N wybrzeża Morza Egejskiego
- od pocz. V BC mennictwo nie tylko greckich kolonii, ale także lokalnych plemion (edonowie, derronowie) => monety tracko-macedońskie: duże krążki, na awersie przedstawienia figuralne, na rewersie kwadrat wgłębiony + często inskrypcja
- region ze złożami srebra i złota => plemiona bija duże nominały monet
- związane z formą exportu srebra? W skarbach poświadczają szlak handlowy prowadzący do Egiptu, np. w SW Turcji „skarb dekadrachm”
- podporządkowanie państwu Achemenidów w V BC - forma spłacania daniny
Mennictwo greckich miast:
- Potidaja:
awers: Posejdon na koniu, trzyma trójząb
rewers: kwadrat wgłębiony
- Akantos
Awers tetradrachm: ew pożerający byka (odniesienie do sił światła i ciemności: lew - słońce, był - ciemność; lub rzeczywista sytuacja)
Awers mniejszych monet: protoma byka
Rewers: kwadrat wgłębiony podzielony na 4 części
- Sermylia
Awers: jeździec uderzający włócznią
Rewers: kwadrat wgłębiony
- Tazos (wyspa lub N wyb. Morza Egejskiego) & polis greckie na wyspie
I poł V awers: Satyr porywający nimfę (związki z kultem dionizosa), na rew kwadrat wgłębiony podzielony na 4 części
=> „monety Lete” - awers: Satyr ściga nimfę (na rew. Kwadrat wgłębiony)
S Italia
- kolonie greckie od VIII BC. Bardzo bogate tereny, żyzna rola
- bogactwo z handlu: z miastami greckimi na E, Etruskami. Bardzo bogate miasto Sybaris
- Sybaris zniszczone w 510 przez Kroton (oba założone przez kolonistów z Achaji). Później na miejscu Subaris - Turioi założone dzięki pomocy Ateńczyków (V BC) na planie hippodamejskim.
- Kroton => Milon z Kroton (siłacz)
- dość wczesne bicie monety, najwcześniej Sybaris i Metapont ok. 550 BC - srebrna. Reszta miast trochę później (Kroton ok. 530 BC)
I faza mennictwa - ewenement dzięki technice bicia - wypukłemu awersowi odpowiada identyczne wklęsłe przedstawienie na rewersie (intencjonalne, a nie jak gdzie indziej - błąd menniczy). Nie był to ten sam stempel, ale 2 osobne zgrane ze sobą. Zazwyczaj dokładne zgranie osi monet (ale np. w Kroton nie). Monety te nazywane są staterami wklęsłymi
- Sybaris - byk z głową do tyłu (nawiązuje do pieniądza niemonetarnego => hodowla). W odcinku inskrypcja czytana od tyłu - SYB
- Kroton - trójnóg
- Metaopnt - kłos zboża + inskrypcja META
Koniec tej techniki w k. V BC
II faza mennictwa
w IV BC także złote monety. Złoto pojawiło się w związku z działalnością Alexadra, króla Molosów (Epir)
- Metapont
Awers: głowa nimfy
Rewers: kłos zboża + inskrypcja
- Kaulonia (kolonia Sybaris) - Apollin Katarsios + jelonek + na ręku mała postać, w drugiej ręce gałązka. + inskrypcja (technika wklęsła)
- Posejdonia
Awers: Posejdon z trójzębem + inskrypcja POS (technika wklęsła).
Rewers: byk (wypukły) + inkrypcja
- Region (miasto na czubku buta) - głowa/skalp lwi frontalnie
- Terina
k. V BC awers: głowa nimfy
rewers: Nike siedząca na ołtarzu
- Turion
Awers: głowa Ateny Partenos
Rewers: byk atakujący
wybijanie techniką wklęsłą - zaznaczenie wspólnoty ekonomicznej tych miast?
Laos (kolonia Sybaris), Tarent - obniżony standard Koryncki. Głównie stater i jego 1/3. Nazwa statera: nomos („prawo”)
- Tarent
Od V BC awers: młodzieniec siedzący na delfinie + inskrypcja Taras (młodzieniec to Taras - bóstwo eponimiczne Tarentu lub mityczny założyciela miasta - Parantos - uratował go delfin)
Rewers: hippokamp lub koło ze szprychami
Sycylia
- Syrakuzy - nie biły monety najwcześniej na Sycylii, dopiero w ost dziesięcioleciu VI BC
Awers tetradrachm: jeździec
Rewers: kwadrat wgłebiony lub kwadrat wgł i w nim głowa kobiety/nimfy Aretuzy (potem Aretuza w otoczeniu delfinów)
Później tetradrachmy awers: zaprzęg często zwieńczony Nike
Rewers: głowa nimfy Aretuzy + otaczające ją delfiny + inskrypcja
- archaiczny wyraz tych monetg
- włosy Aretuzy - perełki
=> w całej Sycylii popularny motyw zaprzęgu (bo wyścigi wozów były główną rozrywką arystokracji)
- II poł V BC /ost ćw V BC - zmiana => najpiękniejsze monety w świecie greckim. Rytownicy umieszczają na stemplach swoje imiona (Kimon, Euainetos => I ćw IV BC za Dionizjosa I)
awers: ożywienie kwadrygi, dynamika koni i woźnicy, nad nimi Nike
rewers: Aretuza nabiera elementów stlu V BC, fryzura jak w okresie klasycznym (nie perełki), włos rozwiany
- sygnatury artystów w różnych miejscach
- w odcinku na awersie może pojawić się delfin
- monety te bite na opłacenie wojsk najemnych (starcie z Atenami)
- głowa Ateny z ¾, stempel Kimona
- dekadrachmy Syrakuz - najwcześniejsze '60 V BC, potem znów od k. V BC. Identyczne typy jak na tetradrachmach
- w odcinku na awersie tarcza, nagolenniki, pancerz i hełm oraz czasem inskrypcja atla => łupy wojenne
- k. V BC - pierwsze złote monety
Awers: głowa Heraklesa
Rewers: kwadrat wgłębiony + głowa Aretuzy + inskrypcja
- bite na opłacenie wojska gdy zabrakło srebra. Tetradrachmy, didrachmy i drachmy
- IV BC Syrakuzy potrzebują pomocy - pomaga Timoleon z Koryntu => monety w typie korynckim
Awers: pegaz
Rewers: Atena w hełmie
- Akragas (Agrygent)
Awers: orzeł + inskrypcja AKRAGAS (kult Zeusa)
Rewers: krab
Awers: orzeł rozszarpujący zająca + inskrypcja
Awers: kwadryga
Rewers: orzeł rozszarpujący zająca
=> k. V dekadrachmy w związku… (zagr? Z Agr?) oraz monety złote
- Naxos - najstarsza kolonia grecka na Sycylii
Awers: głowa Diniozosa w wieńcu bluszczowym
Rewers: Satyr trzymający kantaros + inskrypcja NAXION
- Gela
Awers: jeździec (zbiegiem czasu na awersie kwadryga)
Rewers: protoma bóstwa rzecznego (byka z męską głową) - rzeki Gelas
Monety punickie
- często nawiązują do mennictwa greckiego
Awers: głowa kobiety jak Aretuzy + delfiny
Rewers: głowa konia, palma + inskrypcja punicka
Morze Czarne
- charakterystyczna forma pieniądza - jako płacidło grociki brązowe (nie nadawały się do użytku). OD VII BC od Apolloni Partyjskiej, przez Istrię aż po Olbię, B…… Nie wiadomo z jaką tradycją można je łączyć (barbarzyńcy). Produkowane przez Greków
- tzw delfinki - ok. końca VI do pocz. IV, produkowane w Olbii.
- duże (100 g - 15 g brązu) rzadkie
- małe (4 - 1 g)
- beznapisowe
- napisowe (APIXO w 2 poł V BC, ΘY w 2 poł V i pocz IV BC)
- asy olbijskie (na skutek podobieństwa technologicznego do monet rzymskich). Odlweane. 4 serie:
I. najstarsza - przed pocz. 2 ćw V BC. Duże (do 100 g, śr 7 cm)
Awers: głowa Ateny otoczona delfinkami
Rewers: koło solarne o 4 szprychach + isnkr ΓAY∑
II. z insktrypcją APIX. Charakterystyczny typ dla tego regionu
Awers: gorgonejon
Rewers: orzeł trzymający w szponach delfina
III. niewielkie, kilkanaście gramów. Po raz pierwszy pojawia się nazwa polis!! - OLBIO (V/IV BC)
Awers: gorgonejon
Rewers: orzeł
IV. 2 poł IV. Frontalnie głowa Demeter
Brązowa moneta
- Moneta brązowa bardzo wcześnie na N wybrzeżu Morza Czarnego, ale nie z tego rejonu rozpowszechniła się na Grecję. Grecja monety brązowe przejęła z Sycylii i S Italii (tam pierwsze monety brązowe już ok. poł V BC): Himera, Syrakuzy, Agrygent. Dość masywne krążki
- Agrygent - odlewana moneta- stożek
- Moneta brązowa na terenie Grecji właściwej w II poł V BC.
- w k. V BC dociera do W wybrzeży Azji Mn
- Efez, Milet - monety wybijane (nie odlewane). Bardzo małe (poniżej 1 g, mała średnica)
- od k. B BC coraz bardziej popularna, w IV BC wiele emisji
Królestwo Bosforańskie
- E Krym
- stolica: Pantikajon - monety początkowo ze srebra, od IV BC brązowe zaczynają dominować, w II poł IV złote statery - piękne, kilka typów
Awers: głowa satyra z wieńcem bluszczowym
Rewers: gryf trzymający włócznię/strzałę + kłos (bogactwo) + inskr PAN
=> jeden z władców miał na imię Satyros
Azja Mniejsza - mennictwo perskie
„emisje satrapie” (mennictwo satrapów)
- Pergmamon
awers: głowa Apollina w wieńcu laurowym
rewers: głowa brodatego mężczyzny w nakryciu głowy (tiara lub kyrbazja) + inskr. PERG
- ok. 400 BC? Bita przez greckiego renegata? (potomka Dongylosa z Eretrii - nagrodzonego przez króla Persów posiadłością w Pergamonie)
- Farnabazos - Satrapa. Frygia Hellespontyńska, W część Imperium
- ślub z córką królewską => przenosiny do Persepolis
- jeden z najwcześniejszych portretów (najwcześniejszy w ost. dzieś V BC). Nie oddaje w pełni rysów, raczej przedstawia typ. Srebrne, bite zimą 394/3 (wtedy F. formalnie był dowódcą floty Perskiej pod Knidos - pokonanie Sparty /realnie dowodził nią Ateńczyk Konon)
Awers: portret Farnabazosa w tiarze przewiązanej szarfą (szarfa => kokardka :D - oznaka wysokiej rangi) + inskrypcja FARNABA
Rewers: dziób okrętu (prora => bo F. był dowódcą floty perskiej) zdobiona wizerunkiem uskrzydlonego, przykucniętego gryfa + tuńczyk (czyli bite w Kyzikos) + po bokach 2 delfiny
- Tisafernes - satrapa Karii (siedziba w Sardes) i Lidii. Wojny z Agesilaosem
- moneta ze skarbu w Karaman w Turcji - jedyny egzemplarz, bita w imieniu wielkiego króla
Awers: portret w tiarze i szarfie z kokardką. Wg jakiegoś szwaba znajduje się tam jeszcze inskrypcja TISSA, ale Bodzek tego nie widzi :D
Rewers: sowa (jak na monetach ateńskich) + inskr BAS (basileos)
- 2 emisje monet brązowych, ok. 3 g wagi, bite między 400-395 (w 395 śmierć)
Awers: portret (bez wieńca, jest broda) w stylu greckim + napis TISSA
Rewers: Artemida + inskr ASTYRE (bicie w miejsc. Astyra)
Awers: głowa Ateny w hełmie attyckim
Rewers: perski jeździec w perskim stroju, z tiarą na głowie, włócznią (Tisafernes?) + inkr TISSA
- monety kryte srebrem, bite najprawdopodobniej w Fenicji (w mieście Dora?), aby fałszerstwo było wiarygodne - ciężkie (3 g)
Awers: głowa mężczyzny w tiarze
Rewers: sowa z inskr BA (basileos)
- Karia - dyn Hekatomnidów (Hekatomnos => Mauzolos) od Mauzolosa:
Awers: Apollon w ¾ w wieńcu laurowym
Rewers: Zeus Labrandeus trzymający podwójny topór i berło + inskr
za czasów Dariusza I Ariades sprawował urząd Satrapy w Egipcie i wg Herodota bił monetę, został ukarany przez króla - fałszerstwa?
Polityka Tisafernesa na wykrwawienie Sparty i Aten (wspierał Alkibiades). W pewnym momencie odcięty od władzy - na jego miejsce Cyrus Młodszy. Tisafernes przegrał bitwę pod Sardes z Agiselaosem. Wg nowszych badań ta moneta jest późniejsza (??)
Cylicja
- monety od pocz. II poł V BC (Tars) oraz bicie przez Satrapów
- Farnabazos - '70 IV BC w trakcie przygotowań do wojny z Egiptem
Awers: głowa Demeter w ¾, nawiązuje do osiągnięć syrakuzańskich
Rewers: głowa Aresa (raczej nie wizerunek Farnabazosa) + inskr FARNABAZ
- Tars
Awers: Baal z Tarsu siedzi na tronie, przed nim kadzielnica + inskr aramejska BAAL TARS. Liniowy otok (obwódka) => symboliczne przedstawienie miasta Tars
Rewers: postać naga (heros) i postać odziana, kadzielnica + inskr oznaczająca, że moneta bita przez Datarnesa?
- ok. 440:
Awers: nergal strzelający z łuku na hippokampie (uskrzydlony konik morski)
Rewers: Nergal uzbrojony w trójząb (nawiązanie do sztuki wschodu - sztywna postać) + kłos + inskr TARS
- 425 BC 2 egzemplarze:
Awers: Bellerofont na pegazie z włócznią, zabija chimerę
Rewers: Nergal w sztywnej pozie trzyma 2x siekierę, za nim drzewo życia
- Soli
Awers: Herakles (lwia skóra pod szyją)
Rewers: portret + inskr
Licja
- ok. 500 BC mennictwo. Wczesne bardzo jednolite
Awers: protoma dzikiej świni
Rewers: kwadrat wgłębiony
- później na ramieniu świni inskrypcja KYB (Kyberniskos?)
- następnie bogactwo ikonograficzne
- najważniejszy ośrodek Licji to Xantos
Awers: głowa Ateny w hełmie, na którym wieniec oliwy (naśladownictwo monet Ateńskich)
Rewers: głowa w Tiarze + inskr w lokalnym alfabecie HEREI + ARNAHE (miejscowa nazwa Xantos)
=> być może portet na monetach Licji pojawił się wcześniej niż na satrapich
- 1 egzemplarz monety w imieniu Tisafernesa bity w Xantos
Pizydia i Pamfilia
- Aspendos
Awers: zapaśnicy (walka)
Rewers: procarz + inskr w lokalnym alfabecie mówiąca, że moneta bita w Aspendos
Fenicja
- mennictwo w II poł V BC
- Sydon - nawiązanie do źródeł potęgi
Awers: mury Sydonu + galera wojenna
Rewers: Royal Heroe (:D Sydonu? Bóstwo?) walczy z lwem => sztuka ikon. E
Awers: okręt + fale morza
Rewers: rydwan + woźnica + król
- Tyr
Awers: Nergal z łukiem (podróż morzem)
Rewers: sowa z egipskimi atrybutami
Palestyna - Samaria
- początki mennictwa w Samarii w 375 BC
- większość ikonograficznych typów monet zapożyczonych. Czerpanie ze sztuki E (Grecko-perskiej)
- często posiadają 2x inskrypcje (po jednej stronie grecka, po drugiej aramejska)
- np. Farnabazos & inskr w aramejskim, że wybita w Samarii
- moneta, na awersie której Zeus w szatach we E stylu (z inskr ZEUS)
Macedonia i mennictwo diadochów
- monety władców bite od Alexandra I
- często pojawia się koń + jeździec w macedońskim kapeluszu
- Filip II - zmiana, 2 typy monet:
- tetradrachma
Awers: głowa Zeusa w wieńcu laurowym
Rewers: jeździec + inskr „Filipa”
popularne srebrne monety w Rumunii, bite tam nawet po jego śmierci (naśladownictwa), docierają na ziemie polskie
- statery
Awers: głowa młodzieńczego Apollina
Rewers: biga (rydwan) + inskr FILIPOU
- standard attycki
- był w stanie bić liczne emisje, gdyż miał kopalnie. Po raz pierwszy w historii mennictwa złotego był w stanie konkurować z królem perskim
- interesował się ikonografią monet
- Alexander Wielki
- te same monety co ojciec + swoje (po zdobyciu Tarsu lub później)
- część emisji pośmiertnych bitych przez jego następców
- przemyślany wybór przedstawień na monetach
- najbardziej rozpowszechnione typy - srebrne tetradrachmy, drachmy, dekadrachmy, bite od Macedonii po Babilon (także po śmierci Alexandra oraz naśladownictwa plemion barbarzyńskich, docierają także na ziemie Pl)
Awers: głowa młodzieńczego Heraklesa w lwim skalpie
Rewers: siedzący na tronie Zeus trzyma na ręku orła (Zeus Aetoforos) + insk ALEXANDROU lub BASILEOS ALEXANDROU
- kult Zeusa: 2 sanktuaria; Matka Alexandra była kapłanką Zeusa w Dodonie (=> Zygmunt Minejko - „odkrywca” ;)
- za życia Alexandra Herakles = Herakles; po jego śmierci rysom Heraklesa nadano cechy Alexandra
- Herakles protoplastą rodu Alexandra
- na monetach emitowanych w Azji Mn i w Egipcie Alexander w tiarze => jest to jego portret (wbrew temu co pisze Mielczarek)
- złote monety:
Awers: głowa Ateny w hełmie korynckim (nawiązanie do związku korynckiego?)
Rewers: Nike trzymająca wieniec, w drugiej ręce stylix (element okrętu => zwycięstwo morskie) + inskr ALEXANDROU lub BASILEOS ALEXANDROU
nawiązanie do zwycięstwa w wojnie grecko-perskiej pod Salaminą i przedstawienie jednej ze złotych Nikaj z Akropolu - nawiązanie do tradycji ateńskiej w walce z Persami
złote statery naśladowane przez Celtów, znalezione także na ziemiach Pl
- emisje Alexandra bite bezpośrednio pod jego nadzorem
- dekadrachma bita w Babilonie
Awers: słoń bojowy z 2 osobami na grzbiecie odwracający się do tyłu ucieka przed jeźdźcem, który atakuje go sarissą
Rewers: postać w stroju macedońsko-perskim trzymająca błyskawicę (Alexander)
jest to emisja bita po indyjskiej części wyprawy Alexandra, po zwycięstwie nad królem Porosem (tzw. Monety Porosa)
- tetradrachmy z nieco inną ikonografią
- Alexander nadal bił darejki, ale różnią się one nieco od wcześniejszych - mimo braku obrazka na rewersie kwadrat wgłębiony regularny, pojawiają się greckie litery.
- oprócz zwykłych darejek także darejki podwójne (distatery), nawiązują do tradycji Achemenidzkiej
- po śmierci Alexandra początkowo kontynuowano typy jego monet - brak zmian poza inskrypcją (np. => Filippou, Basileos Filippou)
- po podziale państwa Alexandra:
- Tracja - Lizymach (+ władza w części Azji Mn)
- konflikt z Seleukosem I => bitwa => śmierć Lizymacha
- monety w typie Alexandra (złote) z inskrypcją Basileos Lizymachou + na rewersie dodatkowo protoma lwa
- monety srebrne także początkowo kontynuują typ Alexandra (+ inna inskrypcja)
- po 305 BC nowe typy (złote i srebrne):
Awers: Alexandre Wielki (portret) w diademie (symbol władzy królewskiej), na głowie rogi barana (Zeus-Amon /istniała opcja, że ojcem Alexandra mógł być Zeus ;)
Rewers: siedząca Atena, obok tarcza, na ręce siedzi Nike + inskr Lizymacha. Pod Ateną wizerunek trójzębu => bicie w Bizancjum
- bita długo po śmierci Lizymacha, tylko ulegała barbaryzacji
- stater w typie Lizymacha z Istrii
- Pergamon - Filetajros (założyciel królestwa Pergamonu => Attalidzi, pocz. oficer Lizymacha)
- monety z jego portretem
Macedonia
- Kasander
- monety brązowe w typie Alexandra Wielkiego + inskr
- monety brązowe: hełm, grot sarissy + inskr
- wybite przez generała Eupolemosa - Awers: 3 tarcze nachodzące na siebie
- dyn. Antygonidów - nazwa od Antygona Jednookiego. Monety nawiązują do typów Alexandra + inskr BASILEOS ALEX.
- Demetriusz Poliorketes (syn Jednookiego) - zmiana
- w 305 zwycięstwo pod Salaminą nad flotą Ptolemeusza I i przyjęcie wraz z ojcem tytułu królewskiego
- 301 - przegrana wojna, Antygon ginie => Demetriusz pozostaje bez posiadłości lądowych, ma tylko flotę => stąd odwoływanie się do zwycięstw morskich
- na złote statery wprowadził swoje imię
- monety srebrne
Tetradrachma, awers: Nike stoi na złamanym dziobie okrętu (zwycięska ląduje na dziobie pokonanego okrętu Ptolemeusza)
Rewers: Posejdon w dynamicznej pozie zamierza się do uderzenia trójzębem + inskr
Awers: Portret Demetriusza - w diademie, z rogami (element nadludzkiej mocy)
Rewers: Posejdon trzymający trójząb, noga wsparta o skałę + inskr
Awers: Portret Demetriusza
Rewers: Posejdon siedzący na skale, trzyma ozdobne zakończenie rufy okrętu (aplaston)
- monety brązowe także nawiązują do zwycięstw morskich
- Pyrrus i Lizymach najeżdżają => Demetriusz traci władzę, umiera w niewoli
- Antygon Donatas (syn Demetriusza) - wielki władca
- pokonanie Celtów przy pomocy boskiej
- złote monety:
Awers: Atena w hełmie
Rewers: stojąca Nike trzyma w ręku aplaston (z dziobu okrętu) + inskr BASILEOS ANTIGONOU
- nowy typ srebrnych monet:
Awers: tarcza macedońska ze zdobieniami, w jej centrum głowa Pana (koźle rogi). Za jego plecami peolum (laska Pana)
Pan poraził barbarzyńców panicznym lekiem :D
Portet Donatasa stylizowany na Pana?
Rewers: Atena + inskt (przekazanie idei politycznych)
- monety brązowe
Awers: Zeus
Rewers: ta sama Atena co na srebrnych
Rewers: Pan wznosi tropajon
- Antygon Dozon
- nawiązywał do tematyki morskiej
Awers: głowa Posejdona (wieniec z wodorostów)
Rewers: dziób okrętu (niezłamany), na nim siedzi Apollo. Na okręcie inskr BASILEOS ANTIGONOU
=> wyobrażenie rzeczywistego pomnika z Delos
- upamiętnia zwycięstwo morskie nad Seleukidami
- Filip V
Awers: tarcza macedońska, w środku głowa Perseusza
Rewers: basileos Filippou + maczuga (nawiązanie do Heraklesa) w otoczeniu wieńca dębowego (nawiązanie do Zeusa => gaj dębowy w Dodonie)
Awers: portret Filipa V w diademie
Rewers: podobny jak w/w
monety bite w imieniu macedończyków
awers: tarcza
rewers: inskrypcja MAKEDONON
- Perseusz - ostatni władca
Awers: portret Perseusza
Rewers: orzeł stojący na błyskawicy + iskr BASILEOS PEREOU + miecz (odwoładnie do Perseusza, który zabił Gorgonę Meduzę)
Po podboju Macedonii przez Rzym
- srebrne monety
Awers: tarcza macedońska, w środku głowa Artemidy
Rewers: naokoło wieniec dębowy, maczuga + inkr MAKEDONON