KUKTUROZNASTWO - wykład 1

Literatura

• P. Bagdy; Kultura i Historia; Warszawa 1985;

• Z. Bauman; Kultura a społeczeństwo; Warszawa 1966;

• C. Graham; Społeczeństwo prehistoryczne; Warszawa 1970;

• W. Hensel i S. Tabczyński; Rewolucja neolityczna i jej znaczenie dla rozwoju kultury europejskiej; Wrocław 1978;

• P. Sztompka; Istota kultury; Warszawa 1989;

• E. Nowicka; Świat człowieka - świat kultury; Warszawa 1991.

Kultura - człowieczeństwo jako formuła.

To, że dzisiaj jesteśmy tacy jacy jesteśmy wynika z szeregu kwestii, które o tym zdecydowały. Formuła homo sapiens sapiens jest formułą ewolucji biologicznej.

Homo sapiens sapiens, najwyższa forma istoty społecznej, nie był od razu homo sapiens sapiens, który jest częścią kultury. Homo sapiens sapiens nie jest jedyna istotą biologiczną, która rozwija się biologicznie. To formuła kulturowości.

Wyróżniamy dwa nurty rozwoju człowieka. Pierwszym jest rozwój biologiczny. Nie ma możliwości patrzenia na człowieka w sposób kulturowy bez patrzenia na rozwój biologiczny. Człowiek nie od razu stał się człowiekiem. Człowiek jako homo sapiens sapiens, który żył kiedyś, nie musiał się rozwinąć do dzisiejszej formy. Proces uczłowieczenia się, rozwoju biologicznego mówi o tym, że to, że staliśmy się taką istotą a nie inną tworzy formułę.

Epoka kamienia ma cztery epoki. Jest to epoka bardzo różnorodna. Rozwijamy się jako homo sapiens. Następuje w niej odchodzenie od biologicznego rozwoju człowieka. Ta biologiczność w zderzeniu z procesami, epokami, powoduje, że jesteśmy bliżsi człowiekowi kulturowemu. Jak długo stawaliśmy się człowiekiem, istotą, która rozumie wiele procesów, potrafi komunikować się? Wykres przedstawia dwa odcinki. Odcinek mniejszy przedstawia naszą drogę, naszą cywilizację. Natomiast odcinek mniejszy przedstawia drogę przekształcania się istoty człekokształtnej w człowieka.

Poszukiwanie naszego człowieczeństwa polega na tym, żeby zrozumieć nie tylko to, co jest dzisiaj, ale też to co było miliony lat temu. Jest to zderzenie z naszą czasowością i tym co było kiedyś. Mamy ogromną trudność, aby powiedzieć kim dziś jesteśmy, a co dopiero określić człowieka dawnego. Musimy uzmysłowić sobie rzeczy, które mówią o nas. Dziś człowiek coraz częściej różni się od formuły, która była kiedyś. Człowiek funkcjonuje w gromadach, w których łatwiej jest mu żyć. Człowiek musi jednoczyć się, gdyż dopiero wtedy poznaje samego siebie i poznaje swoje umiejętności, które pozwalają mu żyć. Wybierał jaskinie, budował ziemianki, zajmował się łowiectwem w grupach, które polowały. Rozwija się chwytliwość rąk, narzędzi, człowiek wykształca umiejętność posługiwania się rękoma.

Człowiek nie żyje tylko jak zwierze, ale zaczyna budować pewną strukturę, która pomaga mu żyć. Żyły dwa gatunki, między którymi prawdopodobnie występowały kontakty fizyczne, ale niekoniecznie. We wczesnej epoce kamienia mamy do czynienia z dwoma gatunkami bardzo podobnymi do siebie, bliskimi sobie. Miały one podobne zdolności. Homo sapiens sapiens staje się naszą formułą społeczeństwa. Musiał on budować szałasy. Nastąpił u niego rozwój półkul mózgowych, które pomogły mu w życiu. Pojawiają się pierwsze elementy, które mówią o jego życiu doczesnym. Homo sapiens sapiens rozwija się pod względem praktycznym, ale także pod względem kulturowym. W człowieku pojawia się nie tylko pojęcie egzystencji materialnej, ale kulturowej również. Pojawia się np. chęć namalowania czegoś na ścianie. Wykształciła się bliskość z naturą, zwierzętami. Człowiek jest już istotą różną biologicznie i zmysłowo od zwierzęcia, staje się wrażliwy. Istnieje bliskość człowieka z naturą. Człowiek nadal poluje, ale jest na tyle rozwinięty kulturowo, że umieszcza te akty na ścianach.

Pod koniec epoki kamiennej człowiek żył w miejscach, które świadczyły o tym, że człowiek coraz częściej pyta o siebie, człowiek wie, że nie jest zwierzęciem, jest wrażliwy.

Człowiek zastanawia się nad istotą życia i śmierci. Człowiek jest pewny, że np. w umarłym człowieku jest coś ważnego. Rozwija się chowanie, grzebanie zmarłych. Człowiek rozwija się duchowo. Nie ma możliwości mówienia o człowieczeństwie bez mówienia o zdolnościach człowieka, które zaczęły się rozwijać.

Człowiek rozumny to człowiek podbudowany techniką łowiecką, nabiera wszelkich umiejętności w mechanizmie polowania. Człowiek podchodzi do tego mechanicznie. Jest zależny od środowiska. Człowiek podąża za zwierzętami. Człowiek zaczyna jednak wpływać na środowisko. Człowiek stosuje mechanizmy działania, które różnią go od środowiska. Człowiek zaczyna tworzyć narzędzia do polowania takie jak łupki kamienia, ciosów. Tworzy takie, które są przydatne, np. pozwalają zdzierać skórę.

Paleolit późny. Wpływ środowiska był bardzo duży. Bez zmiany środowiska nie zafunkcjonowałyby żadne procesy. Ocieplenie się klimatu, fazy życia przyrodniczego powodują, że człowiekowi żyje się łatwiej. My ciągle jesteśmy zależni od środowiska. Ono poddaje się nam, ale tylko poddaje. W człowieczeństwie tkwi największe zło, bo człowiek nie umie żyć bez przyrody, dostosuje ją do siebie. W człowieku żyje zdolność do zabicia samego siebie. Od przyrody nadal jesteśmy zależni. Przyroda jest bardzo ważna. Gdy będziemy ją bezkrytycznie dostosowywać może nastąpić chaos i śmierć. Kultura jest przedmiotem naszego działania. Wykształciło się wiele kultur oraz działanie człowieka poprzez zmiany. Rozwinął się człowiek kulturowy. Wraz ze zmianą środowiska od późnej epoki kamienia rozwija się wielość kultur, które są dostosowane do kultury łowieckiej, ale człowiek zaczyna żyć w sposób specyficzny. Pojawia się właśnie wielość postaw oraz kultur. Ogromny wpływ ma tu działanie człowieka, które ma coraz częściej charakter zbieractwa, nie tylko łowiectwa. Grupy ludzi zaczynają się różnicować od siebie. Zaczynają wykształcać odrębności. Interesuje nas w jaki sposób się różnią. Zaistniały różne grupy, które funkcjonowały na terenie europejskim. Pojawiają się na terenie dzisiejszej Europy i Azji istoty ludzkie, które zaczynają się os siebie różnić.

Kultura magdaleńska charakteryzuje się możliwościami człowieka, który potrafi z kamienia, rogów wytwarzać specyficzne narzędzia. W tej kulturze znaleziono igłę z uszkiem. Zmiany formuły podejścia do swojego ubioru. Budowano szałasy pokryte, które mogły być pokryte skórami. Obszar tej kultury to Francja i Hiszpania. Ta formuła pojmowania życia jest dość szeroką formułą. Tu występują charakterystyczne malowidła. Te malowidła pokazują bliskość człowieka z przyrodą i zwierzętami. Bardzo precyzyjnie namalowane są zwierzęta. Malarz był pod ogromnym wpływem przyrody i zwierząt. Mniej zajmował się człowiekiem.

O fizyczności człowieka tamtych czasów nic nie jesteśmy w stanie powiedzieć. Człowiek ma ogromny wpływ na środowisko biologiczne.

Wykształciły się pewne obrzędy - prosi się o zwierzynę. Postać kobiety - kobieta jest ważna dla tych grup, bo jest postacią prokreacji. Interesowano się nią również w sposób artystyczny. Pokazuje się kobiety z bardzo rozbudowanymi piersiami itd., które świadczą o jej prokreacji.

Inna funkcja, obok funkcji ozdobnej, estetycznej (obrazy, malowidła) istniała funkcja dydaktyczna. Obrazy i malowidła nie miały tylko charakteru kulturowego, ale również dydaktyczny dla młodych w jaki sposób polować. Również odnosi się to do malowideł kobiet.

Dzisiaj także poszukujemy pewnych wzorów (np. Playboy, CKM). Jest to czasami ślepa ścieżka do męskości. Z kobietami jest podobnie. W prehistorii postacie grubych kobiet były usposobieniem piękności. Mówiono, że młodzi mają takich kobiet szukać. Świadczy to o początkach poszukiwania formuł, budowanie estetycyzmu , nie tylko praktycyzmu w człowieku. Kobiety mają przerysowane te elementy. Człowiek staje się także formułą monogamiczną. Zaczyna kierować się na drugą istotę. Człowiek coraz częściej jest przywiązany do jednej kobiety. Mówi to w jaki sposób człowiek uczłowiecza się.

Około 45 tys. lat temu staje się nakierowany na jedną kobietę a nie na wiele. W taki sposób stajemy się monogamiczni. W malowidłach linie precyzyjnie określają zwierzę lub postaci, malowidła są ubarwione, aby podkreślać kolor skóry.

Kultura hamburska rozwija się wśród grup ludzkich, które polowały na renifery - zdolność do obróbki skóry. Człowiek umie robić strzały, przekłuwać. Na ziemiach polskich istniały też takie kultury. Świadczą o tym wykopaliska. Człowiek musiał znaleźć kamień, który nadawałby się na grot dzidy, który musiał być dobrze wykonany, ciosany i profilowany. Kamień był profilowany na ostrze. Człowiek połączył kamień z drzewem. Ostrze było wzmacniane pod wpływem ognia. Ludzie ci posiadali wielki kunszt.

Kultura oryniacka - ludzie zajmowali się już grzebaniem zmarłych, budowaniem szałasów, ryli np. kształty przyrodnicze w kamieniu. Człowiek w zderzeniu ze środowiskiem coraz częściej to środowisko obserwuje i przysposabia do swoich celów. Na ziemiach polskich były malowidła koni oraz jak na nie polować. Ludzie coraz częściej na zewnątrz, na otwartej przestrzeni budują siedliska (szałasy otoczone palisadą z drzew), potrafią obronić się przed drapieżnikami. Zdolność wytwarzania z kamieni, człowiek tworzy narzędzia, które są przydatne do wielu czynności. Człowiek potrafił kształtować narzędzia do wielkości pięści, w kształcie owalnym, migdałowym - do obróbki skóry czy innego kamienia. Człowiek zaczyna szukać elementów pośrednich do jego pracy.

Pięściak - człowiek potrafił posługiwać się pięściakiem, człowiek poszukuje miejsc, gdzie znajdują się kamienie, które może wykorzystać na narzędzia. Na zwierzę poluje nie tylko jednym narzędziem, ale wieloma. Przestrzenie, które pokonują ludzie są coraz większe, a może nawet kształtują się w inną grupę. Bezpieczeństwo człowieka mieści się w jego relacjonizmie. Jego wrogiem jest człowiek z innej grupy, gdyż rywalizuje z nim o zwierzynę, ale niekoniecznie musi być wrogie, bo np. ma narzędzie, które jest człowiekowi potrzebne. Pojawia się zdolność wpływania człowieka na człowieka, istnieją interakcje między nimi. Coraz częściej człowiek wyrabia narzędzia z muszli czy skorupiaków, nie tylko kamienne. Człowiek migruje, gdzie może stykać się z innymi ludźmi.

Kultura solutrejska - człowiek buduje wspólnoty ludzkie nowymi narzędziami, rozwija się. Na obszarze Europy dokonuje się rozwój grup żyjących podobnie. Ludzie wyrabiają narzędzia z kości i kamienia. Pojawiają się pierwsze budowle mieszkalne. Nastąpiło nałożenie się dwóch procesów - środowisko przyrodnicze i zdolność do przemieszczania się człowieka (migracja). Z punktu widzenia człowieczeństwa migracja ma ogromny wpływ. Połączenie środowiska przyrodniczego i migracji człowieka powoduje, że ok. 130 -170 tysięcy lat temu istniały niewielkie skupiska ludzi. W Afryce były początkowe skupiska ludzi. 15 - 12 tysięcy lat temu były największe migracje, zasiedlanie ziemi. Ustąpienie lodowca spowodowało, że człowiek poszukuje innego miejsca dla siebie. Zdolność do migracji jest funkcją człowieczeństwa. Nie jesteśmy teraz w stanie zahamować

migracji. Około 4,5 tysiąca lat temu migracje powodują kolonizację ludzi. Afryka północna i południowa zostały skolonizowane przez człowieka.

Rewolucja neolityczna - pojawia się ciekawy proces, charakterystyczny z wielu powodów. Człowieczeństwo rozwija się niezależnie od rozwoju biologicznego. Przyroda nie ma już bezwzględnego wpływu na człowieka. Zmienia ona nastawienie człowieka. Przyroda nie ma już takiego wpływu jak kiedyś. Człowiek potrafi żyć w przyrodzie, przyroda nie zaskakuje już go. Nastąpiło przejście z gospodarki nieprodukcyjnej do gospodarki produkcyjnej. Formuła produkcji i zasobów mówi o tym, że były kiedyś zwierzęta, na które człowiek polował, polował na każde zwierzę, człowiek to akceptował, akceptował też środowisko. Kiedy pojawia się u człowiek pewna zdolność, człowiek wprowadza pewne cykle polowań. Człowiek zaczyna produkować, zaczyna wpływać na coś, co wytwarza. Człowiek odchodzi od zbieractwa i myślistwa na hodowlę i uprawę. Człowiek zmienia swoje upodobania, zmienia się co do egzystencji codziennej. Człowiek był zależny od środowiska. Istniały skupiska chwilowe i gdy jakaś potrzeba znikała, człowiek też znikał. Tu zmienia się charakter człowieka. Teraz człowiek zwierzynę ma , bo ją hoduje. Pojawiają się osady stałe. Formuła życia społecznego to gospodarki i nadwyżki. Istniała również formuła rozstrzygnięcia społecznego. Buduje się struktura społeczna - jedni mają coś, a drudzy tego nie mają. Pojawia się zróżnicowanie społeczne, ale inne od poprzedniego. W tym okresie ludzie zaczynają tworzyć wobec siebie jakieś normy postępowania, punktu widzenia, potrzeb, nie tylko z punktu biologicznego. W trakcie tej rewolucji zachodzą procesy w charakterze dla tej rewolucji. Człowiek odkrywa, że istnieją nasiona, które dają żywność. Następuje selekcja roślin. Człowiek zaczął odrzucać niepożywne źdźbła zboża, a brał kłosy, które są pożywne i silne. Wykształciło się również udomowienie - człowiek udamawiał zwierzęta te, które coś mu dają, np. mleko, tłuszcz, skórę. Człowiek udamawia te zwierzęta, które dają mu produktu niezbędne do przeżycia. Proces rewolucji neolitycznej to proces wzrostu intelektu człowieka. Ten proces nie dzieje się w każdym miejscu na zmieni w tym samym okresie. W Ameryce Środkowej proces ten zaczyna się dosyć późno. Są miejsca, na których łatwiej było żyć i miejsca, gdzie przyroda bardzo długo broniła się przed człowiekiem cywilizowanym. Proces człowieczeństwa nie jest procesem jednorodnym. To, że różnimy się między sobą wynika z tego, jak egzystowali nasi przodkowie. Nie ma jednego rodzaju społeczeństwa. Od samego początku różnimy się od siebie. Do lat 90. były dwa typy różnorodności. Huntington dzieli różnorodność człowieka na 8 cywilizacji, kultur. Gdy poszukujemy jednej różnorodności człowieka, unifikujemy się, podlegamy uniwersalności i wtedy niszczymy naszą różnorodność. Narzucenie uniformizmu powoduje pozbawienie naszej różnorodności. Nie ma człowieka globalnego. Rewolucja neolityczna nie mieście się czasowo w jednym miejscu. Rewolucja neolityczna ma wymiar praktyki. Uprawiano pszenicę, jęczmień, groch soczewicę, żyto, ale zaczęto to robić t jeszcze w systemie prymitywnej gospodarki - jest to system żarowo - kopieniacki, gdzie nie każde ziarno było dobrze wyselekcjonowane. Pojawia się wypaleniowy system orki. Pojawiają się również pewne metody uprawy ziemi. Człowiek zaprojektował hodowlę sztuczną (kozy, krowy, owce, świnie). Pojawia się ceramika. Człowiek mógł magazynować nadprodukcję, gdyż prowadził osiadły tryb życia. Człowiek magazynował nadwyżkę żywności. Istniał konflikt między człowiekiem a przyrodą - np. człowiek zabija mamuta, gdzie jego grupa społeczna niewiele z niego zjada. Człowiek od samego początku niszczy przyrodę. Teraz człowiek może wzmacniać swoje plony, to co zostało może gromadzić. Pojawia się przejście na inną dietę przez człowieka - z białka zwierzęcego na błonnik roślin. Człowiek coraz rzadziej je mięso. Jednak są nadal społeczności, które jedzą więcej artykułów zwierzęcych niż roślinnych, gdyż nie wszyscy są na tym samym etapie rozwoju. W działaniach człowiek jest różny, bo nie jesteśmy tacy samy. Osiadły tryb życia powoduje, że niektóre rzeczy są już dla człowieka nieinteresujące. Sposób jedzenia - zwierzynę kładziono na określonych naczyniach, co świadczy o rozwoju kultury. Człowiek już nie pożerał posiłku, ale estetycznie jadł. Człowiek przechowywał zboże i wodę. Około 4000 lat temu p.n.e. człowiek zaczyna produkować wino. Rozwinęła się wymiana surowców, również takie technologie jak np. tkactwo czy górnictwo. Kiedyś gdy człowiek nie polował oraz nie rodził i nie opiekował się dziećmi, był ociężały. Osiadły tryb życia zmienił to. Pojawili się rolnicy. Człowiek rozwinął w sobie zdolność uprawy ziemi, która była formułą charakteryzującą specyfikę człowieka. Ale np. człowiek mógł to wszystko stracić przez kataklizm lub dziką zwierzynę. Pojawia się ciekawa kategoria ludzi wolnych i niewolnych, wymiana lub kupowanie od kogoś. Pojawia się wolność lub brak wolności człowieka. Istnieją ludzie, którzy nie będą posiadać rolnictwa, ale będą potrafili robić ceramikę. Następuje proces wymiany i specyfikacji. Będą tacy, którzy będą wpływać na nadwyżkę, będą mogli ją przenosić. Pojawiają się początki handlu, wymiany. Człowiek przemieszcza się ze względu na wymianę. Pojawiają się zyski i straty. Jedni będą mieli ciągle zysk, inni czasami lub w ogóle. Pojawia się majątkowość człowieka - różnica posiadania. Człowiek rezygnuje z wędrownego trybu żucia i przyjmuje tryb osiadły. Powoduje to zmianę zachowań ludzi. Następuje wzrost populacji ludzi. Ludzie żyją dłużej, zmniejsza się umieralność. Wzrasta higiena, ludzie zaczynają dbać o swoje życie. Pożywienie jest uprawiane. Ogólnie jest człowiekowi łatwiej żyć. Dostęp do pożywienia jest łatwiejszy. Nawet jeśli urodzaj jest mniejszy , gdyż człowiek gromadzi jedzenie, posiada zapasy. Jest zachowana cykliczność jedzenia. Ludzie żyli dłużej i bezpieczniej, niż ci co żyli wcześniej. Procent śmiertelności i zranień jest mniejszy niż w trybie łowieckim. Ludzie żyjąc łatwiej są zdolni do większej reprodukcji. Gdy są wojny rodzi się mniej ludzi. Tak samo było w trybie łowieckim, bo grupa łowiecka byłaby wolniejsza przez np. kobiety ciężarne czy wychowywanie dzieci. Rozrodczość była w określonych okresach. Wzrost siedliska, osady powoduje wzrost wiedzy, doświadczenia i informacji. W koczowniczym trybie życia mądry był tylko przywódca. Przepływ informacji w trybie osiadłym był zwielokrotniony. Wiedza ma charakter cykliczny i łatwiejszy do przekazania, gdyż informacja krąży w tej osadzie. Istniała zbiorowa opieka nad dziećmi, np. w czasie żniw. Tworzyły się takie jakby „przedszkola”, gdzie dzieci były pilnowane. Gradacja społeczne powoduje, że ludzie zaczynają się różnić. Gradacja społeczna związana jest z hierarchią społeczna, która z kolei jest związana z bogactwem ludzi. Pojawia się kategoria majątku, kategoria wolności (np. niewolnictwo), kategoria przywilejów - jedni będą ważni, drudzy mniej, a trzeci w ogóle, dla społeczeństwa - np. pozycja osoby duchownej będzie rosła z punktu widzenia jej roli w społeczeństwie. Element obowiązkowości, mówi o tym, że system uprawy ziemi wymaga produkcji o charakterze systemowym. Pewni ludzi narzucą jakieś rzeczy, które stają się obowiązkiem, np. obowiązek dbałości o bezpieczeństwo osady, obowiązek uprawy ziemi. Element przemocy nie jest dany wszystkim. Nie wszyscy mają możliwość walki. Społeczności osiadłe to nie są społeczności wojowników, gdyż ludzie nie znają techniki polowania, nie znają agresji. Pojawia się zdolność do stosowania przemocy , walki tylko u niektórych. Ludzie są zdolni do zabijania, ale jeśli nie muszą to tego nie robią. Rewolucja neolityczna nie ma jednego wymiaru dla całej kuli ziemskiej. Najbardziej wyróżnia się Ameryka Południowa - nie hoduje się tam zwierząt, niewiele zwierząt tam wyhodowano. Proces braku hodowli istniał ze względu na nadmiar żywności. Człowiek z Ameryce Południowej bardzo późno przystąpił do domowego rolnictwa. Charakteryzował się rolnictwem ale o charakterze zbieractwa. Najsłabiej rozwija się proces rewolucji neolitycznej w Ameryce Południowej.

Trzy procesy rewolucji neolitycznej:

• Proces ewolucji

• Proces dyfuzji

• Proces migracji

Rewolucja neolityczna - termin określający przechodzenie skupisk ludzkich od wędrownego trybu życia związanego ze zbieractwem, myślistwem i łowieniem ryb do trybu osiadłego, w którym źródłem utrzymania stało się rolnictwo i hodowla. Rewolucja neolityczna rozpoczęła się około 10 000 lat temu (około 7 000 lat przed naszą erą) wśród ludów Bliskiego Wschodu zamieszkujących obszary Mezopotamii, Syrii i Egiptu. Jednocześnie rozpoczęła się epoka kamienia gładzonego - neolit. Do około 4 000 r. p.n.e. proces osiedlania się objął już większość Europy, w tym Polskę. W czasie rewolucji neolitycznej powstawały osady, a następnie miasta niekiedy otaczane murami. Wynaleziono także sposób wykonywania naczyń z gliny, innym wynalazkiem było tkactwo.

Pierwsze rolnicze wspólnoty powstały w Anatolii, Syrii i Palestynie. Do najstarszych zaliczają się: Çatal Höyük (czyt. czatal hijik), Jerycho i Mujerbat.

Obok nich wiodły życie grupy pasterzy, które czasowo zmieniały miejsca zamieszkania, wędrując w poszukiwaniu odpowiednich pastwisk dla udomowionego bydła i innych gatunków zwierząt.

Na podstawie ostatnich badań, powoli odchodzi się od używania tego terminu, przyjmując nastanie neolitu jako procesu bardziej złożonego i dłuższego w czasie.

Skutki rewolucji neolitycznej:

osiadły tryb życia (z gęstą zabudową)

uprawa roli i hodowla

wytwarzanie tzw. produktów wtórnych hodowli

wytwarzanie narzędzi

handel i usługi

podział zadań - zawody, specjalizacje

naczynia z gliny i tkactwo

początki metalurgii

wzrost liczby ludności

stworzenie społecznej hierarchii

wytworzenie instytucji władzy i organizacji państwowej

eksploatacja zasobów Ziemi na niespotykaną wcześniej skalę

wyniszczenie lasów na skutek pozyskiwania drewna na budulec i opał oraz terenu pod uprawę i pastwiska.

---