Sebastian Wawrzycki

I rok, III grupa

Funkcjonowanie osobowości w sytuacji stresu psychologicznego

Człowiek codziennie styka się z czynnikami, które powodują swoiste zespoły zmian niezależnie od specyficznych właściwości czynników wywołujących te zmiany.

Codzienne życie stawia nam wyzwania, w którym jedną z podstawowych funkcji jest prawidłowa regulacja wzajemnego stosunku organizmu ze „środowiskiem”. Te swoiste zmiany mogą być wywoływane zarówno przez czynniki fizyczne, jak i psychologiczne.

Dla Lazarusa czynnikami wywołującymi stres nie są obiektywne cechy przedmiotów, a sposób spostrzegania ich przez podmiot.
Stres (wg Lazarusa i Folkman) jest to określona relacja miedzy osobą a otoczeniem, która oceniana jest przez osobę jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby i zagrażająca jej dobrostanowi.
Według innej, z wielości innych definicji, stres jest to zespól specyficznych i nie specyficznych (ogólnych) reakcji organizmu na zdarzenia bodźcowe, które zakłócają jego równowagę i wystawiają na poważna próbę lub przekraczają jego zdolność radzenia sobie. Do tych zdarzeń bodźcowych należy wiele różnych warunków zewnętrznych i wewnętrznych, które zbiorczo nazywane są stresorami.

Podstawowym wątkiem w teorii Lazarusa jest znaczenie kontekstu sytuacyjnego oraz znaczenie relacji jednostka - otoczenie. Autor podkreśla znaczenie wzajemnych oddziaływań w tym układzie, wprowadzając termin transakcja, tym samym podkreślając, po pierwsze, że nie tylko otoczenie wpływa na osobę (tak jak w związku bodziec- reakcja), lecz również osoba oddziaływuje na otocznie, a po drugie, że jednostka wraz z aktualnym kontekstem sytuacyjnym stanowią całość, która nie jest prostą sumą części. Dzięki akcentowaniu „transakcji”, teoria Lazarusa znana jest pod nazwą „transakcyjna teoria stresu”.
Według Lazarusa, transakcja z otoczeniem podlega ocenie poznawczej podmiotu, mającej charakter ciągłego procesu (ocena pierwotna). Z tej perspektywy relacja może być oceniana jako nie mająca znaczenia, sprzyjająco - pozytywna albo stresująca.
Transakcja stresowa może być ujmowana w ocenie pierwotnej jako (3 rodzaje stresorów):
-krzywda/ strata
-zagrożenie
-wyzwanie
Pierwsza ocena odnosi się do już powstałej szkody w postaci utraty wartościowych obiektów (np. samoocena, bliska osoba). Zagrożenie odnosi się do tych samym szkód, które jednak dopiero mogą zaistnieć, aktualnie są tylko antycypowane. Wyzwanie wskazuje na ocenę własnych możliwości opanowania sytuacji stresowej.
Z każdą z tych ocen związane są charakterystyczne emocje. Obraz emocjonalny wyzwania jest najbardziej złożony - obejmuje zarówno emocje negatywne, np. strach, martwienie się, jak i pozytywne, np. nadzieje, zapał.

Jeżeli w wyniku oceny pierwotnej relacja zostanie uznana za stresową, zapoczątkowuje to następny proces poznawczy - ocenę wtórną, w którym człowiek szacuje, co może być zrobione, aby przezwyciężyć zagrożenie. Oceniane są zatem możliwości radzenia sobie w zaistniałej sytuacji.
Zostaje uruchomiony podstawowy proces adaptacyjny - radzenie sobie ze stresem, definiowany jako „stale zmieniające się (dynamiczne) poznawcze i behawioralne wysiłki mające na celu opanowanie określonych zewnętrznych i wewnętrznych wymagań, oceniane przez osobę jako obciążające lub przekraczające jej zasoby”.
W tym ujęciu radzenie sobie jest serią celowych wysiłków, jakie osoba podejmuje w wyniku oceny sytuacji spostrzeżonej jako stresowa, a nie zachowaniem adaptacyjnym pojawiającym się automatycznie.
Proces radzenia sobie ze stresem pełni 2 funkcje:
1. Instrumentalną (zadaniową), zorientowaną na rozwiązanie problemu, który był źródłem stresu (poprzez zmianę własnego działania albo zmianę zagrażającego otoczenia)

2. Regulacji emocji - obniżanie przykrego napięcia i innych stanów emocjonalnych oraz stymulowanie emocji w celu mobilizacji do działania.

Funkcje te mogą wchodzić w konflikt. Wówczas istnieje niebezpieczeństwo nieprzystosowania. Dzieje się tak, np. w sytuacji, gdy funkcja samouspokojenia uniemożliwia podjęcie działań koniecznych do przystosowania.
Wyróżniono cztery zasadnicze sposoby radzenia sobie ze stresem (każdy spełnia podwójną funkcję):
-Poszukiwanie informacji - polega na przeglądzie własnej sytuacji stresowej w celu zdobycia wiedzy potrzebnej do podjęcia racjonalnej decyzji zaradczej bądź przewartościowania szkody lub zagrożenia.
-Bezpośrednie działanie - wszystkie czynności jednostki (oprócz poznawczych), których celem jest uporanie się ze stresującą transakcją; mogą dotyczyć zmian w obrębie jednostki jak i w otoczeniu.
-Powstrzymanie się od działania - ze względu na wymagania transakcji może być korzystniejsze niż aktywność.
-Procesy intrapsychiczne - wszystkie procesy poznawcze, których celem jest regulacja emocji (zalicza się do nich takie mechanizmy obronne jak np. zaprzeczanie, racjonalizacja, projekcja).

Badania nad stresem i radzeniem sobie z sytuacją stresową są w psychologii od kilku lat jedną z najbardziej aktywnych dziedzin.

W psychologicznym modelu problematyki radzenia sobie ze stresem wyróżnić można w porządku czasowym trzy grupy zmiennych, stanowiące łańcuch przyczynowo-skutkowy: czynniki determinujące, sam proces radzenia sobie i następstwa konfrontacji stresowej (Lazarus,1984). Determinantami radzenia sobie są dwojakiego rodzaju czynniki: sytuacyjne i osobowe.
Indywidualny styl radzenia sobie ze stresem mieści się w grupie osobowych determinant radzenia sobie, stanowiąc jednak czynnik o szczególnym znaczeniu. Styl radzenia sobie odnoszony jest bezpośrednio do zachowania w sytuacji stresowej. Przyjmuje się, że ludzie różnią się ze względu na nawykowy sposób zachowania się w sytuacjach stresowych, czy też w sytuacjach stresowych określonego rodzaju. Pojęcie stylu radzenia sobie jest ujmowane jako indywidualne zróżnicowania dyspozycji determinujących zachowanie się w warunkach stresowych. Interakcyjne podejście do badania ludzkiego zachowania, przyjmujące, że zależy ono od czynników osobowych, od czynników sytuacyjnych i od interakcji między tymi dwiema grupami czynników, jest powszechnie akceptowane w teorii psychologicznej, ale nie zawsze respektowane w badaniach empirycznych. Uzasadnienie takiego podejścia zostało wyraźnie wyartykułowane w pracach Lazarusa, największego autorytetu w dziedzinie badań nad stresem, a także w pracach jego współpracowników.

Zwiększonym obciążeniem psychicznym jest stres, w którym zdarzenia bodźcowe zakłócają w organizmie równowagę i wystawiają na poważną próbę lub przekraczają jego zdolności radzenia sobie. Stresem określa się wszystkie bodźce, które zmieniają stopień gotowości do działania. Do tych zdarzeń bodźcowych należy wiele różnych warunków zewnętrznych i wewnętrznych, które zbiorczo nazywane są stresorami.
Stresorami psychicznymi są różne czynniki, np. bodźce sytuacyjne działające silnie jednorazowo lub słabo, ale wielokrotnie, sytuacje konfliktowe i frustracyjne. W przypadkach, gdy stresor jest bardzo silny lub jego działanie przedłuża się, dochodzi do wyczerpania możliwości przystosowawczych, wówczas może dojść do rozwijania się różnych chorób wywołanych nieprzystosowaniem, np. chorób układu krążenia, choroby reumatycznej, zaburzeń trawienia, metabolizmu.

W myśl jednej z wielu definicji stres jest zjawiskiem biologicznym, stanowiącym niespecyficzny sposób reakcji organizmu na jakiekolwiek stawiane mu wymagania: fizyczne, psychiczne lub somatyczne, które mogą być traktowane jako następstwo każdego- pozytywnego lub negatywnego- zdarzenia, wobec którego staje człowiek. Jeżeli wciąż jesteśmy poddawani silnemu oddziaływania bodźców, znacząco obniża się nasze samopoczucie, zdrowie i wreszcie może dojść do całkowitej dezorganizacji naszego życia. Natura stresu wymaga więc od nas niezwykłej czujności i zręczności w kontrolowaniu poziomu odbieranych bodźców. Dobre opanowanie tej umiejętności zapewni nam komfort życia - uchroni przed nudą z jednej strony oraz przed zmaganiami ponad nasze siły z drugiej strony.

Punktem wyjścia jest zidentyfikowanie źródeł stresu, źródeł nieprzyjemnych odczuć. Wiele osób uświadamia sobie, że pewne aspekty życia czy pracy są przyczyną stresu. Niewielu z nas wie, że źródłem stresu może być również środowisko czy pokarm, który spożywamy co dzień, szczególnie widoczne jest to w wielkich miastach, gdzie panuje tłum, zgiełk i wszechobecna szybkość oraz schematyczność dnia codziennego.

Również praca może być źródłem stresu: przykładem może być hałas, tłok, zanieczyszczenie, bałagan, ale może wynikać również z trudności w pracy, może nas męczyć zbyt długie siedzenie przed komputerem, zadania nadto monotonne czy też nadmiernie emocjonujące, agresywny, niesprawiedliwy czy rozkapryszony przełożony, niewłaściwe oświetlenie, poczucie jałowości wykonywanego zajęcia, brak nadziei na zmianę sytuacji.

Zmęczenie, wyczerpanie: stres jest tu następstwem np. długotrwałego oddziaływania wytężonej pracy. Może pojawić się, kiedy stawiamy sobie wygórowane wymagania lub nieefektywnie, nieracjonalnie zarządzamy czasem.
Szczególnie narażeni na sytuacje stresowe, są biznesmeni-menadżerowie żyjący pod ciągłą presją swoich klientów i swoich podwładnych. Osoby kierujące zasobami ludzkimi w zakładach pracy, są obciążone stresem zarówno ze strony dyrekcji, która oczekuje odpowiednich wyników pracy jak i podwładnych, przed którymi postawiono zadanie. Właściwe zorganizowanie grupy pracowników oraz stworzenie dogodnych warunków pracy przy optymalnym stresie jest zadaniem kierowniczym, które powoduje stres „samo w sobie”. Toteż ważnym jest posiadanie przez menadżerów odpowiednich predyspozycji organizacyjnych i interpersonalnych oraz walorów psychologicznych, które w nowoczesnym świecie przekładają się na sukces zawodowy. Niestety często stres wywołany w pracy pod wpływem bodźców negatywnych przenoszony jest na rodzinę, co doprowadza do wytwarzania dodatkowego stresu oraz sytuacji trudnych. Dotyczy to zwykłych pracowników jak i kadry kierowniczej.
Charakterystyka indywidualnego stylu radzenia sobie poprzez wyliczanie szczegółowych form zachowania będących w repertuarze zaradczym jednostki byłaby żmudnym i jałowym wysiłkiem. W celu opisu stylu radzenia sobie w sposób umożliwiający porównania między ludźmi i przewidywanie ich zachowania potrzebne są szersze kategorie, stanowiące kryteria klasyfikacyjne.
Najwcześniejsze podejście do klasyfikacji stylów radzenia sobie wykorzystuje jako podstawowy teoretycznie wywodzący się z psychoanalizy konstrukt represji - sensytyzacji. Style radzenia sobie rozróżnia się tutaj ze względu na postawę wobec sygnałów dotyczących stresora i własnych rekcji. Przykładem nawiązującym do tego kryterium jest koncepcja dwóch poznawczo-informacyjnych stylów radzenia sobie, która zainspirowała wiele badań empirycznych. Pierwszy z nich polega na koncentrowaniu uwagi na stresorze lub własnej reakcji, czyli na poszukiwaniu, gromadzeniu, przetwarzaniu i wykorzystywaniu informacji dotyczących wydarzenia stresowego. Osoba taka dąży do konfrontacji z sytuacją stresowa. Drugi może być opisany jako odwracanie uwagi od stresora i własnych reakcji, polega on na pomijaniu, odrzucaniu, wypieraniu i aktywnym unikaniu informacji o wydarzeniu stresowym. W oparciu o powyższe rozróżnić można cztery, a nie dwa style, które można opisać następująco:
- styl charakteryzujący się wysokimi wartościami obu dymensji, osoby takie posiadają w swoim repertuarze zaradczym dużą liczbę różnorodnych strategii, zarówno ukierunkowane na poszukiwane i wykorzystywanie informacji o wydarzeniu stresowym, jak i ograniczających dopływ takich informacji,
- styl z wysoką wartością dymensji konfrontacyjnej i niska wartością dymensji unikania, osoby takie charakteryzuje nie równowaga zasobów zaradczych, są one dobrze przygotowane do poszukiwania i wykorzystywania informacji, ale słabo wyposażone w strategie unikania informacji
- styl przeciwstawny, charakteryzujący się niską wartością dymensji konfrontacyjnej i wysoką wartością dymensji „unikowej”, osoby takie charakteryzuje deficyt w strategii umożliwiających uzyskiwanie i wykorzystywanie informacji, natomiast są one dobrze wyposażone w strategie chroniące przed sygnałami stresowymi
- styl charakteryzujący się niskimi wartościami obu dymensji, repertuar zaradczy tych osób jest ogólnie ubogi, są one słabo wyposażone w oba rodzaje strategii.

Osoby o silnym typie układu nerwowego, nisko reaktywne o malej wrażliwości emocjonalnej i zmysłowej, odznaczają się dużą odpornością na czynniki stresujące i lepiej sobie radzą w sytuacjach trudnych, niż osoby o słabym układzie nerwowym. Szkodliwe bodźce o przeciętnym natężeniu, które u osób wrażliwych wywołują przykre wewnętrzne pobudzenie przez jednostki nisko reaktywne nie są odbierane i tym samym nie dezorganizują jej działania. Osoby takie wręcz poszukują stresorów, które spowodują u nich wzrost pobudzenia warunkującego efektowne działania. Ludzie odznaczający się silnym temperamentem, w sytuacjach trudnych bezwiednie stosują aktywne strategie zaradcze, nastawione na zadanie i rozwiązanie problemu.
Innym ważnym czynnikiem wyznaczającym radzenie sobie ze stresem jest osobowość, w tym określone jej cechy. Można przypuszczać, że cechy osobowości związane z aktywnością sprzyjają dążeniu do rozwiązania problemu i zmiany niekorzystnej sytuacji. Natomiast odwrotnie dzieje się w przypadku takich cech jak: nieśmiałość, lękliwość, zahamowanie i neurotyzm, które wyznaczają sposoby radzenia sobie zorientowane na emocje.
Kolejna grupę czynników osobowościowych ułatwiających reaktywne radzenie sobie z problemami życiowymi stanowią: wysoki poziom umiejętności interpersonalnych i asertywność. Wynikają z nich otwartość w kontakcie z innymi i autentyczność, podbudowana poczuciem własnych wartości i praw, sprzyja rozwiązywaniu problemów w sytuacjach trudnych społecznie.
Całkowite wyeliminowanie stresu nie jest możliwe ani potrzebne. Możliwe jest natomiast uczenie się strategii radzenia sobie ze stresem, by zminimalizować jego negatywne skutki. Radzenie sobie ze stresem obejmuje doraźne obniżanie przykrego napięcia, łagodzenie negatywnych stanów emocjonalnych oraz poszukiwanie rozsądnych sposobów rozwiązywania pojawiających się problemów, powodujących stres.
Mylą się ci, którzy utożsamiają stres z wynikiem postępu cywilizacyjnego. Był z nami od zarania dziejów. I podejrzewam, ze pozostanie jeszcze długo - wciąż nie ma jeszcze skutecznej metody walki z tą dolegliwością. Wykorzystajmy jego wpływ do osiągnięcia własnych celów.
Strategie, które pozwolą efektywnie radzić sobie ze stresem muszą być dostosowane do specyfiki źródła stresu. Stres wywołuje każda nowa sytuacja, każde nowe zadanie. Nie można przeżyć życia bez stresów. Stres ma aspekt pozytywny, gdy jest słaby: mobilizuje do działania, zwiększa energię, pozwala pokonać przeszkody, poprawia ogólne samopoczucie. Istnieje dla każdego człowieka jego własny optymalny poziom stresu, czyli maksymalne jego natężenie, przy którym doświadcza on największych korzyści. Przy optymalnym poziomie stresu człowiek najlepiej funkcjonuje. Bywa jednak, że jest nadmierny lub zbyt długotrwały. Wtedy może wywołać skutki przeciwne: apatię lub niepokój, niezdolność do skutecznego działania, a nawet dolegliwości fizyczne jest bardzo szkodliwy dla organizmu. Granica ta jest bardzo indywidualna: zależy od osobowości, cech charakteru, często od dotychczasowych doświadczeń i aktualnej sytuacji życiowej. Z takim stresem, a dokładniej - z jego negatywnymi skutkami - należy walczyć. Sposoby są różne i zależą od indywidualnych predyspozycji. Jednym pomaga wysiłek fizyczny, innym odpoczynek w wannie, jeszcze inni sądzą, że najważniejsze jest odpowiednie odżywianie i zdrowy styl życia. Każdy sposób jest dobry, jeśli jest skuteczny.

Przy efektywnym radzeniu sobie ze stresem należy brać pod uwagę zarówno możliwości jednostki, jak i wymagania sytuacji. Ogólnie można stwierdzić, że w sytuacjach, na które człowiek rzeczywiście może mieć wpływ, skuteczniejsze są sposoby radzenia ze stresem aktywne, „czujne” (nastawione na poszukiwanie informacji o stresie), wyrażające się w dążeniu do rozwiązania problemu. Natomiast, kiedy sytuacja nie podlega naszej kontroli, bardziej efektywne są „unikowe”, obronne, polegające na wycofaniu się sposoby radzenia sobie ze stresem. Jednak uważam, że nie powinniśmy unikać stresu, lecz uczyć się dobrze z nim radzić. Tak, więc skuteczny jest człowiek, który potrafi dopasować styl radzenia sobie ze stresem, frustracją lub sytuacjami trudnymi do wymagań sytuacji.

10

---