Etyka (z stgr. ἦθος ethos - "zwyczaj") - dział filozofii, zajmujący się badaniem moralności i tworzeniem systemów myślowych, z których można wyprowadzać zasady moralne. Etyka bywa też nazywana filozofią moralną. Etyki nie należy mylić z moralnością.

Moralność to z formalnego punktu widzenia zbiór dyrektyw w formie zdań rozkazujących w rodzaju: "Nie zabijaj", których słuszności nie da się dowieść ani zaprzeczyć, gdyż zdania rozkazujące nie są zdaniami w sensie logicznym.

Celem etyki jest dochodzenie do źródeł powstawania moralności, badanie efektów jakie moralność lub jej brak wywiera na ludzi oraz szukanie podstawowych przesłanek filozoficznych, na podstawie których dałoby się w racjonalny sposób tworzyć zbiory nakazów moralnych. Poglądy etyczne przybierają zwykle formę teorii, na którą składa się zespół pojęć i wynikających z nich twierdzeń, na podstawie których można formułować zbiory nakazów moralnych. Teorie etyczne mogą być zarówno próbą udowadniania słuszności funkcjonujących powszechnie nakazów moralnych, jak i mogą stać w ostrej opozycji do powszechnej moralności, kwestionując zasadność części bądź nawet wszystkich aktualnie obowiązujących w danym społeczeństwie nakazów.

Współczesny podział teorii etycznych zaproponowany przez R. Carnapa:

• Ze względu na zakres obowiązywania norm moralnych:

• teorie obiektywistyczne - zakładają, że normy etyczne mają charakter uniwersalny i można je wywieść z ogólnych założeń, a następnie zastosować do wszystkich ludzi.

• teorie subiektywistyczne - zakładają, że normy etyczne są wytworem poszczególnych ludzi. Prowadzi to do wniosku, że jeśli istnieją jakieś wspólne normy, to są one wynikiem podobnej zawartości umysłów większości ludzi, lub nawet że nie ma czegoś takiego jak wspólne normy i każdy posługuje się swoim prywatnym systemem nakazów moralnych.

• Ze względu na źródło pochodzenia norm moralnych:

• naturalizm - systemy takie próbują wywodzić normy moralne z nauk przyrodniczych i ew. społecznych.

• antynaturalizm - systemy takie starają się dowodzić, że normy moralne muszą pochodzić z "góry", np. od Boga lub z przesłanek ściśle racjonalnych bez odnoszenia się do danych eksperymentalnych

• emotywizm - systemy te traktują nakazy moralne jako wyraz i przedłużenie ludzkich emocji, lub bardziej ogólnie jako efekt działania ludzkiej psychiki i w związku z tym nie ma sensu szukać ani naturalistycznych, ani antynaturalistycznych źródeł tych nakazów, a moralność jest po prostu jednym ze zjawisk psychologicznych.

• Ze względu na ocenę zachowań ludzi:

• motywizm - systemy motywistyczne zakładają, że o moralnej ocenie danego czynu decyduje przede wszystkim motyw. Według tych teorii nie można uznać czynu za moralnie słuszny, niezależnie od jego końcowego efektu, jeśli nie został podjęty z dobrą intencją.

• efektywizm - systemy efektywistyczne zakładają, że o moralnej ocenie danego czynu decyduje wyłącznie jego efekt. Jeśli czyn został dokonany bez intencji lub nawet ze złą intencją ale przyniósł dobry efekt, to można go uznać za moralnie słuszny.

• nominalizm - systemy takie abstrahują zarówno od motywu jak i efektu. Traktują one dobro i zło jako niedefiniowalne pojęcia pierwotne. Dobre w obrębie danego systemu moralnego jest po prostu to, co jest zgodne z nakazami tego systemu. Wobec tego ani motyw, ani efekt nie mają znaczenia w ocenie moralnej danego czynu, lecz po prostu zgodność tego czynu z nakazami moralnymi.

• Najbardziej znani etycy i systemy etyczne:

• Sokrates - mędrzec, praktyk metody majeutycznej, intelektualizm etyczny

• Anaksymenes i Epikur - hedonizm - system subiektywno-emotywistyczno-efektywistyczny

• Platon, św. Augustyn, etyka chrześcijańska - systemy obiektywno-antynaturalistyczno-motywistyczne

• Arystoteles, Stoicyzm, Baruch Spinoza - systemy obiektywno-naturalistyczno-motywistyczne

• Kartezjusz, Georg Wilhelm Friedrich Hegel - systemy obiektywno-antynaturalistyczno-efektywistyczne

• Jean-Jacques Rousseau i następcy - system obiektywistyczno-naturalistyczno-motywistyczny

• Immanuel Kant - system obiektywno-antynaturalistyczno-motywistyczny

• John Stuart Mill - utylitaryzm - system obiektywno-naturalistyczno-efektywistyczny

• Karol Marks - materializm dialektyczny - system subiektywno-naturalistyczno-nominalistyczny

• Fryderyk Nietzsche - system subiektywno-naturalistyczno-efektywistyczny

• Arthur Schopenhauer - system subiektywno-emotywistyczno-nominalistyczny

• Rudolf Carnap - opracowanie kilku różnych wersji etyki nominalistycznej i początek studiów porównawczych różnych systemów etycznych.

• Ayn Rand - twórczyni obiektywizmu, opartego na "racjonalnym zainteresowaniu sobą"

• Nel Noddings - twórczyni etyki troski

• Richard Hare - twórca preskryptywizmu

1. Etyka teoretyczna

1. Prawda w etyce.

• realizm - odwołuje się do teorii zgodności, wg. której zdanie jest prawdziwe, gdy zgadza się z niezależnym od niego stanem rzeczy,

• konstruktywizm - o prawdzie rozstrzyga oczywistość sądów moralnych; odwołanie się do koherencyjnej teorii prawdy, która głosi, że zdanie jest prawdziwe, gdy jest spójne z innym prawdziwym zdaniem.

2. Cnota i wiedza.

• Platon - etyczny realista;

• Forma (Idea) - niezależna od Boga miara czynów moralnych;

• cnotą jest wiedza - nikt nie postępuje niemoralnie z rozmysłu.

• Arystoteles - Etyka nikomachejska - pierwszy rozbudowany traktat etyczny przyjmujący świecki punkt widzenia;

• etyka - teoria cnoty;

• cnoty moralne - cechy charakteru,

• cnoty intelektualne - cechy umysłu ;

• koncepcja złotego środka,

• przyjaźń jako główny cel życia moralnego.

3. Prawo naturalne - Tomasz z Akwinu (Akwinata). Prawo naturalne jest kodeksem moralnym, do którego wszyscy ludzie skłaniają się w sposób naturalny. Bóg nadał konkretne przykazania wspierające prawa natury - konsekwencja ogólnego stanowiska Akwinaty, wg. którego teologia naturalna (odwołująca się do norm ludzkiego rozumu) nie sprzeciwia się teologii objawionej (odwołującej się do Słowa Bożego). Wedle Tomasza życie moralne to życie „zgodne z rozumem”, przy czym rozum podpowiada co powinien czynić chrześcijanin. Główna różnica pomiędzy Tomaszem a filozofami prawa naturalnego niewierzącymi w Boga, polega na tym, że uważał on ludzi za istoty nieśmiertelne a więc etyka oraz koncepcja prawa natury musiały uwzględniać przeświadczenie, o tym że cel ludzkiej egzystencji nie ogranicza się tylko do tego życia.

4. Prawo moralne - Kant.

• człowiek powinien tak działać jak gdyby Bóg był, ale nie jest to tożsame z tezą: Bóg istnieje,

• nasze czyny mają charakter moralny bo mamy możliwość wyboru - jesteśmy wolni,

• podstawowe zasady moralne są powszechnie ważne,

• imperatywy (nakazy), którym podlegają ludzkie czyny:

• imperatywy hipotetyczne - polecenie formułują warunkowo, zalecają czyny, które są środkami do celu,

• imperatywy kategoryczne - nie mają charakteru warunkowego, nie zakładają żadnego szczegółowego celu, obowiązują wszystkie istoty rozumne. Moralne obowiązki są kategoryczne bo są powinnościami.

2. Etyka stosowana

1. Etyka sytuacyjna - odrzuca wszelkie absolutne rozstrzygnięcia, decyzje zależne od sytuacji;

• zasady:

• pragmatyzm,

• relatywizm

• pozytywizm,

• personalizm;

• tezy:

• czyny są dobre jeśli pomagają ludziom, a złe jeśli im szkodzą; dobra sama w sobie jest tylko miłość,

• tylko cel uzasadnia środki; miłość może uzasadniać wszystko, ale musi być celem a nie narzędziem do czegoś,.

2. Sprawiedliwość i moralność - jak zdefiniować sprawiedliwość i jak stworzyć ustrój, w którym sprawiedliwość będzie funkcjonować w sposób widoczny dla wszystkich.

• teorie indywidualistyczne - społeczność to zbiór jednostek, które żyją niezależnie od siebie, a wchodzą ze sobą w kontakty tylko wtedy, gdy jest to dla nich wzajemnie korzystne.

• teorie wspólnotowe - społeczność jest czymś więcej niż tylko sumą jednostek; jednostką można być tylko w takiej mierze na jaką pozwala zbiorowość.

• sprawiedliwość jako uprawnienie,

• sprawiedliwość jako równość szans.

3. Sprawiedliwa wojna.

• prawo do wojny (Jus ad Bellum) - kiedy słusznie jest podejmować wojnę,

• prawo podczas wojny (Jus in Bello) - jak wojna powinna być prowadzona.

4. Prawa człowieka.

• prawa naturalne i prawa człowieka,

• obrona praw człowieka,

• równość i sprawiedliwość,

• prawa człowieka jako prawo moralne.

5. Etyka lekarska.

• aborcja,

• eutanazja.

6. Prawa zwierząt.

• poglądy filozoficzne,

• polowanie i rozrywka,

• czym różnimy się od zwierząt.

7. Etyka i środowisko.

• interesy i doznania,

• antropocentryzm,

• życie bez ludzi.

Humanizm

Zgodnie z deklaracją amsterdamską, przyjętą na Światowym Kongresie Humanistycznym 3-6 lipca 2002 w Noordwijkerhout, Holandia: "Humanizm uznaje wartość, godność i autonomię każdej jednostki. Humaniści popierają prawo każdego człowieka do jak największego zakresu wolności, pozostającego jednak w zgodzie z prawami innych. Humaniści mają obowiązek dbania o ludzkość, w tym przyszłe pokolenia. Humaniści uważają moralność za wrodzony element ludzkiej natury oparty na zrozumieniu i trosce o innych, nie potrzebujący zewnętrznego sankcjonowania

Podręczniki:

Magdalena Środa, Etyka dla myślących, Warszawa 2010

Peyer Vardy,Paul Grosch, Etyka, Poznań 2010

1

---