniości przedstawienia, pragnie zbliżyć do czytelnika opowiadane zdarzenia. Posługuje się on w tym celu formą opowiadania unaoczniającego. Forma ta opiera się na czasie teraźniejszym użytym w funkcji czasu przeszłego, czyli na tzw. praesens historicum. Ten typ opowiadania w najczystszej postaci występuje w reportażu, choć właściwie może się pojawiać we wszystkich niemal gatunkach epickich.
Opowiadanie unaoczniające pojawia się zazwyczaj jako forma przedstawienia jakichś dramatycznych, szybko rozgrywających się zdarzeń i sytuacji.
Niemal cała IX księga „Pana Tadeusza” („Bitwa”) ma taki właśnie kształt narracyjny.
Przykład opowiadania unaoczniającego: Jerzy Puttament, „Rozstaje”)
Opowiadanie informacyjne
W opowiadaniu informacyjnym narrator przekazuje pewną uogólnioną wiedzę na temat zdarzeń fabularnych. Ma ono charakter bądź skrótowego streszczenia, bądź rzeczowych wyjaśnień na temat przedstawionych sytuacji. I w jednym i w drugim przypadku cechuje je pewnego rodzaju „bezosobowość”, brak zaangażowania narratora, który wysuwa na pierwszy plan ściśle informacyjny walor swojej wypowiedzi i ogranicza występowanie środków językowych służących zarówno plastyczności i „naoczności” przedstawienia, jak też podkreślaniu własnego stanowiska wobec przedmiotu narracji.
Przykłady opowiadania informacyjnego: Jerzy Andrzejewski, „Popiół i diament”; Stefan Żeromski, „Popioły”).
Podstawowe cechy opowiadania jako formy wypowiedzi
Opowiadanie jest umiejętnością przedstawienia w wypowiedzi akcji. Akcją jest zbiór wypadków następujących po sobie chronologicznie, ale powiązanych ze sobą pragmatycznie, czyli pozostających w związku przyczynowo-skutkowym. Na tej podstawie należy odróżnić od siebie sprawozdanie i opowiadanie.
Stosunek przyczynowo-skutkowy narzuca się w toku rzeczywistości zupełnie jasno; akcja posiada ponadto tę istotną cechę, że interesuje widza, budzi zaciekawienie samorzutnie. W ekspresji językowej istnieje raczej naturalna skłonność do ujmowania wypadków w zespoły chronologiczne (sprawozdania). Rzeczą nauczyciela będzie przekształcić to luźne wyliczenie w tok opowiadania.
Zaletą opowiadania jest jego żywość. Wywołać ją można przez współudział emocjonalny w wypowiedzi, objawiający się w odpowiedniej stylizacji, intonacji dostosowanej do przedstawionej treści, mimice i gestykulacji, których celem jest uplastycznienie treści przedstawionej. (Arcydziełem opowiadania jest więc np. opowiadanie Rejenta o polowaniu z chartami w ks. I „Pana Tadeusza” w takiej postaci, jak je przedstawia Mickiewicz).
Opowiadanie:
odtwórcze - odtworzenie zawartości utworu lub jego części, niekiedy nawet zbliżone w rozmiarze do objętości opowiadania utworu. Często uczeń opowiada „własnymi słowami”; a więc zastępuje obce mu słownictwo i frazeologię autora wyrażeniami i zwrotami właściwymi jego słownikowi czynnemu, kiedy indziej operuje słownictwem autora przyswojonym sobie w związku z lekturą. Również porządek szczegółów lub faktów jest zazwyczaj analogiczny do kolejności wydarzeń zachowanej w danym utworze;
twórcze, np. o wydarzeniach z życia. Jest ono trudniejsze dla uczniów od opowiadania utworu, gdyż nie otrzymują gotowego wzoru kompozycyjnego, ani zebranego słownictwa, związanego z tematyką danego tekstu literackiego. Uczeń jest tu zdany całkowicie na samodzielność.
W niektórych ustępach tak pierwszego jak i drugiego typu opowiadania może pojawić się subiektywizm opowiadającego. Dopuszczalne jest także dodanie do opowiadania jakiegoś drobnego szczegółu z fantazji, a opowiadanie wydarzenia może być nawet w całości zmyślone, byle było prawdopodobne.
OPOWIADANIE Z UŻYCIEM DIALOGU
Dialog epicki - ważny element opowiadania z użyciem dialogu
„Słownik terminów literackich” Sierotwińskiego pod hasłem dialog podaje: „Szereg wypowiedzi dwu lub więcej osób, których repliki następują kolejno i wiążą się ze sobą, przybierając postać mowy niezależnej. Dialog genetycznie wywodzi się z rozmowy (…)”.
Różnice między rozmową a dialogiem
Rozmowa, z której wywodzi się dialog, należy do sfery życia praktycznego, jest daleka od zamierzeń literackich, podczas gdy dialog jest formą wtórną, stworzoną sztucznie dla celów literackich.
„Prostą formą literacką rozmowy, która stara się po prostu wcielić w siebie i ogarnąć jej walor rodzajowy jest dialog”.
Wynika stąd, że nie należy utożsamiać pojęcia dialogu z pojęciem rozmowy. Rozmowa dała początek dialogowi (jak stwierdza Stefania Skwarczyńska w „Próbie teorii rozmowy” [w:] „Szkicach z zakresu teorii literatury”), służy celom praktycznym, jest wyrazem współbycia ludzi, ma charakter improwizacyjny, samorzutny, jej istotą jest najszerszy zakres i wielość tematów w obrębie jednej rozmowy, a poza tym jej właściwością jest lekkość i pewna powierzchowność, brak czasu na przemyślenia. Celem rozmowy jest porozumienie się dwóch lub więcej osób.
Chociaż dialog literacki wywodzi się z rozmowy, jego właściwości są inne. Po pierwsze dialog jest rezultatem przemyśleń, wynikiem zamierzonego efektu artystycznego, ma pisaną formę, jednego autora, nie posiada charakteru efemerycznego i cech improwizacji. Po drugie, w dialogu swoboda jest ograniczona, o jego walorach i wartości artystycznej wyda sąd czytelnik dysponujący czasem do przemyśleń. Poza tym praca twórcza autora jest większa od pracy uczestników rozmowy. Musi on wymyślić sytuację, psychologicznie prawdziwe i zindywidualizowane postaci, wyposażone w pewne walory uczuciowe, a poprzez sytuacje i tok dialogu stworzyć „kompletną złudę rozmowy rzeczywistej”, odtworzyć jej klimat, atmosferę, nastrój. Ponadto dialog musi być charakterystyczny, zmienny dla poszczególnych osób, co autor osiąga przez indywidualizację języka.
Istnieją zasadnicze różnice między dialogiem dramatycznym i epickim, który występuje w powieści, noweli, eposie itp. Zasadniczym celem dialogu dramatycznego jest budowanie i posuwanie akcji, natomiast celem dialogu epickiego jest podmiotowe uzewnętrznienie osobowości postaci, powiadomienie o zdarzeniach, a ponadto charakterystyka osób, środowiska, sytuacji, atmosfery, stanów emocjonalnych, nastroju. Różnice dotyczą również formy. Dialog dramatyczny ma charakter mowy niezależnej, tymczasem dialog epicki dopełniają elementy opisu i opowiadania, które nierzadko są składnikiem uzupełnień narracyjnych (mowy zależnej). Decydują one o tym, że dialog epicki jest łatwiejszy, informują też o okolicznościach i atmosferze, w jakiej toczy się rozmowa, o sposobie wypowiedzi, o reakcji współtwórców rozmowy.
Z tego wynikają zadania dla nauczyciela, którego obowiązkiem jest kształtowanie takich pojęć, jak dialog epicki i dramatyczny, wyrabianie umiejętności wyodrębniania różnych typów dialogu z jednoczesnym zwracaniem uwagi na funkcję i wartości estetyczne uzupełnień narracyjnych, tak ważnych w opowiadaniu z użyciem dialogu. Uświadomienie różnic pomiędzy dialogiem dramatycznym i epickim jest rzeczą konieczną głównie ze względów stylistyczno-językowych.
Rola uzupełnień narracyjnych w opowiadaniu z użyciem dialogu
Do najbardziej spotykanych wyrazów bliskoznacznych, używanych w uzupełnieniach narracyjnych, które charakteryzują atmosferę rozmowy, bohaterów, ich sposób mówienia i nastrój należą: mówić, powiedzieć, rzec, odpowiedzieć, odpowiadać, odezwać się, spytać, zapytać, pytać i odpowiednie określenia, jak mówić: szeptem, głośno, dobitnie, donośnie, podniesionym głosem (tonem), półgłosem, z ożywieniem, z zapałem. Używanie tylko tych wyrazów prowadzi do monotonii stylistycznej i ubóstwa językowego, tym bardziej że różnice znaczeniowe między nimi są niewielkie. Im bogatsze są w słownictwo o różnorodnym i subtelnym znaczeniu owe uzupełnienia, tym dokładniej zostaje oddana złuda rozmowy rzeczywistej.
Opowiadanie z użyciem dialogu jako forma wypowiedzi
Redakcja opowiadania z użyciem dialogu jest trudną formą wypowiedzi, wymaga bowiem wielu umiejętności: logicznego budowania treści i naturalności kompozycji, stworzenia złudy rozmowy rzeczywistej, zindywidualizowania języka, stworzenia sytuacji oraz postaci psychologicznie prawdziwych; konieczne jest zaangażowanie wyobraźni; umiejętność w zakresie stawiania odpowiednich znaków interpunkcyjnych, używania różnorodnych zdań, które muszą być nie tylko poprawnie zbudowane, ale logicznie i kompozycyjnie stanowić pewną całość.
Praca nad kształtowaniem pojęć cząstkowych takich, jak: dialog epicki, dialog dramatyczny, uzupełnienia narracyjne musi poprzedzać redakcję opowiadania z użyciem dialogu. Sama zaś redakcja ma być próbą uporządkowania i umiejętnego zastosowania pojęć w samodzielnej wypowiedzi pisemnej.
Ponieważ istotą opowiadania są zdarzenia przemijające w czasie, niekoniecznie przedstawione chronologicznie, cały wysiłek powinien zmierzać do tego, by wydarzenia te zostały opowiedziane w sposób interesujący, językiem barwnym, stylem, który dynamizuje i uplastycznia treść opowiadania. Jednym ze sposobów ożywienia stylu i zdynamizowania treści jest wprowadzenie dialogu do opowiadania. Ponadto jego zastosowanie wzbogaci czynny słownik ucznia, co jest szczególnie ważne w dobie masowych środków, które posługując się schematami językowymi, utrwalają je w świadomości odbiorców; zmusi do świadomego posługiwania się słowem, co nie jest bez znaczenia dla kultury językowej.