Kultura i sztuka [edytuj]
Na kulturę Japonii należącą do najbardziej zachwycających i fascynujących na świecie zasadniczy wpływ wywarła wielka cywilizacja chińska, jak również położona bliżej Korea. W Państwie Środka narodziły się charakterystyczne dla Japonii dziedziny sztuki, takie jak origami, suiseki, czy pielęgnowanie drzewek bonsai. To stamtąd też w XIII wieku dotarł do Kraju Kwitnącej Wiśni buddyzm zen, będący inspiracją dla rozwoju nowych nurtów i form w malarstwie, kaligrafii czy poezji. Nie mniej jednak już znacznie wcześniej japońscy mistrzowie odeszli od wiernego naśladowania chińskich wzorów, z ich przywiązaniem do symetrii. Stąd też w sztukach plastycznych główny plan znajduje się poza środkiem dzieła, a w mowie, słowie pisanym oraz w sztuce w ogóle domysł często przeważa nad jednoznacznością.
Wraz z zen do Kraju Wschodzącego Słońca dotarł również rytuał picia herbaty, który przekształcił się następnie w ceremonię o dużych walorach estetycznych i filozoficznych. To za jej sprawą narodziły się nowe charakterystyczne dziedziny oraz formy sztuki, takie jak ikebana - sposób układania kwiatów, czy poezja haiku. Ceremonia parzenia herbaty wywarła też istotny wpływ na wygląd wnętrza japońskiego domu oraz styl ogrodów, z których najsłynniejsze to karesansui - pełne surowości i prostoty kamienne ogrody zen, obrazujące wodę i góry, odzwierciedlające tym samym filozoficzne idee. W końcu też chanoyu, a więc "droga herbaty" i współgrające ze sobą różne formy sztuki reprezentują tak charakterystyczne dla estetyki japońskiej pojęcia, jak wabi (piękno ubóstwa) i sabi (patyny czasu), które razem z kryteriami shibui, a więc "spokojnej wytworności" składają się na najważniejszą zasadę japońskiego smaku, zgodnie z którą mniej znaczy więcej.
Literatura [edytuj]
Fundamentalny wpływ na wierzenia shintō oraz narodową tożsamość Japończyków wywarły dzieła pochodzące z VIII wieku, Kojiki (Kronika dawnych wydarzeń) oraz Nihon shoki (Kronika japońska), w których historia przenika się z mitami. W tym samym czasie powstało również Man'yōshū (Dziesięć tysięcy liści), będący zbiorem czterech i pół tysiąca wierszy, głównie w formie krótkich pieśni tanka, autorstwa cesarzy, arystokratów oraz zwykłych ludzi. Okres Heian ok. 1000 roku, był czasem szczególnie wielkiego rozwoju literatury. Wówczas to powstały najstarsze formy powieściowe świata, a więc nikki (pamiętniki) oraz monogatari (opowieści). Najwybitniejsze z nich są dziełem dam cesarskiego dworu: Sei Shōnagon autorki Makura-no sōshi (Notatnik osobisty) oraz Murasaki Shikibu, której składająca się z 54 rozdziałów książka Genji monogatari (Opowieść o księciu Genji) zaliczana jest do światowej klasyki literatury.
Później nastąpił upadek literatury, która począwszy od XIV wieku przez cztery stulecia znajdowała się w cieniu wojny. Mimo to jedna z nich między rodami Taira i Minamoto stała się inspiracją do stworzenia klasycznego dzieła Heike monogatari (Opowieści o rodzie Heike). Ów napisany prozą poemat wykorzystał później Zeami Motokiyo (1363-1444) do pisania swych poruszających dramatów dla teatru nō. W okresie Edo zasłynął szczególnie Chikamatsu Monzaemon (1653-1725), twórca obyczajowych tragedii oraz dramatów historycznych dla teatru kabuki, jak również lalkowego bunraku. W tym samym czasie tworzył Ihara Saikaku (1642-1692), spod pióra którego wyszły popularne opowieści satyryczne traktujące o czarnych charakterach z ukiyo czyli Przepływającego świata. Wtedy również powstały najwybitniejsze dzieła poezji haiku, którą do doskonałości przywiódł wędrowny samuraj i wyznawca zen Matsuo Bashō (1644-1694). Do pozostałych mistrzów gatunku należą: Yosa Buson (1716-1784) i Kobayashi Issa (1763-1828).
Otwarcie się Japonii na świat w okresie Meiji, wywarło wpływ również na literaturę, która czerpała zachodnie wzorce. Szczególnie dużą popularnością cieszyły się realistyczne nowele i powieści takich pisarzy, jak Mori Ogai (1862-1922), Sōseki Natsume (1867-1916), Ryūnosuke Akutagawa (1892-1927) czy Nagai Kafū (1879-1959), autora sentymentalnych opisów ginącego Przepływającego świata. Po II wojnie światowej nastąpił renesans literatury japońskiej, której twórcy zdobyli światowy rozgłos. Do najwybitniejszych należą: Jun'ichirō Tanizaki (1886-1965) (Siostry Makioka), Mishima Yukio (1925-1970) (Morze płodności), Kōbō Abe (1924-1993) (Czwarta epoka, Kobieta z wydm), Shūsaku Endō (1923-1996) (Samuraj), Haruki Murakami (ur. 1949) (Norweski las, Kronika ptaka nakręcacza) oraz laureaci Nagrody Nobla: Kawabata Yasunari (1899-1973) (Kraina śniegu, Tysiąc żurawi, Głos góry) oraz Ōe Kenzaburo (1935-) (Sprawa osobista). Manga, a więc japoński komiks, jest dla wielu najsłynniejszym symbolem współczesnej sztuki Kraju Wschodzącego Słońca.
Teatr i taniec [edytuj]
Fundamentem powstałego w XIV wieku teatru nō były tradycyjne tańce, takie jak kagura, sakralny taniec w maskach; wywodzące się z Chin dworskie tańce bugaku i gagaku oraz ludowe dengaku i przede wszystkim sarugaku, taniec małp. Teatr nō wzniósł się na artystyczne wyżyny doskonałości za sprawą Kan'ami Kiyotsugu (1333-1384), jak również jego syna Zeami Motokiyo. W granych przez trzech, przyodzianych we wspaniałe kostiumy aktorów sztukach nō, repertuar stanowiły dzielące się na pięć grup poematy, których treścią były opowieści o bogach, wojownikach, szaleńcach, kobietach i demonach. Z czasem w okresie Edo teatr nō stał się elitarną sztuką zastrzeżoną dla samurajów.
Mimo to na początku XVII wieku tancerka, niejaka Okuni (1572?-1613), zademonstrowała mieszkańcom Kioto nowy rodzaj tanecznego dramatu. Owa forma teatralna, którą nazwano kabuki zdobyła w okresie Edo błyskawiczną popularność. Później jednak siogunat zabronił kobietom występowania na scenie, w związku z czym w kabuki wszystkie role odgrywali mężczyźni. Tym co odróżnia poruszające bieżące sprawy kabuki od nō jest ekspresja, szybka akcja, krzykliwe kostiumy i dekoracje oraz efekty specjalne. Kabuki stanowi również podstawę dla jednego z najlepszych na świecie teatru lalek bunraku. Przez stulecia teatr i taniec były ze sobą nierozerwalnie związane. Obecnie wzorowany na kabuki tradycyjny taniec japoński, a więc nihon buyo, uprawiają głównie kobiety. Zachowały się również tradycyjne tańce ludowe, wśród których szczególnie słynne są te z wyspy Sadō. Współcześnie dużym uznaniem cieszy się balet i taniec nowoczesny, w którym międzynarodową sławę zyskał butōh, stworzony przez choreografa Hijakatę Tatsumiego (1928-1986).
Muzyka [edytuj]
Już od tysiąca lat uroczystościom cesarskim, shintō i buddyjskim towarzyszy wielka orkiestra gagaku, wykorzystująca instrumenty takie jak: biwa (rodzaj dużej lutni), koto (13-strunowa cytra), flety poprzeczne i perkusja, w skład której wchodzą bębny tsuzumi oraz wielki taiko. Stworzone przez buddyjskich mnichów stylizowane i zawodzące shōmyō stało się najpopularniejszym stylem śpiewu w dawnej Japonii, mającym wpływ m.in. na teatr nō i kabuki. W okresie Edo biwa została stopniowo wyparta przez pochodzącą z Chin 3-strunową lutnię shamisen. W tym samym czasie pojawił się także shakuhachi, bambusowy flet, będący wciąż cenionym instrumentem muzycznym. Muzyka zachodnia przybyła do Kraju Kwitnącej Wiśni za sprawą Portugalczyków w XVI wieku. Następnie wróciła w okresie Meiji, kiedy popularność wśród wielkich rodów zdobyła muzyka wojskowych orkiestr. Współcześnie Tokijska Orkiestra Symfoniczna należy do najlepszych na świecie, a do najwybitniejszych twórców zachodniej muzyki zaliczają się, dyrygent Ozawa Seiji (1935-) czy pianistka Mitsuko Uchida (1948-).
Malarstwo [edytuj]
Powstałe w VII wieku malowidła naścienne głównego pawilonu świątyni Hōryūji niepodal Nary, reprezentujące chiński styl i buddyjską tematykę należą do najstarszych w Japonii. Później w okresie Heian rozpowszechniło się malarstwo krajobrazowe, portretowe oraz przedstawiające życie dworskie. Ozdabiały one parawany, przesuwne drzwi jak również zwoje kakemono. Owa sztuka charakteryzująca się pięknymi szczegółami i żywymi barwami, zyskała później miano yamatoe (malowidło japońskie), aby odróżnić je od czarno-białego karae (malowidło obce) w chińskim stylu. Wraz z ekspansją zen, szoła karae z charakterystycznym rysunkiem w tuszu zwanym suibokuga zyskiwała na popularności, by w XV wieku osiągnąć szczyt rozwoju. Jej najwybitniejszym przedstawicielem był mnich Sesshū Tōyō (1420-1506), autor przełomowych krajobrazów malowanych z rzeczywistości. Koniec XVII wieku stanowił zarazem początek popularności konkurencyjnej szkoły kanō łączącej elementy karae i yamatoe. Wnętrza licznych samurajskich domów, jak i zamków panów feudalnych upiększyły wówczas wspaniałe dzieła szkoły kanō, której najznakomitszymi twórcami byli Motonobu (1476-1559) i Eitoku (1543-1590).
Rosnące wciąż zapotrzebowanie na malarstwo i sztukę dekoracyjną przyniosło rozkwit wielu nowych szkół i kierunków. Jedną z nich była rimpa, której przedstawiciel Ogata Kōrin (1657-1716) zasłynął kompozycjami kwiatów na tle złoconych parawanowych drzwi i ścian. Natomiast wybitny twórca ze szkoły kanō Hishikawa Moronobu (1618-1694) został pierwszym mistrzem drzeworytu ukiyo-e, czyli obrazów Przepływającego świata. W XIX-wiecznej Europie sensację wzbudziły dzieła takich mistrzów ukiyo-e jak, Kitagawa Utamaro (1753-1806), Katsushika Hokusai (1760-1849) czy Andō Hiroshige (1797-1858). Z drzeworytów tych wyewoluowała później manga. Otwarcie się na świat w okresie Meiji dało impuls do poznania zachodniej sztuki, której pierwszą szkołę w Japonii założył Kuroda Seiki (1866-1924). Odtąd nastąpił rozdział na kierunek nihonga (malarstwo japońskie) oraz yōga (malarstwo zamorskie).
Film [edytuj]
Początek japońskiej kinematografii dały krótkie obrazy z 1896 przedstawiające teatr kabuki, którego aktorzy i tematyka dominowały przez kolejne 10 lat w setkach im podobnych krótkometrażowych filmach. W latach 20. wyłonili się reżyserzy tacy jak, Mizoguchi Kenji (1898-1956) i Ozu Yasujirō (1903-1963), którzy stworzyli z czasem arcydzieła światowego kina. W 1951 Oscara, a także Złotego Lwa na festiwalu w Wenecji zdobył film Rashomon
W następnym roku film Życie Oharu Mizoguchiego, opowiadający o upadłej arystokratce z XVII wieku zdobył Srebrnego Lwa. Ów wyczyn powtórzył rok później z filmem Opowieści księżycowe. Do dzisiaj wysoko ceniony jest przejmujący obraz z 1953 Tokijska opowieść w reżyserii Ozu Yasujirō. W 1954 Wrota piekieł w reżyserii Teinosuke Kinugasy (1896-1982) wywalczyły Oscara oraz Złotą Palmę w Cannes, a drugą nagrodę w Wenecji za Siedmiu samurajów zdobył wielki Kurosawa. Natomiast Oscar z 1955 za film Musashi Miyamoto oraz Złoty Lew (1958) za Rykszarza dla Hiroshiego Inagakiego (1905-1980), były ukoronowaniem okresu w którym japoński film święcił największe sukcesy, zaznaczając przy tym trwały ślad w światowej kinematografii. W latach 60., a zwłaszcza 70. dał o sobie znać głęboki kryzys japońskiego kina. Z tego okresu największy rozgłos osiągnął film Oshimy Nagisy pt. Imperium zmysłów (1976). Początek lat 80. przyniósł odrodzenie i kolejne światowe tryumfy: Złote Palmy dla Kurosawy w 1980 za Sobowtóra oraz Shōheiego Imamury (1926-2006) w 1983 za Balladę o Norayamie , który powtórzy ten sam sukces z filmem Węgorz w 1997. W tym samym roku Złotego Lwa wywalczył Kitano Takeshi (1947-) za obraz Hana-bi. W 2002 Złotego Niedźwiedzia otrzymał Hayao Miyazaki (1941-) za film pt. Spirited Away: W krainie bogów. Wciąż niesłabnącą popularnością głównie wśród młodych widzów na całym świecie cieszą się inspirowane przez mangę japońskie filmy animowane - anime.
Rzemiosło [edytuj]
Pomimo gwałtownego uprzemysłowienia oraz modernizacji, w Japonii zachowało się wiele tradycyjnych rzemiosł, przekazywanych z pokolenia na pokolenie. Ich przetrwanie było w dużej mierze możliwe dzięki utrzymującemu się wciąż zapotrzebowaniu na przedmioty sztuki użytkowej, jak również za sprawą licznych tradycyjnych świąt i festiwali.
Szczególnie stara, bo pamiętająca czasy neolitu jest japońska ceramika, którą od VI wieku wykonywano wg metod chińskich i koreańskich. Nie mniej jednak swą uznaną dziś wysoką jakość osiągnęła w XIV wieku, kiedy po okresie izolacji Kraj Wschodzącego Słońca odnowił kontakty z Państwem Środka, a ośrodkiem jej produkcji stało się Seto, nieopodal Nagoi. Natomiast wyroby z takich miejsc jak, Karatsu czy Hagi, a także ceramika raku rozwinęły się pod wpływem ceremonii parzenia herbaty. W XVII wieku w Aricie na Kiusiu zaczęto wytwarzać naczynia z porcelany, przede wszystkim zaś słynną biało-niebieską, barną imari oraz kakiemon, które obok ceramiki z Satsumy są najbardziej charakterystycznymi rodzajami japońskiej porcelany. Pod koniec tego samego stulecia szczyt rozwoju i popularności osiągnęły wyroby wykonane z laki, ozdabiane dodatkowo masą perłową czy płatkami złota oraz pięknie malowane. Dziś rzemieślnicy z prefektury Ishikawa, doliny Kisoji oraz Okinawy nadal wytwarzają różnego rodzaju pudełka, szkatułki, puszki, miski, czarki oraz bibeloty i ozdoby, które jednak z uwagi na pracochłonność są bardzo drogie. Pokrywane laką lub też nie, są liczne przedmioty wykonane z drewna, a więc pięknie rzeźbione tace, miski, lalki oraz nieliczne japońskie meble, takie jak komody tansu, kufry czy stoliki. Szerokie zastosowanie ma również bambus, z którego wyplatane są np. kosze, sita czy maty. Do najpiękniejszych wyrobów japońskiego rzemiosła zaliczają się z pewnośćią tkaniny, a wykonane z nich kimona oraz pasy obi zawierają często bardzo skomplikowane wzory; najczęściej kwiaty i ptaki. Współcześnie wykonują je warsztaty w Kioto, Kanazawie i na Okinawie. Nie mniej piękne są również barwione naturalnym indygo wiejskie tkaniny bawełniane aizome.
Z kolei washi to japoński papier czerpany, wytwarzany najczęściej z kory morwy, który jest tradycyjnie stosowany do kaligrafii, origami, wyrobu wachlarzy, dekoracji oraz jako papier listowy; ponadto ma różną grubość, może być barwiony oraz ozdabiany np. płatkami złota. Wybitne osiągnięcie sztuki ludowej stanowią wspaniałe, często bogato zdobione i ubrane, a przy tym nieraz bardzo drogie ningyō czyli lalki, które są najczęściej ważną rodzinną pamiątką i nie służą do zabawy. Owe lalki przedstawiają na ogół członków cesarskiego rodu, lub też wojowników samurajskich.
Wytwarzany w skomplikowanym i czasochłonnym procesie niezwykle wytrzymały, a za razem elastyczny miecz katana, stanowił duszę samuraja oraz jest świadectwem niezwykłego wyrafinowania jaki osiągnęli japońscy płatnerze.
Kuchnia [edytuj]
W Kraju Kwitnącej Wiśni jedzenie oraz jego przygotowanie jest niemal rytuałem, a spożywanie posiłków poza domem należy do największych przyjemności czasu wolnego. Trzeba jednak przy tym zaznaczyć, że w przygotowanie z pozoru prostych potraw tradycyjnej japońskiej kuchni wkłada się wiele serca i pracy. To za ich sprawą jedzenie jest również ucztą dla oczu, gdyż ogromną wagę przywiązuje się do świeżości produktów, sposobu ułożenia, a także koloru potraw. Podstawą tej kuchni jest ryż, którego znaczenie jest tak wielkie, że słowo gohan, a więc gotowany ryż znaczy tyle samo co posiłek.
Pod wpływem buddyzmu od X do niemal końca XIX wieku obowiązywał zakaz spożywania mięsa, stąd też kwintesencję tutejszych dań stanowią przyrządzane na wszelkie możliwe sposoby ryby i owoce morza. Z ich udziałem, często w surowej postaci powstają tak charakterystyczne potrawy jak: sushi, sashimi czy mająca portugalskie pochodzenie, a przy tym najbardziej ceniona - tempura. Do kulinarnych rarytasów zalicza się także zdaniem wielu toksyczna ryba fugu. Na skład codziennego menu często składają się zupy, z których najpopularniejsza jest miso, a więc sojowy wywar z dodatkami, którymi mogą być owoce morza czy też inna sojowa specjalność - twaróg tofu. Równie dużą popularnością wśród Japończyków cieszą się makarony udon - z mąki pszennej, soba - z gryczanej oraz cienki somen, ramen oraz naruto.
Ważną część japońskiej diety oraz istotny składnik potraw stanowią rzecz jasna warzywa, w tym tak osobliwe jak fuki, a także grzyby shiitake oraz morskie wodorosty i glony, z których powstaje będący podstawą wielu zup bulion dashi.
W przeciwieństwie do wielu innych azjatyckich, japońska kuchnia nie zalicza się do szczególnie pikantnych, a wyjątek stanowić może znana z ostrego smaku chrzanowa pasta wasabi. Nie mniej jednak wśród przypraw największe znaczenie ma shōyu - sos sojowy, a w mniejszym stopniu ocet ryżowy czy shiso. Spośród dań mięsnych szczególnie popularne są yakitori, tonkatsu oraz sukiyaki. O-cha, czyli zielona herbata jest najbardziej cenionem napojem przez mieszkańców Kraju Wschodzącego Słońca, gdzie najpopularniejsze jej rodzaje to sencha i genmaicha. Stanowi ona zwieńczenie każdego posiłku oraz jest zasadniczym elementem spotkań towarzyskich. Wytwarzana z ryżu sake to najsłynniejszy japoński napój alkoholowy, który podawany jest na ciepło przed posiłkiem. Jednak podobnie jak gdzie indziej na świecie, także w Japonii największym wzięciem cieszy się piwo, które pojawiło się tutaj w XIX w.
Wśród japońskich browarów prym wiodą: Asahi, Kirin, Ebisu oraz Sapporo. Japończycy nie gardzą również whisky, którą wytwarza m.in. gorzelnia Suntory. Wytwarza się także wino, a najbardziej polecane jest białe z prefektury Yamanashi. Z kolei coraz większą popularność zdobywa shōchū - rodzaj taniego destylowanego alkoholu zbożowego.
Festiwale i święta [edytuj]
Liczone w setkach; odbywające się rokrocznie barwne matsuri, a więc tradycyjne święta, festyny i festiwale są dla biorących w nich liczny i aktywny udział Japończyków "solą" Kraju Kwitnącej Wiśni. W czasie ich trwania można w najlepszy sposób poznać wielosetletnią, bogatą kulturę, a także zwyczaje Japonii oraz jej regionów czy też miejscowości. Owym uroczystościom będącym istotnymi wydarzeniami w życiu każdej społeczności towarzyszą religijne obrzędy, kuchnia, tradycyjne rzemiosło i sztuka, stroje, muzyka, śpiew i tańce, które składają się na narodową tożsamość Japończyków ukształtowaną na długo jeszcze przed przybyciem pierwszych Europejczyków.
Najliczniejsze są festiwale shintō, poświęcone ku czci opiekuńczych bóstw kami. Ich charakterystycznym elementem są procesje z obnoszonymi przez dzięsiątki ludzi pięknie zdobionymi, często ogromnymi i ważącymi kilka ton palankinami mikoshi, które są pojazdami bogów. Inne matsuri, w których biorą udział gejsze i samuraje mają nostalgiczny nastrój; natomiast buddyjskie jak np. Obon, są poświęcone pamięci zmarłych.
Do najważniejszych ogólnokrajowych festiwali i świąt zaliczyć trzeba: Seijin-no-hi, a więc będący jednocześnie narodowym świętem Dzień Pełnoletności; Setsubun - święto pożegnania zimy; Hina-Matsuri - Święto Lalek, bądź też Święto Kwitnienia Brzoskwiń; Hanami - rytuał oglądania kwiatów; Hana-Matsuri - buddyjskie Święto Kwiatów; wspomniany Obon, inaczej Uroczystość Latarni; Shichi-go-san - szintoistyczne święto dzieci.
Wśród najsłynniejszych matsuri są również te mające zasięg regionalny. W Kantō wyróżniają się: tokijskie Sanja Matsuri - buddyjskie święto ku czci rybaków, którzy wyłowili posąg Arakura kannon oraz szintoistyczne Tori-no-Ichi - Koguci Targ, a także Kamakura-Matsuri - święto samurajów w Kamakurze. Hokkaido słynie z odbywającego się w Sapporo Yuki-Matsuri - Święta Śniegu. W Tōhoku wyróżniają się: odbywający się w Aomori Nebuta - pochód olbrzymich, pięknie malowanych i zdobionych latarnii oraz Kanto-Matsuri - pochód mężczyzn z latarniami uczepionymi do wielkich bambusowych tyczek w mieście Akita. W regionie Chūbu mają miejsce m.in. Tagata Honen-Matsuri - falliczne Święto Obfitych Zbiorów nieopodal Inuyamy oraz Takayama-Matsuri - szintoistyczny pochód wspaniale ozdobionych platform yatai w Takayamie. Stanowiący kwintesencję Japonii region Kansai najbardziej obfituje w barwne festiwale i święta, spośród których najsłynniejsze to: odbywające się w Narze Montoro - Festiwal Zapalenia Latarni oraz Omizutori - buddyjski Festiwal Czerpania Wody, a także mające miejsce w Kioto Aoi-Matsuri - szintoistyczny Festiwal Malwy; Mifune-Matsuri - Festiwal Łodzi z udziałem Cesarza i jego dworu oraz Gion-Matsuri - buddyjski festiwal upamiętniający odejście epidemi dżumy w IX w. W regionie Chūgoku odbywa się Eyo w Okayamie, będący najsłynniejszym w Japonii hadaka matsuri, czyli tzw. "nagim" festiwalem. W Hiroszimie ma miejsce pełne zadumy Święto Pokoju dla upamiętnienia ofiar bomby atomowej.
Region Sikioku to przede wszystkim Awa odori, a więc festiwal tradycyjnych tańców z niewielkiej wyspy Awa. Wreszcie Kiusiu, gdzie mają miejsce m.in.: Hakata Gion Yamakasa - parada, a właściwie wyścig olbrzymich platform na kołach ulicami Fukuoki oraz O-Kunchi w Nagasaki, festiwal z licznymi wpływami chińskimi, takimi jak tańce smoka.