1. Żoładek

2. Błona śluzowa żoładka

3. błona mięsniowa żołądka

4. jelito cienkie

5. Dwunastnica

6. Jelito cienkie krezkowe

7. Kosmki jelitowe

8. Jelito grube

9. Jelito ślepe

10. wyrostek robaczkowy

11. Okrężnica

12. Odbytnica

13. Wątroba-funkcja

14. Opis zew. wątroby

15. Bud wew wątroby

16. Trzustka

17. Polożenie i bud zew trzustki

18. Bud wew trzustki

1 Żołądek

(yerilricuhis)

Żołądek jest najpojemniejszą częścią przewodu pokarmowego. łączy się z końcem przełyku_i_początkiem jelita cienkiego.: Żołądek leży wewnątrz-otrzewnowo, pod przeponą, w większości po stronie lewej, nieznacznie tylko przekraczając płaszczyznę symetrii na prawo. W odniesieniu do okolic po­włok brzucha żołądek jest usytuowany w lewym podżebrzu i nadpępczu. Kształt i wielkość żołądka są uzależnione od wielu czynników, między inny­mi takich, jak: wiek, położenie ciała, stan wypełnienia. Średnio wypełniony żołądek kształtem upodabnia się do haka, w którym dłuższe ramię zstępujące biegnie od góry i strony lewej ku dołowi i na prawo, a krótsze ramię wstę­pujące kieruje się także na prawo, lecz od dołu ku górze.

W obrębie części zstępującej wyróżnia się skierowane ku górze zaokrą­glone dno żołądka (fiindus~~ventriculi), następnie część wpustową (pars cardiąca) położoną na prawo i poniżej dna (miejsce ujścia przełyku) oraz trzon zołądka (corpus ventriculi), który stanowi najdłuższy jego odcinek. Ramię wstępujące żołądka nosi nazwę części odźwiernikowej (pars pyl or i ca) i kończy się odźwiernikiem (pylorus) zamykającym ujście żołądka do dwunastnicy.

Żołądek jest nieznacznie spłaszczony w kierunku strzałkowym, w zwią­zku z czym w obrębie trzonu posiada dwie powierzchnie: przednią i tylną. Obie powierzchnie spotykają się w krótszym i wklęsłym brzegu, skierowa­nym w stronę prawą, zwanym krzywizną mniejszą żołądka (curvatnra ventriculi minor) oraz dłuższym brzegu skierowanym w lewą stronę, który wytwarza krzywiznę większą (curvatura ventriculi niąjor). Przednia ściana żołądka jest pokryta w znacznej części przez wątrobę. dno żołądka przylega do przepony, górny odcinek krzywizny większej sąsiaduje ze śledzioną tyl­ko niewielka część powierzchni przedniej w swym dolnym "odcinku przylega bezpośrednio do powłok brzucha. Od strony tylnej żołądek sąsiaduje: w górze - z przeponą, niżej na prawo ze śledzioną, nerką, nadnerczem lewym oraz trzustką, zaś u dołu z okrężnicą poprzeczną.

Część odźwiernikową od trzonu oddziela(wcięcie kątowe, położone na krzywiźnie mniejszej. Na krzywiźnie większej odpowiada mu kolano żołądka.

Ściana żołądka jest zbudowana z trzech warstw, a grubość jej wynosi około 2-3 mm. Poczynając od zewnątrz wyróżnia się: błonę surowiczną, bę­dącą blaszką trzewną otrzewnej, błonę mięśniową oraz błonę śluzową.

2 Błona śluzowa ma bardzo urozmaiconą rzeźbę oraz znaczną gmbość, stanowi bowiem około połowy grubości całej ściany. Najwyższe uwypuklenie błony śluzowej stanowią fałdy żołądkowe (plicae gastricae), które biegną, w liczbie 8-10, wzdłuż przedniej i tylnej ściany żołądka. Drobniejsze wyniosłości błony śluzowej o różnorodnym kształcie noszą nazwę • pól _. żołądkowych (areae gastricae) i są od siebie oddzielone wąskimi rowkami. Fałdy żołądkowe znajdują się zarówno na fałdach, jak i między nimi. Powyż­sze uwypuklenia błony śluzowej żołądka przyczyniają się do znacznego zwiększenia jej powierzchni. Najdrobniejsze, niewidoczne gołym okiem wzniesienia nabłonka błony śluzowej wytwarzają tzw. fałdy kosmkowate (plicae villosae). Między fałdami kosmkowatymi rozmieszczone są gęsto obok siebie bardzo małe dołeczki żołądkowe (foveolae gastricae) o przekroju poprzecznym sięgającym około 0,2 mm. Największe ich zagęszczenie występuje w części odźwiernikowej żołądka.

3 Błona mięśniowa żołądka składa się z trzech warstw włókien mięśni gładkich, z których warstwa powierzchowna ma przebieg, podłużny, warstwa środkowa -okrężny, a warstwa wew odznacza się skośnym przebiegiem włókien. Włókna warstwy zewnętrznej o przebiegu podłużnym naj­liczniej grupują się wzdłuż krzywizn żołądka. Najgrubsza warstwa okrężna rozmieszczona jest dość równomiernie w całej ścianie żołądka, jedynie w części odźwiernikowej wyraźnie grubieje, tworząc na końcu silny pierścień mięśniowy zwany odźwiernikiem (pylorus).

Błona mięśniowa żołądka pełni funkcję mechaniczną, polegającą na mie­szaniu treści pokarmowej z sokami żołądkowymi oraz na przesuwaniu zawartości żołądka w kierunku odźwiernika. Poprzez wzmożony tonus mięśniowy, tzw. przedskurcz, pokarm jest utrzymywany w obrębie trzonu żołąd­ka; nie opada w kierunku kolana żołądka.

¹ Sok żołądkowy jest wytwarzany przez gruczoły żołądkowe, mieszczące się w błonie śluzowej, a uchodzące na dnie dołeczków żołądkowych. Ma odczyn silnie kwaśny dzięki zawartości 0,5 % kwasu solnego, wydzielanego przez komórki okładzinowe żołądka. Kwas ma działanie bakteriobójcze. W soku żołądkowym znajdują się takie fermenty, jak: pepsyna trawiąca biał­ko, podpuszczka wytrącająca kazeinę z mleka, ułatwiając w ten sposób tra­wienie jej przez enzymy soku żołądkowego oraz lipaza rozkładająca tłuszcze.

Pokarm, który dostaje się do żołądka przez przełyk, pozostaje w nim przeciętnie 3-4 godziny. Dzięki mechanicznej funkcji mięśniówki jest on mieszany z sokiem żołądkowym i podlega procesom trawienia. Następnie, pod wpływem ruchów robaczkowych treść żołądka jest stopniowo przesu­wana w kierunku odźwiernika. Odźwiernik jest stale zamknięty i otwiera się tylko w określonych warunkach, by porcja pokarmu mogła przedostać się do dwunastnicy. Rozluźnienie i otwieranie światła odźwiernika regulowane jest dwoma czynnikami: chemicznym i mechanicznym. Oba te czynniki działają ze strony dwunastnicy: gdy kwaśny odczyn treści dwunastnicy ulegnie zobo­jętnieniu i stanie się zasadowy oraz gdy treść pokarmowa przesunie się do dalszych odcinków jelita, a ściana dwunastnicy zapada się, następuje otwar­cie odźwiernika. Odbywa się to na drodze odruchowej.

Unaczynienie i unerwienie żołądka. Głównym źródłem unaczynienia jest pień trzewny (trimcus celiaais), odchodzący od aorty brzusznej. Żołądek podobnie do wszystkich trzewi jest unerwiony przez układ autonomiczny. Włókna współczulne pochodzą ze splotu trzewnego, włókna przywspółczulne od n. błędnego (X). Oba rodzaje włókien mieszają się ze sobą na przed­niej i tylnej ścianie żołądka, tworząc splot żołądkowy przedni i tylny. Pod­czas gdy n. błędny pobudza mięśniówkę żołądka do skurczów, a gruczoły żołądkowe do wydzielania, nerwy współczulne działają przeciwnie czyli hamująco.

4 Jelito cienkie

(intestimtm lenne)

Jelito cienkie jest najdłuższym odcinkiem przewodu pokarmowego, osią­gającym u człowieka 5-6 m długości. Czynność jelita cienkiego polega na dalszych procesach trawienia masy pokarmowej oraz wchłanianiu substancji odżywczych. Powierzchnię resorpcyjną jelita cienkiego zwiększają wielo­krotnie fałdy okrężne (plicae circtilares) i kosmki jelitowe (villi inleslinales).

Jelito cienkie dzielimy na

-dwunastnicę leżącą pozaotrzewnowo oraz

-jeli­to cienkie krezkowe, położone wewnątrzotrzewnowe i zawieszone za po­średnictwem krezki na tylnej ścianie jamy brzusznej. Jelito krezkowe składa się z jelita czczego i krętego; jelito czcze przechodzi w jelito kręte bez wyraźnej granicy.

5 Dwunastnica

(duodenum)

Dwunastnica stanowi najkrótszy odcinek jelita cienkiego, jej długość nie przekracza zazwyczaj 30 cm. Kształtem przypomina podkowę, wypukłością jest skierowana w stronę prawą. Dwunastnicę dzielimy na cztery części: górną, zstępującą, dolną i wstępującą.

Górna część jest najkrótsza i najobszerniejsza, nosi nazwę opuszki dwu­nastnicy (biilhus duodeni) i jako jedyna część leży wewnątrzotrzewnowo, w związku z tym odznacza się pewną ruchomością. Opuszka rozszerza się w czasie przechodzenia treści pokarmowej z żołądka do dwunastnicy. Część zstępująca (pars descendens) biegnie pionowo w dół od okolicy szyjki pę­cherzyka żółciowego do dolnej.okolicy głowy trzustki; rozpoczyna się zgię­ciem górnym, a kończy zgięciem dolnym. Część dolna (pars inferior) czyli pozioma kieruje się z prawej strony na lewą, obejmując od dołu głowę trzu­stki i łagodnym łukiem przedłuża się w część wstępującą (pars ascendens).

Dwunastnica kończy się ostrym zgięciem dwunastniczo-czczym, przecho­dząc w jelito czcze. W odniesieniu do szkieletu dwunastnica sięga od pierw­szego do trzeciego kręgu lędźwiowego, przy czym część zstępująca leży na prawo od kręgosłupa. do dwunastnicy od lewej strony przylega głowa trzustki, którą dwunastnica obejmuje swoją wklęsłością. Błona śluzowa dwunas­tnicy tworzy wysokie fałdy okrężne (plicae cirailares) oraz kosmki jelitowe (vilti intestinales), które w znacznej mierze zwiększają powierzchnię błony śluzowej. Wzdłuż tylnej ściany części zstępującej przebiega przewód żółcio-. wy wspólny, który wywołuje w ścianie jelita fałd podłużny dwunastnicy (plica hmgitudinalis duodeni). Przewód ten przed ujścierń do dwunastnicy łączy się z przewodem trzustkowym i wspólnie uchodzą na brodawce więk­szej dwunastnicy (papilla duodeni major) w dolnym odcinku fałdu podłuż­nego. Nieco powyżej brodawki większej znajduje się brodawka mniejsza (papilla duodeni minor), na której uchodzi przewód trzustkowy dodatkowy. W tkance podśluzowej znajdują się charakterystyczne dla dwunastnicy gru­czoły (glandiilae duodenales).

6 Jelito cienkie krezkowe

(intesthmm tenne mesosteniale)

Jelito cienkie krezkowe tworzy liczne pętle, wypełniające znacznączęśćjamy brzucha. Leży wewnątrzotrzewnowe umocowane do tylnej ściany jamy brzusznej korzeniem krezki. Długość korzenia krezki nie przekracza 20 cm. Rozpoczyna się on po lewej stronie II kręgu lędźwiowego i sięga do prawego stawu krzyżowo-biodrowego.

Początkowy odcinek jelita krezkowego stanowi jelito czcze (jejiimim), które bez wyraźnej granicy przechodzi w jelito kręte (ileum). Przyjmuje się, że 2/5 przypada na jelito czcze i około 3/5 na jelito kręte. Jelito kręte zwane także biodrowym uchodzi, do jelita grubego ujściem krętniczo-kątniczym (ostium ileocecak), które które bez wyraznej granicy przechodzi w jelito kręte (valva ileocecalis), zapobiegającą cofaniu się zawartości jelita grubego.

Pod błoną surowiczą, bedaca otzrewna trzewną jelita cienkiego, leży war­stwa mięśniowa, składająca się z włókien powierzchownych o przebiegu po­dłużnym i głębokich, biegnących okrężnie. Błona mięśniowa wywołuje ruchy wahadłowe, odcinkowe i robaczkowe służące do mieszania treści pokarmowej i przesuwania jej w kierunku jelita grubego. Jedy­nie błona śluzowa ze względu na swe ukształtowanie pozwala odróżnić jelito czcze od krętego, choć i tu nie da się wytyczyć wyraźnej granicy między jelitem czczym i krętym. Ogólnie biorąc jelito czcze ma ściany grubsze od jelita krętego, fałdy okrężne wyższe, liczniejsze, zaś kosmki jelitowe większe i gęściej rozmieszczone. Fałdy okrężne (plicae circiilares) utworzone przez błonę śluzową przebiegają śrubowo lub poprzecznie. Wysokość fałdów wy­nosi około 8 mm. Pojawiają się kilka centymetrów poniżej odźwiernika, a począwszy od połowy jelita czczego są coraz rzadsze i niższe. W końcowej części jelita krętego występują tylko pojedynczo. Fałdy zwiększają powierz­chnię chłonną jelita o około 35%. W czasie silnego wypełnienia jelita fały obniżają się, ale nie zanikają.

7 Kosmki jelitowe (viiii intestinaks)

są przystosowane do wchłaniania. Na ogół są ułożone gęsto obok siebie wysokość nie przekracza 1,5 mm, a po­krywa je jednowarstwowy nabłonek cylindryczny. Centralnie w kosmku po­łożone jest' naczynie chłonne otoczone siecią naczyń krwionośnych włoso­watych. Kosmki SA zaopatrzone we własne włókna miessniowe kierujące się do jego wierzchołka. Pod wpływem skurczu tych mięśni kosmek ulega skrócenia i krew oraz chłonaka z naczyń włosowatych jest tłoczona do naczyń odprowadzających. Sieć włosowata krwionośna kosmka pobiera głównie produkty trawienia białek i węglowodanów, które drogą żyły wrotnej są odpro­wadzane do wątroby, natomiast naczynia chłonne kosmka pobierają tłuszcze, które są kierowane przez przewód piersiowy do układu żylnego.

Skupiska i kanki limfatycznej występują w błonie śluzowej jelita czczego w postaci grudek chłonnych samotnych, podczas gdy w jelicie krętym tworzą większe zespoły zwane grudkami chłonnymi skupionymi. Tworzą one narzą­dy ochronne przeciw bakteriom i wytwarzają limfocyty.

Trawienie i wchłanianie w jelicie cienkim odbywa się dzięki enzymom zawartym w soku trzustkowym, który dostaje się do dwunastnicy razem z so­kiem żółciowym produkowanym przez wątrobę. Fermenty trawienne są wy­twarzane również przez drobne gruczoły jelitowe, obecne w błonie śluzowej jelita cienkiego.

W skład soku trzustkowego wchodzą takie enzymy, jak: trypsyna, lipaza i amylaza. Trypsyna rozkłada białka na polipeptydy i peptydy. Lipaza jest enzymem trawiącym tłuszcze. W następstwie jej działania tłuszcze zostają rozłożone na glicerynę i kwasy tłuszczowe, które są rozpuszczalne w wo­dzie. W procesie trawienia i wchłaniania tłuszczów bardzo ważną rolę od­grywa żółć, która rozbija tłuszcze na drobne cząsteczki (emulguje). Zemulgowane w ten sposób tłuszcze łatwiej podlegają trawieniu przez lipazę. Amylaza rozkłada skrobię i glikogen na cukry proste.

Zasadniczy proces wchłaniania następuje w dwunastnicy i jelicie krezko­wym. Strawione substancje pokarmowe, czyli doprowadzone do postaci roz­puszczalnej w. wodzie, przenikają do krwionośnych i limfatycznych naczyń włosowatych. Wchłonięte w postaci cukrów prostych węglowodany (gluko­za, galaktoza i fruktoza) oraz białka w formie aminokwasów i około 40% tłuszczów kieruje się przez żyłę wrotną do wątroby. Pozostała część, tj. około 60% tłuszczów, dostaje się drogą naczyń limfatycznych do przewodu piersiowego, który ostatecznie uchodzi do żyły głównej górnej. W jelicie cienkim wchłaniane są także sole mineralne, witaminy i woda.

8 Jelito grube

(intestimim crassum)

W jelicie grubym dochodzi do zagęszczenia nie strawionych resztek pokar­mowych dzięki wchłanianiu wody; wchłaniane są także sole mineralne. Obecna w jelicie grubym bardzo obfita flora bakteryjna rozkłada nie strawione resztki pokarmowe, które w postaci mas kałowych usuwane są na zewnątrz. Jelito grube ma trzy odcinki:

- jelito ślepe, czyli kątnicę wraz z wyrostkiem robaczkowym,

- okrężnicę, w której wyróżniamy okrężnicę wstępującą, poprzeczną, zstę­pującą i esowatą,

- odbytnicę.

Łączna długość jelita grubego waha się w granicach 1,5 m, przy czym długość kątnicy wynosi zaledwie 7-8 cm, a odbytnicy 12-20 cm. Największą szerokość ma jelito ślepe (8 cm) i początkowy odcinek okrężmcy. Światło jelita grubego maleje w miarę zbliżania się do odbytnicy.

9 Jelito ślepe

(ceciim)

Jelito ślepe czyli kątnica stanowi początkowy odcinek jelita grubego. Mieści się w prawym dole biodrowym na tylnej ścianie jamy brzusznej, wewnątrzotrzewnowo. dł jelita ślepego zbliżona jest do szerokości i wy­nosi około 7-8 cm.

Granicę między kątnicą a okrężnicą stanowi, usytuowane na przyśrodkowej ścianie ujście jelita cienkiego.-Zaopatrzone jest ono w zastawkę kretniczo-kątniczą. jest zbudowana z dwóch poprzecz­nych fałdów błony śluzowej. Błona ta spoczywa na podłożu mięśniowym o okrężnym przebiegu włókien. Zastawka pozwala na okresowe przesunięcie się zawartości z jelita krętego do jelita grubego nie dopuszczając do cofania się treści z jelita grubego. Działanie zastawki regulowane jest drogą nerwową.

10 Wyrostek robaczkowy (appendix vermiformis) jest narządem szczątko­wym, który tworzy cewkowate wypuklenie ściany jelita ślepego poniżej uj­ścia krętniczo-kątniczego. Przeciętna jego długość waha się najczęściej w granicach 8-9 cm. Położenie wyrostka robaczkowego jest bardzo zmienne i zależy między innymi od jego długości oraz od położenia jelita ślepego. Najczęściej zwisa on swobodnie ku dołowi w kierunku miednicy .mniejszej, krzyżując naczynia biodrowe wspólne prawe. Podobnie do położenia jelita ślepego wyrostek robaczkowy usytuowany jest wewnątrzotrzewnowe. Ściany wyrostka robaczkowego są zbudowane analogicznie do ścian pozostałych części jelita. W błonie śluzowej leżą liczne grupki chłonne skupione, stąd nazwa - migdałek jelitowy.

11 Okrężnica (colon)

Okrężnica z uwagi na kierunek przebiegu dzieli się na cztery części:

• okrężnicę wstępującą,

• okrężnicę poprzeczną

- okrężnicę zstępującą,

• okrężnicę esowatą.

Okrężnica wstępująca (colon ascetidens) biegnie w przedłużeniu jelita ślepego ku górze do trzewnej powierzchni wątroby, gdzie zgięciem prawym okrężnicy (flexttra coli dextra) przechodzi w okrężnicę poprzeczną. Długość okrężnicy wstępującej wynosi około 15-20 cm; przylega ona do tyl­nej ściany jamy brzucha, leżąc zaotrzewnowo

Okrężnica poprzeczna (colon transversum) kieruje się na lewo i za­tacza łuk wypukły ku dołowi i ku przodowi. Zwisa ona na kształt girlandy, przylegając do przedniej ściany jamy brzucha. W swym końcowym odcinku zbliża się do tylnej ściany jamy brzusznej, gdzie w sąsiedztwie śledziony two­rzy zgięcie lewe okrężnicy (flerura coli sinis(ra), przechodząc w okrężnicę zstępującą. Zgięcie lewe położone jest wyżej i bardziej do tyłu od zgięcia prawego i wzmocnione więzadłem przeponowo-okrężniczym. Długość okrę­żnicy poprzecznej wynosi 50-60 cm. Położona wewnątrzotrzewnowe umoco­wana jest do tylnej ściany jamy brzusznej za pośrednictwem krezki okrężnicy poprzecznej; ponadto łączy się z krzywizną większą żołądka więzadłem żołądko wo-okrężniczym.

Okrężnica zstępująca (colon descendens) jest położona zewnątrzo-trzewnowo. Biegnie pionowo w dół wzdłuż tylnej ściany jamy brzusznej do wysokości lewego grzebienia biodrowego. Długość okrężnicy zstępującej równa się w przybliżeniu długości okrężnicy wstępującej, natomiast jej gru­bość jest znacznie mniejsza.

Okrężnica esowata (colon sigmoideum) nazwę swą zawdzięcza cha­rakterystycznym wygięciom, nadającym jej kształt iitery „S". Jest przedłuże­niem okrężnicy zstępującej, a długość jej wynosi około 40 cm. Wypełnia dół biodrowy lewy, a w końcowym odcinku zstępuje do miednicy mniejszej, gdzie na wysokości drugiego segmentu kości krzyżowej przechodzi w odby­tnicę. Okrężnica esowata leży wewnątrzotrzewnowo, przymocowując się za pomocą krezki do dołu biodrowego lewego.

Budowa poszczególnych odcinków okrężnicy jest w zasadzie bardzo po­dobna; różnice natomiast wynikają z odmiennej wielkości, położenia i stosunku do sąsiednich narządów. Do charakterystycznych cech budowy ścian okrę­żnicy należą: taśmy okrężnicy, wypuklenia okrężnicy i przyczepki sieciowe.

Taśmy okrężnicy (teniae coli) występują w liczbie trzech pasm sku­piających podłużnie biegnące włókna mięśniowe, które ciągną się od jelita ślepego do odbytnicy. Mięśniówka podłużna między taśmami jest bardzo cienka. W poszczególnych odcinkach okrężnicy taśmy zajmują różne poło­żenie. W okrężnicy wstępującej i zstępującej jedna z nich biegnie na powierz­chni przedniej jelita jako tzw. taśma swobodna (tenia libera), zaś dwie po­zostałe znajdują się na powierzchni tylnej, z których przyśrodkowa stanowi taśmę krezkową (lenia mesocolica), boczna - taśmę sieciową (tenia omenta­lis). W przebiegu taśm w okrężnicy poprzecznej zaznacza się pewien skręt. Taśma swobodna okrężnicy wstępującej przechodzi na okrężnicę poprzeczną i zwraca się ku dołowi. Taśma krezkowa biegnie wzdłuż tylnej ściany na okrężnicy poprzecznej i stanowi miejsce przyczepu krezki, a taśma sieciowa biegnie wzdłuż górnego brzegu okrężnicy poprzecznej, stanowiąc pole przy­czepu sieci większej. Na okrężnicy esowatej taśmy przebiegają podobnie jak na okrężnicy zstępującej.

Ponieważ warstwa okrężna błony mięśniowej jest w jelicie grubym sto­sunkowo cienka, przeważa napięcie (tomis) taśm, powodując skrócenie okrężnicy, w wyniku czego pozostałe części ścian układają się w głębokie fałdy zwane wypukleniami okrężnicy (haustra coli) i fałdami półksiężycowa-tymi (plicae semilunares coli). Pierwsze widoczne są od zewnątrz, zaś fałdy półksiężycowate zaznaczają się od strony światła jelita i zajmują 2/3 obwodu ściany pomiędzy dwiema sąsiednimi taśmami. Na zewnętrznej powierzchni w bruzdach oddzielających wypuklenia jelita ślepego i okrężnicy, leżą przy-czepki sieciowe (appendices epip/oicae), będące wypustkami błony surowi­czej, w której gromadzi się tkanka tłuszczowa.

12 Odbytnica (rectum)

Odbytnica stanowi ostatni odcinek przewodu pokarmowego. W swym przebiegu przylega do powierzchni miednicznej kości krzyżowej. W górnej części zatacza nieznaczny łuk wypukły ku tyłowi zgodnie z krzywizną krzy­żowego odcinka kręgosłupa. Część dolna, zwana kanałem odbytowym (canalis analis), przechodząc przez krocze uwypukla się ku przodowi i koń­czy odbytem (anus). Ponadto w górnej części odbytnicy występują niezna­czne zgięcia w płaszczyźnie czołowej, a poszerzona część nosi nazwę bańki odbytnicy (ampnlla recti). Długość całej odbytnicy wynosi kilkanaście centy­metrów, a grubość zajmuje miejsce pośrednie pomiędzy grubością jelita cien­kiego i okrężnicy. .Odbytnica położona jest pozaotrzewnowo, a otrzewna ścienna pokrywając jej przednią górną ścianę, przechodzi u mężczyzn na po­wierzchnię tylną pęcherza moczowego, wyścielając zagłębienie odbytniczo-pęcherzowe (excavatio rec1ovesica1is); u kobiet otrzewna z przedniej ściany odbytu przechodzi na tylną ścianę pochwy i macicy, wytwarzając zagłębienie odbytniczo-maciczne (excavatio reciouterina).

Ściana odbytnicy jest zbudowana z trzech warstw, podobnie jak cała cewa jelitowa. Z warstwy okrężnej błony mięśniowej w dolnej części jest utworzo­ny zwieracz wewnętrzny odbytu (sphincler ani in/ernus). Natomiast zwie­racz zewnętrzny odbytu (sphmler ani extemus) należy do mięśni krocza. Błona śluzowa części miednicznej wytwarza fałdy poprzeczne (około trzech). W rejonie kanału odbytowego znajduje się 8-10 fałdów zwanych słupami odbytowymi (columnae anales). Błonę śluzową pokrywa nabłonek jednowarstwowy cylindryczny, który w rejonie odbytu przechodzi w nabło­nek wielowarstwowy płaski.

Unaczynienie i unerwienie środkowych i dolnych dróg pokarmowych. Dwunastnica, podobnie jak żołądek, otrzymuje krew z pnia trzewnego. Jelito czcze i kręte, kątnica, okrężnica wstępująca, oraz około -/3 długości okręż-nicy poprzecznej, są zaopatrywane przez tętnicę krezkową górną. Pozostałą część okrężnicy i górny odcinek odbytnicy unaczynia tętnica krezkowa dolna. Z wyżej wymienionych części przewodu pokarmowego krew odpro­wadzana jest trzema żyłami: śledzionową, krezkową górną i krezkową dolną do żyły wrotnej, która wnika do wątroby. Końcowy odcinek odbytnicy jest zaopatrywany przez tętnicę biodrową wewnętrzną.

Naczynia chłonne jelit uchodzą do węzłów trzewnych, które pniami jeli­towymi łączą się z przewodem piersiowym. Unerwienie pochodzi ze splotu trzewnego (w części górnej) i ze splotu międzykrezkowego. Sploty te zawie­rają włókna współczulne z pni współczulnych, a włókna przywspółczulne ze zwojów nerwów błędnych oraz części krzyżowej układu przywspółczulnego.

13 Wątroba

(hepar)

Wątroba jest największym gruczołem ustroju ludzkiego o wysoce złożo­nych czynnościach. U dorosłego człowieka wątroba waży około 1500 g. Jest gruczołem wydzielania zewnętrznego, produkującym żółć. Przez wątrobę przepływa krew czynnościowa z żołądka, jelit, trzustki i śledziony wraz z wchłoniętymi produktami trawienia jelitowego. Z cukrów syntetyzowany jest w niej glikogen, a z aminokwasów białka. Wątroba bierze udział w regu­lacji poziomu cukru we krwi. W przypadku podwyższenia jego zawartości we krwi wątroba, przy współudziale insuliny, hormonu produkowanego przez narząd wyspowy trzustki, magazynuje go w postaci glikogenu. W przypadku odwrotnego zjawiska, czyli przy spadku poziomu cukru poni­żej normy, następuje rozkład glikogenu pod wpływem hormonu zwanego glukagonem, również wytwarzanego przez trzustkę.

Wątroba pełni bardzo ważną funkcję jako narząd odtruwający organizm dzięki udziałowi w przemianie azotu. W wyniku tego działania w wątrobie jest wytwarzany mocznik, wydalany następnie przez nerki. Wątroba ma ponadto zdolność zamiany pewnych szkodliwych substancji trujących, które dostają się do niej drogą krwi, na związki nieszkodliwe. Do wątroby ze śle­dziony żyłą wrotną są kierowane produkty z rozpadu krwinek czerwonych, które są wykorzystywane w procesie wytwarzania barwników żółciowych. W wątrobie powstają ciała zapobiegające niedokrwistości, pobudzając krwin­ki czerwone do dojrzewania. Ponadto wątroba produkuje protrombinę, fibry-nogen i heparynę, związki te biorą udział w mechanizmie krzepnięcia krwi. Wątroba, podobnie jak śledziona, może wpłynąć na obieg krwi w ustroju dzięki zdolności jej magazynowania. Jak wynika z powyższego, czynności wątroby są wielorakie i niezmiernie ważne dla prawidłowego funkcjonowa­nia wielu narządów, a tym samym dla całego ustroju.

14 Opis zewnętrzny

Wątroba znajduje się w górnej części jamy brzusznej tuż pod przeponą, wypełnia całą okolicę podżebrową prawą, znaczną część nadpępcza oraz górną część okolicy podżebrowej lewej, sięgając do lewej linii sutkowej. Wątroba ma kolor brązowo-czerwony i dość spoistą budowę. Jest jednak na­rządem łamliwym, o niewielkiej sprężystości. W związku z tym może łatwo ulec pęknięciu na skutek mechanicznego urazu, co z racji jej obfitego ukrwienia łączy się z niebezpiecznym dla życia krwotokiem wewnętrznym. Kształt wątroby, dzięki jej dużej plastyczności, dostosowany jest do sąsied­nich narządów. Powierzchnia zwrócona ku górze i przodowi jest kopulasto wypukła odpowiednio do kształtu dolnej powierzchni przepony, z którą bez­pośrednio sąsiaduje. Powierzchnia ta nosi nazwę powierzchni przeponowej (facies diaphragmatica). Mniejsza powierzchnia skierowana ku dołowi i ty­łowi to powierzchnia trzewna (facies viscera!is), przylegająca do trzew jamy brzucha. Obie powierzchnie schodzą się z przodu i u dołu w ostrym brzegu dolnym (margo inferior).

Wątroba leży wewnątrzotrzewnowe z wyjątkiem małego odcinka, poło­żonego w tylnej części powierzchni przeponowej. Część ta, nie pokryta otrzewną, nosi nazwę pola nagiego (area nuda) i zrasta się z przeponą (część przytwierdzona). Na granicy części przytwierdzonej, na powierzchni prze­ponowej wątroby, przymocowuje się więzadło sierpowate (lig. falciforme). Więzadło to jest wytworem krezki brzusznej i pionowo umocowuje wątrobę do ściany jamy brzusznej. Więzadło sierpowate dzieli powierzchnię przepo­nową wątroby na: większy płat prawy (lobus dexter) i znacznie mniejszy płat lewy (lobus sini ster). Na brzegu dolnym granicę między płatem prawym i le­wym wyznacza wcięcie więzadła obłego, do którego dochodzi pozostałość zarodkowej żyły pępkowej w postaci więzadła obłego wątroby (lig. teres hepatis). Więzadło sierpowate wątroby w górnym odcinku powierzchni przeponowej rozchodzi się ku bokom, otaczając pole nagie jako więzadło wieńcowe wątroby (lig. coronarium hepatis). Przebiega ono w płaszczyźnie czołowej i po lewej stronie kończy się więzadłem trójkątnym lewym (lig. triangulare sinistrum), zaś po stronie prawej przechodzi w więzadło trójkątne prawe (lig. triangulare dextrum). Więzadła te przymocowują wą­trobę do przepony.

Powierzchnia trzewna (facies visceralis) jest nierówna, gdyż styka się z wieloma narządami, które kształtują jej rzeźbę. Wyróżnia się tu trzy głębo­kie bruzdy, ułożone w kształcie litery „H". Bruzda strzałkowa lewa oddziela na powierzchni trzewnej płat prawy od płata lewego wątroby. Jej przedni odcinek to szczelina więzadła obłego (fissura lig. terę lis), w której leży wię-zadło obłe wątroby, zaś część tylną stanowi szczelina więzadła żylnego (fissura lig. wnosi), w której przebiega więzadło żylne.

Bruzda strzałkowa prawa składa się również z dwóch odcinków: przedni stanowi dół pęcherzyka żółciowego (fossa vesicae felleae), tylny - bruzda żyły głównej (sulcus venae cavae), w której przebiega żyła główna dolna. Wymienione bruzdy strzałkowe łączy poprzeczne zagłębienie zwane wrota­mi (porta hepatis). Na powierzchni trzewnej w obrębie płata prawego wi­doczne są dwa małe płaty: tj. płat czworoboczny (lobus ąuadratus), ograni­czony pobocznie szczeliną więzadła obłego' i dołem pęcherzyka żółciowego, oraz płat ogoniasty (lobus caudatus) leżący za wrotami wątroby, a ograni­czony szczeliną, więzadła żylnego. i bruzdą żyły głównej. Przez wrota wątroby przechodzą: przewód wątrobowy wspólny, żyła wrotna i tętnica wątrobowa właściwa, splot nerwowy i część naczyń chłonnych.

Przewód wątrobowy wspólny (ductus hepaticus cohwninis) powstaje, w wyniku połączenia przewodu wątrobowego prawego i lewego, i służy do odprowadzenia żółci ż wątroby. Żyła wrotna (v. porlae) prowadzi do wą-' troby krew z nieparzystych narządów jamy brzusznej (żołądka, jelit, śledzio­ny i trzustki). Jest to krew zawierająca węglowodany, aminokwasy, oraz część strawionych tłuszczów, a także produkty przemiany materii i hormony z trzustki. Tętnica wątrobowa właściwa (a. hepatica propria) jest odgałę­zieniem tętnicy wątrobowej wspólnej; dzieli się po wejściu przez wrota wą­troby na gałąź prawą i lewą, i prowadzi krew odżywczą dla miąższu wątroby.

Na powierzchni trzewnej widnieją zagłębienia, będące wyciskami przyle­gających do wątroby narządów sąsiednich. Na płacie prawym w tylnym od­cinku powierzchni trzewnej znajduje się wycisk nadnerczowy i nerkowy, a z przodu wycisk okrężniczy. Na płacie lewym jest zaznaczony duży wycisk żołądkowy, zaś na płacie czworobocznym wycisk dwunastnicy. Na po­wierzchni przeponowej znajduje się spłaszczenie, które nosi nazwę wycisku

14 Budowa wewnętrzna

Pod otrzewną pokrywającą wątrobę, leży cienka torebka włóknista (capsiila fibrosa), która grubieje w okolicach wrót wątroby, pokrywając naczynia, z którymi wnika do miąższu wątroby. Wnikając do wątroby tkanka łączna dzieli ją na zraziki wątrobowe (lobiili hepalis). Budowa zrazika jest ściśle związana z przebiegiem naczyń krwionośnych. Do zrazika jest doprowa­dzana krew z żyły wrotnej i tętnicy wątrobowej właściwej. Naczynia te roz­gałęziają się w tkance łącznej międzyzrazikowej jako żyły i tętnice między-zrazikowe. Następnie wnikają do zrazika i wytwarzają naczynia włosowate. Z sieci naczyń włosowatych zrazika krew jest zbierana przez żyłę środkową, czyli śródzrazikową, położoną w osi zrazika, która następnie łączy się w żyły wątrobowe, uchodzące do żyły głównej dolnej.

Wzdłuż ścian komórek wątrobowych biegną włosowate przewodziki żół­ciowe (diictuli biliferi). które zbiegają się na krawędziach zrazików i ucho­dzą do przewodzików międzyzrazikowych (diictuli interlobulares). Te z ko­lei łącza_t się w większe przewody, biegnące w tkance łącznej obok tętnic i żył międzyzrazikowych i zespalając się tworzą duże przewodziki żółciowe, zdą­żające do wnęki wątroby. Ostatecznie powstają z nich dwa przewody: tj. przewód wątrobowy prawy i lewy (diiclus hepaticiis dexter et sinister), które po opuszczeniu wątroby tworzą przewód wątrobowy wspólny (diictus hepa-ticus comrmmis), wyprowadzający żółć.

Żółć jest żółto-brunatnym płynem, o gorzkim smaku, odczynie obojętnym i bardzo złożonej budowie chemicznej. Służy do zmydlania tłuszczów, zobojętniania kwaśnej papki pokarmowej oraz do jej wyjałowienia. Dobowa produkcja żółci jest szacowana na 1,5 - 4,5 litra.

15 Trzustka

(pancreas)

Trzustka jest drugim co do wielkości gruczołem trawiennym. Sok trzust­kowy, wydzielany w ilości około 1 litra w ciągu doby, działa na wszystkie zasadnicze składniki pokarmowe, tj. na tłuszcze, węglowodany i białka. Oprócz funkcji gruczołu trawiennego, trzustka jest gruczołem o wydzielaniu wewnętrznym, produkującym hormony: insulinę i glukagon, które regulują poziom cukru we krwi.

16 Położenie i budowa zewnętrzna

Trzustka leży poprzecznie w górnej części jamy brzucha. Od przodu po­krywa ją żołądek. Po stronie lewej sąsiaduje ze śledzioną, zaś od strony pra­wej obejmuje ją wklęsłość dwunastnicy. W odniesieniu do kręgosłupa trzustka znajduje się na wysokości I - II kręgu lędźwiowego, przy czym około V3 leży na prawo od płaszczyzny pośrodkowej, a -73 - po stronie lewej. Trzust­ka ma kolor szaroróżowy, budowę zrazikową, kształt nieregularny, wydłu­żony w kierunku poprzecznym w formie litery S.

W trzustce wyróżnia się część środkową czyli trzon (corpus), zaokrąglony i zgrubiały koniec prawy zwany głową (caput) oraz koniec lewy czyli ogon (cauda). Między głową i trzonem znajduje się nieznaczne przewężenie zwane szyjką (collum). Głowa trzustki jest spłaszczona w kierunku przednio~tylnym₍ i wyróżnia się na niej powierzchnię przednią i tylną. Jest ona objęta pętlą dwunastnicy, z której ścianą łączy się dość ściśle. Głowa przechodzi w trój­ścienny trzon, na którym wyróżnia się trzy powierzchnie: tylną, dolną i przednią, oddzielone od siebie brzegami. Ostry brzeg górny oddziela po­wierzchnię przednią od tylnej, brzeg przedni występuje między powierzchnią przednią i dolną, brzeg dolny jest granicą między

powierzchnią tylną i dolną. Ogon trzustki jest spłaszczony i wznosi się nieco ku górze, sięgając śledziony.

Trzustka leży zewnątrzotrzewnowo, w związku z czym tylko od przodu pokrywa ją błona surowicza, będąca blaszką ścienną otrzewnej. Wzdłuż przedniego jej brzegu biegnie nasada krezki okrężnicy poprzecznej.

17 Budowa wewnętrzna

W trzustce wyróżnia-się dwojakiego rodzaju gruczoły. Przeważającą część miąższu stanowi gruczoł wydzielania zewnętrznego, produkujący sok trzust­kowy. Znacznie mniejsząilośćtworz-y gruczoł dokrewny, złożony z tzw. wysp trzustki (insulae pancrealis), produkujących hormony: insulinę i glukagon.

„.Część gruczołowa trzustki, o wydzielaniu zewnętrznym, ma budowę zra-zikową przypominającą surowiczą śliniankę przyuszną: Od każdego zrazika odchodzi krótki przewodzik łączący się z przewodem trzustkowym (ductus pancreaticus), który biegnie od ogona przez trzon do głowy trzustki. Osta­tecznie przewód ten łączy się z przewodem żółciowym wspólnym i uchodzi na brodawce większej dwunastnicy. Często występuje przewód trzustkowy dodatkowy (ductus pancreaticus accessorius), który zbiera sok trzustkowy z górnej części głowy-1 uchodzi na brodawce mniejszej dwunastnicy. Wy­dzielanie soku trzustkowego zachodzi pod wpływem pobudzenia układu au­tonomicznego części przywspółczulnej (n. błędny), -natomiast część współ-czulna działa hamująco. Innym czynnikiem hamującym wydzielanie soku trzustkowego, jest ferment zwany sekretyną, powstający z profermentu pro­dukowanego w jelicie. Sekretyną przedostaje się do trzustki drogą krwi.

Część trzustki, tworząca narząd o wydzielaniu dokrewnym, składa się z, li­cznych komórek rozsianych w miąższu, zwanych wyspami Langerhansa lub wyspami trzustki (irisu/ae pancreaticae). U dorosłego osobnika liczba wysp wynosi około 0,5-1,5 miliona.' Znaczna większość tych komórek (około 80%) wydziela insulinę, są to tzw. komórki (3 (B). Pozostałe komórki, tzw. a (A), wydzielają glukagon o działaniu przeciwnym do insuliny. Oba hormo­ny produkowane przez narząd wyspowy trzustki regulują poziom cukru we krwi, insulina bowiem jest niezbędna w procesie syntezy giikógenu z gluko­zy, odkładanego w komórkach wątroby. Równocześnie odłożony w mięś­niach glikogen szybciej ulega spalaniu. Niedobór, a tym bardziej brak insuli­ny w ustroju wywołuje ciężką" chorobę zwaną cukrzycą. W cukrzycy pod­wyższeniu ulega poziom glukozy we krwi na skutek zmniejszonego zuży­wania jej przez tkanki ustroju. Nadmiar ten jest wydalany przez nerki i usu­wany z ustroju.

Głukagon jest hormonem trzustki wykazującym przeciwne działanie do insuliny. Uwalnia on odłożony w wątrobie glikogen, który przechodzi do krwi, wskutek czego poziom cukru we krwi wzrasta.

---