EKOLOGIA I ZARZĄDZANIE ŚRODOWISKOWE

W.7.

SFORMALIZOWANE SYSTEMY ZARZĄDZANIA ŚRODOWISKOWEGO. SYSTEM ZARZĄDZANIA ŚRODOWISKOWEGO WG NORM SERII ISO 14000.

W roku 1991 w ramach Międzynarodowej Organizacji Standaryzacji wyłoniono Strategiczną Grupę do Spraw Środowiska (SAGE - Strategic Action Group on the Environment). Podjęcie decyzji o opracowaniu międzynarodowej normy systemów zarządzania środowiskowego doprowadziło do uformowania w roku 1992 Komitetu Technicznego ISO/TC207. Działalność TC207 (Environmental management - Zarządzanie środowiskowe) jest zorganizowana w sześciu podkomitetach i dwóch niezależnych grupach roboczych.

Komitet skoncentrował się na następujących dziedzinach:

• system zarządzania środowiskowego

• audity środowiskowe

• ocena wyników środowiskowych działalności

• etykietowanie wyrobów

• analiza cyklu życia

• aspekty ekologiczne w normach technicznych

• słownictwo i definicje

Pierwszym efektem prac Komitetu Technicznego są:

Norma ISO 14001 - Systemy zarządzania środowiskowego. wymagania z wytycznymi stosowania oraz norma 14004 - Systemy zarządzania środowiskowego. Ogólne wytyczne dotyczące zasad, systemów i technik pomocniczych zostały wydane przez Międzynarodową Organizację Standaryzacji we wrześniu 1996 roku. Od kwietnia następnego roku norma została przyjęta przez Europejski Komitet Normalizacyjny jako EN ISO 14001. W Polsce norma PN-ISO 14001 obowiązuje od września 1998 roku.

Z pakietu norm ISO 14000 weszły w życie następujące normy:

• Norma ISO 14001: Systemy zarządzania środowiskowego. wymagania z wytycznymi stosowania

• Norma ISO 14004: Systemy zarządzania środowiskowego. Ogólne wytyczne dotyczące zasad, systemów i technik pomocniczych

• Norma ISO 14010: Wytyczne do audytowania środowiskowego. Ogólne zasady.

• Norma ISO 14011: Wytyczne do audytowania środowiskowego. Procedury audytu.

• Norma ISO 14012: Wytyczne do audytowania środowiskowego. Kryteria kwalifikowania audytorów środowiskowych.

W różnej fazie opracowywania, przygotowań, konsultacji czy ankietyzacji są:

• Normy ISO 14020 - 14024 dotyczące ekoetykietowania

• Norma ISO 14031 dotycząca oceny efektów zarządzania środowiskowego

• Normy ISO 14040 - 14043 dotyczące analizy cyklu życia produktu

• Norma ISO 14050 dotycząca słownictwa i definicji

• Norma ISO 14060 dotycząca aspektów ekologicznych w normalizacji produktów

Norma ISO 14001 jest przydatna dla organizacji o dowolnym charakterze, wielkości i działających w różnych warunkach geograficznych, kulturowych i socjalnych. Norma ta określa wymagania, które umożliwiają sformułowanie polityki i celów przy wzięciu pod uwagę wymogów prawnych i informacji o aspektach środowiskowych, czyli tych elementów działalności organizacji, jej wyrobów i usług, które mogą oddziaływać na środowisko i które organizacja może kontrolować.

Seria norm ISO 14000 obejmuje wszystkie obszary istotne z punktu widzenia zarządzania środowiskowego. Przeznaczone są do dobrowolnego stosowania i dotyczą: systemów zarządzania, auditowania, oceny efektów działalności środowiskowej, etykietowania środowiskowego i oceny cyklu życia wyrobu.

Idea zarządzania środowiskowego przedstawiona w pakiecie norm ISO 14000 opiera się na koncepcji stałego doskonalenia, której twórcą był Edwards Deming. Można ją przedstawić za pomocą tzw. cyklu Deminga i zawiera następujące elementy:

1. Planowanie - jest podstawowym zadaniem kierownictwa. W praktyce polega na ciągłym określaniu nowych celów i programów z zakresu ochrony środowiska.

2. Realizacja - oznacza osiąganie wcześniej założonych celów poprzez wdrażanie nowych rozwiązań, procedur postępowania.

3. Ocena (sprawdzanie) - polega na opracowaniu efektywnego systemu rejestracji danych zapewniających ocenę stopnia realizacji ustalonych celów

4. Korekta - oznacza podejmowanie działań naprawczych w stosunku do zdefiniowanych na etapie oceny, odchyleń od stanu docelowego.

Zawartość normy ISO 14001

Sporządzenie norm międzynarodowych dotyczących zarządzania środowiskowego ma na celu dostarczenie organizacjom elementów skutecznego systemu zarządzania środowiskowego, który może być zintegrowany z innymi wymaganiami zarządzania, aby pomóc organizacjom w osiągnięciu celów środowiskowych i ekonomicznych. Norma ISO 14001 zawiera wymagania takiego właśnie systemu zarządzania. Ogólnym zadaniem normy ISO 14001 jest wspomaganie ochrony środowiska i zapobieganie zanieczyszczeniom w sposób wyważony z potrzebami społeczno-ekonomicznymi.

Idea normy opiera się na koncepcji ciągłego doskonalenia w pięciu kolejnych etapach:

I. Polityka środowiskowa

II. Etap planowania

III. Wdrożenie i funkcjonowanie systemu zarządzania środowiskowego

IV. Etap sprawdzania i podejmowania działań korygujących

V. Przeglądy zarządzania środowiskowego dokonany przez kierownictwo podmiotu wdrążającego normę

I. Polityka środowiskowa

Stanowi podstawę opracowania celów i zadań danej jednostki organizacyjnej. Zgodnie z wymogami normy polityka ekologiczna powinna zawierać:

• zobowiązanie kierownictwa do planowego, ciągłego minimalizowania negatywnego oddziaływania na środowisko

• zobowiązanie do ochrony środowiska przed zanieczyszczeniami,

• zobowiązanie do zachowania zgodności z obowiązującymi regulacjami prawnymi w zakresie ochrony środowiska oraz innymi wymogami,

oraz być:

• adekwatna do rodzaju i skali oddziaływania na środowisko

• podstawą do ustalenia przeglądu celów i zadań środowiskowych,

• udokumentowana i publicznie dostępna,

• odpowiednio udokumentowana, wdrożona w życie i ogólnie znana przez wszystkich pracowników danej jednostki organizacyjnej

• skoordynowana z innymi zasadami działalności wewnątrzorganizacyjnej (np. z polityką jakości )

II. Etap planowania

Na etap planowania składają się:

• analiza aspektów środowiskowych

• opracowanie procedury identyfikowania aspektów środowiskowych

• opracowanie procedury identyfikowania znaczących aspektów środowiskowych

• działalność typowa, nietypowa, uruchamianie produkcji

• warunki potencjalnie niebezpieczne (sytuacje awaryjne)

• analiza wymogów prawnych i innych

• analiza przepisów prawnych dotyczących podmiotu

• system aktualizacji przepisów

• decyzje i zezwolenie

• dostęp pracowników do przepisów

• określenie celów i zamierzeń ekologicznych

• dla wszystkich poziomów zarządzania i wszystkich podejmowanych działań

• możliwość zastosowania BAT

• opracowanie programu środowiskowego

• program dla każdej funkcji i stanowiska

• harmonogram działań

• nakłady finansowe i oczekiwane efekty

III. Wdrożenie i funkcjonowanie systemu zarządzania środowiskowego

• określić strukturę organizacyjną jednostki i odpowiedzialność

• powołanie przedstawiciela kierownictwa ds. SZŚ

• odpowiedzialność poszczególnych pracowników (opisanie i udokumentowanie obowiązków)

• przeprowadzić szkolenia z zakresu ochrony środowiska

• indywidualizacja zadań i obowiązków

• procedura opisująca szkolenie, podnoszenie świadomości pracowników

• opracowanie wewnętrznych i zewnętrznych systemów przekazywania informacji dotyczących ochrony środowiska

• procedury komunikowania się wewnątrz organizacji i na zewnątrz

• opracować dokumentację wymaganą przez normę i system jej nadzoru

• charakterystyka zakładu (procesów technologicznych)

• opis (zebranie) najistotniejszych informacji o procesach

• schematy organizacyjne

• normy wewnętrzne

• procedury operacyjne

• plany potencjalnych zagrożeń dla środowiska

• opis nadzoru nad dokumentacja (nad księgą systemu)

• miejsce przechowywania dokumentacji

• przepływ dokumentacji

• archiwizacja

• opracować procedury i instrukcje operacyjne działań mających znaczący aspekt środowiskowy

• sterowanie operacyjne (zasady nadzoru operacyjnego, ich udokumentowanie i przestrzeganie)

• takie planowanie procesów, aby dawały największe korzyści finansowe z jednoczesnym uwzględnieniem środowiska

• stworzyć system postępowania na wypadek awarii

• przygotowanie do sytuacji awaryjnych, ich monitorowanie i opis postępowania w przypadku wystąpienia

IV. Etap sprawdzania i podejmowania działań korygujących

Stanowi główny element zarządzania środowiskowego zapewniający funkcjonowanie przedsiębiorstwa zgodnie z polityką ekologiczną.

Chcąc zapewnić zgodne z normą funkcjonowanie systemu zarządzania środowiskowego przedsiębiorstwo powinno:

• wdrożyć system monitoringu działalności środowiskowej

• nadzór wyposażeniem monitorującym

• przechowywanie danych

• opracować procedurę identyfikacji oraz podejmowania działań korygujących i naprawczych

• procedura działań z chwilą nieprawidłowych rezultatów monitoringu lub auditu

• dokumentowanie zapisów ekologicznych

• dokumentacja działań w zakresie SZŚ

• wdrożyć system auditów wewnętrznych systemu

• opracowanie procedury opisującej zasady przeprowadzania auditów

• zasięg

• częstość

• bezstronność

V. Norma wymaga, aby zarząd przedsiębiorstwa przeprowadził przeglądy zarządzania środowiskowego obejmujące:

• przegląd celów środowiskowych, zadań i wyników działalności środowiskowej

• efektywność realizacji celów i zadań środowiskowych

• analizę wyników audytów systemu zarządzania środowiskowego

• ocenę efektywności systemu

• ocenę obranej polityki środowiskowej oraz ewentualne wskazania potrzeby jej zmiany

DOKUMENTACJA SYSTEMU ZARZĄDZANIA ŚRODOWISKOWEGO

Postanowieniem normy PN-EN ISO 14001 jest wymaganie opracowania w formie zapisu na papierze lub w postaci elektronicznej dokumentacji opisującej główne elementy systemu zarządzania środowiskowego i powiązania między nimi oraz zawierającej odnośniki do dokumentów związanych.

Zgodnie z wymaganiem normy organizacja powinna posiadać w postaci „udokumentowanej”:

- politykę środowiskową,

- cele i zadania,

- zakresy odpowiedzialności i uprawnień,

- procedury badań i monitorowania,

- procedurę oceny zgodności z prawem,

- zapisy z auditów, przeglądów kierownictwa oraz ze szkoleń.

Należy jednak zwrócić uwagę, że norma wymaga także procedur w obszarach, gdzie w wyniku ich braku system zarządzania środowiskowego okazałby się nieskuteczny. Nie należy również zapominać o tym, że dokumentowanie znacznie ułatwia organizacji wykazanie istnienia systemu zarządzania środowiskowego. Norma zostawia organizacji swobodę decydowania o kształcie i ilości dokumentacji systemowej. Powinno to zależeć od charakteru organizacji, jej wielkości, złożoności jej oddziaływań środowiskowych, kompetencji personelu, dotychczas stosowanych w organizacji sposobów zarządzania.

Obszary, w których norma wymaga ustanowienia i utrzymywania procedur (ale niekoniecznie w postaci dokumentu) to:

- identyfikacja aspektów środowiskowych,

- identyfikacja i dostęp do wymagań prawnych i innych,

- uświadamianie pracowników i ustalanie potrzeb szkoleniowych,

- zewnętrzne i wewnętrzne komunikowanie się,

- nadzór nad dokumentami systemowymi,

- sterowanie operacyjne w tym obszarze, gdzie brak procedury może spowodować odchylenia od polityki, celów i zadań,

- identyfikacja potencjalnych wypadków i sytuacji awaryjnych, sposobu postępowania w tych sytuacjach oraz zapobiegania ich wystąpieniu,

- monitorowanie i pomiar kluczowych charakterystyk procesów i działań,

- wzorcowanie i wykorzystywanie wyposażenia do monitorowania,

- okresowa ocena zgodności z odpowiednimi przepisami,

- określanie odpowiedzialności i uprawnień w zakresie postępowania z niezgodnościami, działania korygujące i zapobiegawcze,

- identyfikacja, utrzymywanie i dysponowanie zapisami środowiskowymi,

- prowadzenie auditów systemu.

Norma nie wymaga opracowania Księgi Zarządzania. Niemniej jednak dokument ten jest pomocny przy opisie systemu oraz wskazywaniu powiązań z dokumentami systemowymi, dotyczącymi poszczególnych wymagań normy. Księga stanowi również pomoc w prowadzeniu auditów systemu. Typowy układ Księgi oparty jest na wymaganiach normy PN-EN ISO 14001:1998.

Certyfikacja systemu zarządzania środowiskowego

Certyfikacją systemu zarządzania środowiskowego w kraju zajmuje się wiele jednostek certyfikujących krajowych i zagranicznych.

Decyzja o poddaniu się procesowi certyfikacji przez stronę trzecią może zostać podjęta z chwilą kiedy:

- system został zaprojektowany, wdrożony i funkcjonuje w organizacji zgodnie z wymaganiami normy PN-EN ISO 14001,

- zostały spełnione przez organizację wymagania prawne i inne,

- personel organizacji został przeszkolony z zakresu systemu,

- zrealizowane zostały audity wewnętrzne i ich wynik potwierdza wdrożenie systemu,

- przeprowadzono przegląd systemu przez kierownictwo.

Organizacja poddająca się certyfikacji musi złożyć wniosek do jednostki certyfikującej. Jednostka certyfikująca może wymagać od organizacji dodatkowych informacji dotyczących jej funkcjonowania, które posłużą jednostce do opracowania programu auditu certyfikującego, określenia ceny certyfikacji oraz zasad nadzoru po uzyskaniu certyfikatu.

Koszt certyfikacji uzależniony jest od wielkości organizacji, rodzaju prowadzonej działalności, skali oddziaływań na środowisko i w każdym przypadku jest indywidualnie określany dla poszczególnych organizacji.

Często audit certyfikujący składa się z wizytacji wstępnej mającej na celu zapoznanie się audytorów z organizacją i stopniem wdrożenia systemu. W wyniku tej oceny jednostka decyduje, czy po przeprowadzeniu ewentualnych działań korygujących organizacja może poddać się auditowi certyfikującemu.

1

5

---