OGNIWO VII
Kontrola i ocena osiągnięć uczniów

Kontrola - jest to sprawdzenie osiągnięć uczniów, czy i na ile opanowali oni materiał programowy; jakie pojęcia, reguły i umiejętności opanowali. Kontrola odnosi się do wszelkich czynności nauczyciela, polegających na gromadzeniu i scalaniu informacji o uczniach lub studentach. Informacje można zdobywać przez obserwacje, rozmowy oraz przez prace domowe lub testy. Kontrola może dotyczyć klasy i nauczania; i w tym przypadku można posługiwać się różnymi środkami - od nieformalnych informacji zwrotnych przekazywanych przez uczniów podczas lekcji, po zbiorcze opracowanie ocen i wyników sprawdzania. Kontrola jest ostatecznym sprawdzeniem rezultatów pracy ucznia. Służy ustaleniu jego osiągnięć i pozwala ocenić.

Ocena szkolna - „jest informacją o wyniku kształcenia wraz z komentarzem dotyczącym tego wyniku. Komentarz dotyczy zwykle: warunków uczenia się, sposobu uzyskania informacji o wyniku oraz poprawnej interpretacji wyniku, sposobu wykorzystania tej informacji w toku dalszego uczenia się” (Niemierko 1999).

Cechami oceny są:

*Obiektywność - to podstawowa cecha oceny. Według definicji z Encyklopedii Pedagogicznej: “obiektywną jest taka ocena, która została wydana nie według mniemania egzaminatora, a na podstawie z góry ustalonych kryteriów” [W.Pomykało, 1993]. Osiągnięcie pełnego obiektywizmu jest niezmiernie trudne, można jednak do niego się zbliżyć. Oceną obiektywną jest ocena wyrażająca rzeczywisty poziom wiadomości uczniów w takim przybliżeniu, które nie wyrządzą szkody samemu uczniowi.

*Niewiele pisze się na temat sprawiedliwości wystawiania ocen, a jeżeli na ten fakt zwrócono uwagę, to często spierano się , czy ocena obiektywna oznacza to samo co sprawiedliwa. Wymaganie aby ocena była sprawiedliwa jest najbardziej trudne do spełnienia ze wszystkich możliwych wymagań w stosunku do ucznia. Miedzy tymi cechami jest zasadnicza różnica, ponieważ obiektywna ocena zostanie wystawiona na podstawie z góry ustalonych kryteriów, jednakowa dla wszystkich uczniów, a sprawiedliwa ocena zostanie wystawiona tylko wtedy, jeżeli nauczyciel uwzględni indywidualne cechy rozwojowe każdego ucznia.

*Trafność - inna cecha oceny, która wiąże się z obiektywnością. Ocena jest wtedy trafna, gdy wyraża odpowiedni zakres osiągnięć ucznia, kiedy odzwierciedla rzeczywiście to, co zamierzaliśmy stwierdzić. Przykładem narzędzia, którego najważniejszą właściwością jest trafność może być test dydaktyczny. Ocena o dużym stopniu trafności wyróżnia się zdolnością różnicowania poszczególnych uczniów w zależności od reprezentowanego przez nich poziomu wiedzy i umiejętności, pozwala wyodrębnić w danej klasie uczniów lepiej i gorzej przygotowanych.

*Rzetelność: - ocena jest rzetelna, gdy przy sprawdzaniu osiągnięć ucznia z tego samego zakresu materiału, otrzymujemy ten sam lub zbliżony wynik - stopień. Rzetelność oceny jest tym większa, im wynik jest bardziej uzależniony od poziomu wiedzy uczniów, a mniej od pewnych niekontrolowanych czynników, takich jak usposobienie nauczyciela, jego samopoczucia w danym dniu, uprzedzenia lub sympatie do niektórych uczniów, zmęczenie uczniów czy niezrozumienie pytania. Stopień rzetelności oceny można ustalić w trakcie kontroli tematycznych, okazją do tego są również zajęcia kontrolne i powtórzeniowe.

*Jawność - jest w ocenie szkolnej warunkiem koniecznym. Każdy oceniany musi znać wynik swojej pracy, dlatego nauczyciel powinien przekazywać tą informację możliwie jak najszybciej. Ważnym elementem jest również to, aby nauczyciel uzasadnił swoją ocenę i wskazał uczniowi kierunek dalszej pracy. Znając oceny i zalecenia uczeń może usprawnić swoją pracę. Nie znając, rzadko tego dokona.

*Mobilizacja ucznia do pracy - warunek ten jest spełniony, gdy nauczyciel potrafi ukazać zarówno pozytywne jak i negatywne strony wyników pracy ucznia. Bezstronna, rzeczowa analiza odpowiedzi dopinguje go do dalszej pracy nad sobą, podsyca wiarę we własne siły i zachęca do uzyskiwania coraz lepszych wyników w nauce.

Funkcje oceny dzielą się na destrukcyjne i konstruktywne:

Destrukcyjne:

- funkcja selekcyjna; służy w pierwszej kolejności do wyłonienia w klasie uczniów wybitnych i szczególnie uzdolnionych;

- funkcja dyscyplinująca; pomaga w utrzymaniu samodyscypliny i porządkuje pracę na lekcji; spełnia rolę kary za brak postępów w uczeniu się i zachowaniu

- funkcja różnicująca; służy do przydzielania uczniów do grup o podobnym poziomie osiągnięć poznawczych, określenia pozycji danego ucznia w grupie w porównaniu z pozostałymi;

Konstruktywne:

- funkcja wychowawcza; związana jest ze wspomaganiem rozwoju postaw uczniów wobec uczenia się, wobec swoich obowiązków, ukierunkowania ku osiąganiu satysfakcji z osiągniętych sukcesów;

- funkcja diagnostyczna; pozwala ona na przewidywanie dalszego rozwoju intelektualnego ucznia na podstawie przeprowadzonej analizy efektów kształcenia;

- funkcja informacyjna; dostarczenie informacji zwrotnej głównym podmiotom;

- funkcja kontrolna; powinna umożliwić ustalenie faktycznego stanu świadomości i umiejętności uczniów w stosunku do wymagań programowych;

- funkcja metodyczna; dzięki niej możliwe staje się usprawnianie procesu edukacyjnego poprzez analizę i krytyczną samoocenę własnej działalności dydaktyczno - wychowawczej. Umożliwia ona również wdrażanie odpowiednich środków zaradczych, korygujących proces edukacyjny;

- funkcja motywacyjna; powinna zapewnić właściwy stosunek do pracy, uczenia się, jako podstawowych źródeł zaspokajania potrzeb edukacyjnych;

- funkcja dydaktyczna; polegająca na porządkowaniu wiedzy uczniów i wskazywaniu sposobów usuwania ewentualnych błędów.

Istnieją różne rodzaje oceniania.

Jedne z nich, są podzielone ze względu na patrzenie przez pryzmat zwrócenia uwagi na potrzeby ucznia.

Są to:

Ocenianie sumujące

• bardzo ważne dla administracji szkoły

• wartościuje uzyskane wyniki, zamykając pewien określony etap kształcenia

• np.: zaliczenia przedmiotów, egzaminy na koniec roku szkolnego lub szczebla szkoły

• występuje w egzaminie doniosłym („wysokich stawek”) - wynik ma dla ucznia znaczenie przewyższające znaczenie komentarza dydaktycznego (uzyskanie korzystnego wyniku jest dla ucznia ważniejsze od wszelkich wskazówek, jak ma dalej rozwijać swoje umiejętności)

Ocenianie kształtujące

• ważniejsze dla ucznia

• dostarcza uczniowi i nauczycielowi danych do indywidualizacji dalszego uczenia się i kształcenia

• rola tym większa im wcześniej jest rozpoczęte i systematyczniej prowadzone

• np.: bieżące ocenianie osiągnięć

• umożliwia sprzężenie zwrotne uzyskanej informacji z uczeniem się

• dominuje w egzaminie powszednim („niskich stawek”) - komentarz do wyniku uczenia się ma większe znaczenie niż sam wynik (egzaminy wewnątrzszkolne, dokonywane w codziennej pracy nauczyciela)

Istnieje także podział na patrzenie przez pryzmat stosunku do sprawdzania osiągnięć uczniów

Ocenianie wąskodydaktyczne

• ustalanie i komunikowanie oceny wyłącznie na podstawie wyników sprawdzania (ograniczone do dziedziny poznawczej, z pominięciem osiągnięć emocjonalno-motywacyjnych i warunków pracy ucznia)

• występuje w egzaminach zewnętrznych (uczeń nie znany egzaminatorowi), przy stosowaniu testów standaryzowanych jako jedynej podstawy oceny, w poglądach niektórych nauczycieli, wyobrażeniach niektórych rodziców i przekonaniach wielu uczniów

• ocena musi być w pełni udokumentowana wynikami sprawdzania

Ocenianie społeczno-wychowawcze

• ustalanie i komunikowanie oceny na podstawie wielu kryteriów, wśród których wymaganie programowe mogą odgrywać główną lub tylko pomocniczą rolę

• „społeczny” - rola kontekstu kształcenia (czynników uczenia się niezależnych od ucznia i nauczyciela)

• „wychowawczy” - rola emocji ucznia i jego motywacji do uczenia się

• kontekstualizacja wiedzy - zrelatywizowanie względem warunków kształcenia

• prawidłowości:

• główną rolę odgrywa kryterium wymagań programowych, pozostałe pełnią rolę pomocniczą

• przynosi wyższe wyniki niż ocenianie wąskodydaktyczne

• kryteria społeczno-wychowawcze liczą się tym bardziej im niższe są osiągnięcia poznawcze ucznia (nauczyciele chętnie podnoszą stopnie mniej zdolnym uczniom, którzy dużo pracują, a wykazują nieustępliwość i surowość wobec uczniów zdolnych; dwa standardy sprawiedliwości oceniania - uczeń przeciętny lub lepszy otrzymuje <<na co zasłużył>>, a uczeń słabszy od przeciętnego otrzymuje <<szansę>>)

• stopnie szkole będące wynikiem tego oceniania są rozłożone w każdym oddziale szkolnym w proporcjach charakterystycznych dla szczebla szkoły i grupy przedmiotów nauczania - bez względu na poziom osiągnięć poznawczych uczniów

• uczniowie uważają to ocenianie za niesprawiedliwe (w pełni aprobowane przez uczniów jest ocenianie osiągnięć poznawczych, uznawane z zastrzeżeniami ocenianie motywacji do osiągnięć, a piętnowana jest manipulacja oceną)

• pozwala na równie dobre przewidywanie osiągnięć ucznia w szkole wyższego szczebla jak ocenianie wąskodydaktyczne (znaczenie udziału motywacji do uczenia się i studiowania oraz wkładu pracy ucznia i studenta)

„Klasometria” - Nowa teoria oceniania wewnątrz klasy szkolnej

• ocenianie w kasie szkolnej jest silnie zależne od kontekstu kształcenia

• nauczyciel musi zawsze liczyć się z rzeczywistością np.: niekorzystne środowisko, małe zdolności, brak frekwencji, agresywne zachowania

• ocenianie jest elementem systemu dydaktycznego nauczyciela

• sprzężenie zwrotne musi pojawiać się w umyśle i czynnościach uczniów (oni są głównymi adresatami informacji o swoich osiągnięciach)

• na trafność oceniania w klasie szkolnej składają się głównie jego konsekwencje dla poszczególnych uczniów

• rzetelność oceniania polega na tym, że nauczyciel zbiera informację o uczniu tak długo, aż uzna ją za wystarczająco pewną

Porównanie oceniania wewnątrzszkolnego i zewnętrznego

Ocenianie osiągnięć edukacyjnych ucznia, które odbywa się w ramach ocenia niania wewnątrzszkolnego polega na rozpoznawaniu przez nauczycieli poziomu i postępów w opanowanie przez ucznia wiadomości i umiejętności w stosunku do wymagań edukacyjnych wynikających podstawy programowej.

Każda szkoła powinna opracować własny system oceniania. (WSO)- wewnątrzszkolny system oceniania

WSO opracowany jest na podstawie Rozporządzenia MEN, lecz szczegółowe rozwiązania powinny być przedstawione w statucie danej szkoły

CELE OCENIANIA WEWNĘTRZSZKOLNEGO

• -poinformowanie ucznia o poziomie jego osiągnięć edukacyjnych i postępach w tym zakresie

• -pomoc uczniom w samodzielnym planowaniu swego rozwoju

• -motywowanie ucznia do dalszej pracy;

• -dostarczenie rodzicom i nauczycielom informacji o postępach i trudnościach

• -umożliwienie nauczycielom doskonalenia organizacji i metod pracy dydaktyczno- wychowawczej.

CELE OCENIANIA ZEWNĘTRZNEGO

• diagnozowanie osiągnięć edukacyjnych uczniów,

• ocena jakości oddziaływań edukacyjnych szkoły

• diagnozowanie osiągnięć edukacyjnych uczniów,

• ocena jakości oddziaływań edukacyjnych szkoły,

• zapewnienie porównywalności

Kto ocenia?

W ocenianiu wewnątrzszkolnym, osobą oceniającą jest nauczyciel, uczeń (który dokonuje samooceny) i szkoła.

W ocenianiu zewnętrznym jest to egzaminator i Okręgowa Komisja Egzaminacyjna.

Kto określa wymagania?

W pierwszym przypadku, nauczyciel na podstawie programu nauczania, a w drugim- właściwy minister w standardach wymagań egzaminacyjnych.

Co jest oceniane?

W ocenianiu wewnątrzszkolnym:

• wiadomości i umiejętności określone w szkolnym zestawie programów nauczania

• postępy i zachowanie ucznia

• osiągnięcia ucznia w odniesieniu do programów nauczania

A w ocenianiu zewnętrznym są oceniane:

• umiejętności i wiadomości możliwe do sprawdzenia na sprawdzianie lub egzaminie, opisane w standardach wymagań egzaminacyjnych

• osiągnięcia w odniesieniu do standardów wymagań egzaminacyjnych

• W ocenianiu wewnątrzszkolnym ocenia się w ciągu całego roku szkolnego a w ocenianiu zewnętrznym- Podczas sprawdzianu bądź egzaminu (na zakończenie kolejnego etapu edukacyjnego)

Instytucje odpowiedzialne za przygotowanie i realizację systemu egzaminów zewnętrznych

Centralna Komisja Egzaminacyjna w Warszawie - powołana przez sejm RP ustawą z dnia 25 lipca 1998 r.

Okręgowe Komisje Egzaminacyjne - powołane przez Ministra Edukacji Narodowej rozporządzeniem z dnia 18 lutego 1999 r.

Zadania CKE:

• Opracowuje propozycje standardów wymagań egzaminacyjnych

• Opracowuje we współpracy z OKE Informatory i ogłasza je

• Przygotowuje programy doskonalenia nauczycieli w zakresie diagnozowania i oceniania

• Przygotowuje pytania zadania i testy oraz ustala zestawy egzaminacyjne

• Inspiruje badania naukowe i innowacje w dziedzinie oceniania i egzaminowania

• Analizuje wyniki w skali kraju i opracowuje sprawozdanie dla MENiS

• Koordynuje i nadzoruje prace okręgowych komisji egzaminacyjnych

Zadania Okręgowych Komisji Egzaminacyjnych:

• Przeprowadzają sprawdziany i egzaminy

• Przygotowują w porozumieniu z CKE propozycje pytań, zadań i testów do sprawdzianów i egzaminów
  oraz do Informatorów

• Analizują wyniki sprawdzianu i egzaminów oraz formułują wnioski

• Współpracują z CKE i innymi okręgowymi komisjami egzaminacyjnymi oraz kuratorami oświaty

• Szkolą kandydatów na egzaminatorów i egzaminatorów

• Prowadzą ewidencję egzaminatorów OKE

Techniki oceniania:

Niekonwencjonalne:

• portfolio - stale powiększająca się kolekcja autentycznych dokumentów, dobranych według określonego klucza interpretacyjnego i ilustrujących rozwój kompetencji

• rozmowy i narady - służą analizie dotychczasowych osiągnięć ucznia, odkrywaniu jego celów edukacyjnych, formułowania kryteriów powodzenia i sposobów ich realizacji

• nagrania audio i wideo oraz fotografie - wyraz ześrodkowania na konkretnym problemie

• prezentacje - okazja do gromadzenia danych do oceny pracy jednostkowej i grupowej

• drama - wierne odzwierciedlenie sytuacji „z życia” sprzyja uzyskiwaniu materiału do głębszej interpretacji, wymaga wiele czasu

Konwencjonalne:

• ustne (odpytywanie)

• pisemne (wypracowania, sprawdziany, testy)

• obserwacja

• praca z książką

• prace praktyczne

Charakterystyka poszczególnych konwencjonalnych technik oceniania:

TESTY

Testy standaryzowane (drukowane)

• konstruowane przez profesjonalistów w określonym celu

• rzetelne wyniki

• zalety:

• obiektywizm uzyskanych danych

• jasność co do rzetelności i trafności

• klarowność instrukcji dotyczących realizacji, przetwarzania i interpretacji danych

• prostota i szybkość oceniania

• główne ograniczenie: niedostosowanie testów do warunków lokalnych i szczególnych potrzeb edukacyjnych

• są to m.in.:

• testy diagnostyczne

• testy osiągnięć

• testy różnicujące

• służą ocenie osiągnięć danego ucznia w relacji do osiągnięć reprezentatywnej grupy uczniów

• przydatne w dokonywaniu porównań w obrębie danej grupy uczniów

• testy kryterialne

• przyrównują osiągnięcia ucznia do pewnych ustalonych wcześniej poziomów wykonania (kryteriów)

• za ich pomocą można określić w jakim stopniu udało się osiągnąć założone cele

Testy opracowywane przez nauczyciela

• tworzone w konkretnym celu

• lepiej dopasowane do potrzeb konkretnego nauczania

• mogą się różnić stopniem „ścisłości” czy marginesem swobody dla uczniowskiej wypowiedzi

• stosowanie zróżnicowanych zadań:

• pytania otwarte - wymagające krótkich odpowiedzi

• pytania otwarte ze wskazaniem

• różnorodne formy sprawdzające /np. zdania prawdziwe/fałszywe; test z brakującymi słowami; pytania zamknięte; pytania wielokrotnego wyboru; pytania i odpowiedzi, które należy do siebie dopasować/

• za pomocą testów i sprawdzianów można badać różne funkcje/poziomy myślenia - od rozumienia i stosowania do oceniania

PRACE PISEMNE TYPU ESEJ (WYPRACOWANIA)

• najbardziej otwarta forma pisemnego sprawdzianu (dopuszcza najwyższy stopień swobody ucznia)

• stosowane w nauczaniu m.in. języków i historii

• zalety:

• gwarantowana swoboda wypowiedzi

• pozwala uczniowi na uporządkowanie i przekazanie myśli we własnym stylu (ujawnienie kreatywności i pomysłowości w komunikowaniu się)

• sprawdza skomplikowane procesy poznawcze i twórcze możliwości uczniów

• ograniczenia:

• obejmują stosunkowo niewielki zakres materiału nauczania

• trudniejsze do obiektywnej oceny

• trudniej je ocenić w sposób rzetelny i porównywać uzyskane przez uczniów wyniki

ODPYTYWANIE

• dostarcza nieformalnych danych do oceny

• nauczyciel formułuje pytania i polecenia na które uczeń odpowiada, lub które wykonuje, antycypując prawidłowe z punktu widzenia nauczyciela wykonanie

• nauczyciel w zależności od celu odpytywania stosuje pytania rozstrzygnięcia lub dopełnienia

• pytania otwarte - dają uczniowi możliwość udzielenia zindywidualizowanej wypowiedzi

• pytania zamknięte - ułatwiają wydobywanie bardzo konkretnych informacji

• dobór formy pytania zależy od celu oceniania np. przypomnienie informacji czy ujawnienie rozumowania

• aby dostarczało rzetelnych i trafnych danych do oceny należy się do niego starannie przygotować - określenie celów poszczególnych pytań stanowi operacjonalizację programu

• na skuteczność odpytywania wpływa kompetencja komunikacyjna nauczyciela np. dobór słów, barwa głosu

• ważne jest „rozłożenie” i kierowanie pytań, tempo ich stawiania i przerwy w zadawaniu

OBSERWACJA

• immanentny element nauczania

• nie zakłóca „normalnego” toku pracy, a pozwala gromadzić materiał charakteryzujący się wysokim stopniem rzetelności i trafności

• nie ma charakteru obserwacji mimowolnej, jej prowadzenie powinno mieć charakter intencjonalny i planowy

• materiał z nieprzygotowanej wcześniej rejestracji zachowań ma charakter dopełniający

• wyniki obserwacji intencjonalnej realizowanej w sposób ciągły są istotne w ocenianiu formatywnym i sumatywnym wyrażanym w postaci oceny opisowej

• rodzaje:

• ze względu na systematyczność prowadzenia:

• systematyczna - prowadzona w regularnych odstępach czasu

• ukierunkowana na konkretne incydenty - kiedy nauczyciel jest świadkiem pojawiającego się nieoczekiwanie zdarzenia

• ze względu na stopień ustrukturyzowania:

• ustrukturyzowana - w postaci pobierania próbek zdarzeń, próbek migawkowych i czasowych, nauczyciel wie z góry co będzie jej przedmiotem i przygotowuje do jej przeprowadzenia odpowiedni formularz obserwacyjny na który wprowadza zaobserwowane dane

• półustrukturyzowana - gdy nauczyciel wie na co chce zwrócić uwagę, określa zestaw cech uczenia się, co do których chce gromadzić dane, ale nie określa uprzednio sposobu ich opisywania

• nieustrukturyzowana - odpowiada obserwacji zdarzeń krytycznych, rejestrowanie wszystkich zachowań, które pojawiają się w sposób spontaniczny, których wystąpienia nie sposób wcześniej przewidzieć i do których nie można się przygotować, rejestracja uzyskana za jej pomocą ma charakter opisowy

• ułatwia monitorowanie indywidualnych i grupowych procesów uczenia się

• dostarcza danych na podstawie których można uczniowi i jego rodzicom przekazywać informacje zwrotne dotyczące indywidualnego progresu

POSŁUGIWANIE SIĘ KSIĄŻKĄ

• najczęściej stosowana w nauczaniu języków

• sprawdza opanowanie przez uczniów podstawowych umiejętności szkolnych np. streszczania, formułowania pytań, oraz umiejętności metapoznawczych związanych z organizowaniem i realizowaniem własnego uczenia się

PRACE PRAKTYCZNE

• wg Okonia jedna z bardziej nowoczesnych i wartościowych, lecz rzadko wykorzystywanych technik oceniania

• zaleta: możliwość sprawdzania kompetencji uczniów w aplikowaniu wiedzy szkolnej w realnych życiu

• przyczyny jej niedostatecznego stosowania:

• „obowiązujący” model nauczania

• przekazywanie sfragmentaryzowanej wiedzy

• kształcenie wąskich umiejętności szkolnych