Diagnoza to „rozpoznawanie stanu rzeczy i jego tendencji rozwojowych na podstawie jego objawów i w oparciu o znajomość ogólnych prawidłowości”. Celem głównym diagnozy pedagogicznej jest optymalizacja procesu wychowania i kształcenia.
Cele szczegółowe:
- profilaktyka (zapobieganie ewentualnym ujemnym stanom rzeczy)
- terapia (usuwanie zaburzeń czy trudności)
- prognoza (przewidywanie dalszego rozwoju określonych funkcji psychomotorycznych, poznawczych i kształcenie pożądanych umiejętności).
Diagnoza rozwinięta składa się wiec z pięciu diagnoz (aspektów) cząstkowych
diagnoza identyfikacyjna - identyfikuj badany stan rzeczy przez przyporządkowanie do jakiegoś gatunku albo typu zjawiska, określa/nazywa dany stan rzeczy, problem, zaburzenie;
diagnoza genetyczna (kauzalna) - wyjaśnia obszar uwarunkowań badanego stanu rzeczy, dąży do ustalenia czynników przyczynowych i mechanizmów rozwoju problemu, zaburzenia, danego stanu rzeczy;
diagnoza znaczenia - określa rolę badanego zjawiska dla pewnego szerszego kompleksu zjawisk, całego układu , którego dotyczy;
diagnoza fazy wskazuje etap rozwoju stanu rzeczy podlegającego rozpoznaniu;
diagnoza prognostyczna (rozwojowa) oznacza przewidywanie tego, jak badane zjawisko może, lub powinno się rozwinąć, co odbywa się na podstawie wyprowadzenia wniosków z poprzednich etapów (diagnozy genetycznej, znaczeniowej i fazy)
Jakie cechy powinny charakteryzować dobrego diagnostę?
podążanie za klientem ( umiejętność słuchania )
empatyczne reagowanie ( osoba badana powinna odczuć, iż diagnosta ją rozumie )
niezaborcza życzliwość ( szacunek dla wątpliwości i akceptacja jego wolności)
otwartość ( mówienie o sobie we właściwym czasie rozmowy i we właściwy sposób )
konkretność ( dopytywanie się o konkret )
koncentracja na ,, tu i teraz”
interpretacja ( próba odnalezienia innego spojrzenia na problem, nie narzucanie swoich przemyśleń )
konfrontacja ( dostrzeżenie przez badanego faktów z jego życia ważnych dla jego rozwoju, bez stosowania mechanizmów obronnych )
Jakie reakcje powinny charakteryzować postępowanie diagnosty?
reakcja badawcza ( poszukiwanie informacji wg pewnego planu )
reakcja rozumiejąca - perafraza ( diagnosta własnymi słowami powtarza to co powiedział badany )
reakcja podsumowująca
reakcja wspierająca ( uspokojenie osoby, stłumienie intensywności emocji, pomoc w zdystansowaniu się do przykrych przeżyć )
reakcja oceniająca ( konfrontacja z badanym, nie można generalizować problemu osoby badanej )
Wymień błędy diagnostyczne i omów je.
błąd postawy ( brak uwzględnienia perspektywy badanego w trakcie rozpoznawania jego sytuacji życiowej oraz brak elastyczności w trakcie poznawania tej sytuacji )
błąd maski ( diagnosta zasłaniania się własną rolą, wiąże się to z brakiem współczucia oraz z brakiem postawienia się w sytuacji osoby diagnozowanej i elastycznego spojrzenia na sytuację diagnozowanego )
błąd sędziego ( diagnosta przyjmuje postawę wartościującą, powoduje to szufladkowanie opisanej sytuacji wg sztywnych, stereotypowych kryteriów co powoduje zamknięcie procesu diagnostycznego w typowych kategoriach analizy )
błąd skupienia się na negatywnych aspektach funkcjonowania badanego, bez uwzględnienia jego mocnych stron ( zmniejsza możliwość poznania i możliwość pomocy )
błąd skupienia się na skutkach bez powiązania ich z kontekstem sytuacyjnym czy przyczynami zachowań ( zmniejsza możliwość wyjaśnienia zaburzonego zachowania osoby diagnozowanej )
błąd redukcji siły wiedzy ( diagnosta nie potrafi powiązać ze sobą wiedzy wynikającej z osobistych doświadczeń życiowych z wiedzą naukową, obiektywną, gromadzoną w trakcie swojej pracy )
Metody diagnozowania (metody badań pedagogicznych) :
monografią pedagogiczną możemy nazwać metodę badań której przedmiotem są instytucje wychowawcze w rozumieniu placówki lub instytucjonalne formy działalności wychowawczej, prowadzącą do gruntownego rozpoznania struktury instytucji, zasad i efektywności działań wychowawczych oraz opracowania koncepcji ulepszeń i prognoz rozwojowych .
Najbardziej wyróżniającą cechą badań monograficznych w sensie formalnym jest ich ścisła lokalizacja instytucjonalna. Pod względem merytorycznym metoda monograficzna prowadzi do rozpoznania struktury i efektywności działań wychowawczych, do postawienia diagnozy określonych niedomogów i opracowania koncepcji ewentualnych ulepszeń. Wszystko w odniesieniu do badanej instytucji.
Metoda sondażu diagnostycznego jest sposobem gromadzenia wiedzy o atrybutach strukturalnych i funkcjonalnych oraz dynamice zjawisk społecznych, opiniach i poglądach wybranych zbiorowości, nasilaniu się i kierunkach rozwoju określonych zjawisk i wszelkich innych zjawiskach instytucjonalnie nie zlokalizowanych - posiadających znaczenie wychowawcze - w oparciu o specjalnie dobraną grupę reprezentującą populację generalną, w której badane zjawisko występuje.
Badania sondażowe obejmują wszelkiego typu zjawiska społeczne o znaczeniu istotnym dla wychowania, ponadto stany świadomości społecznej, opinii i poglądów określonych zbiorowości, narastania badanych zjawisk, ich tendencji i nasilenia. Chodzi tu więc o wszystkie zjawiska, które nie posiadają instytucjonalnej lokalizacji a wręcz odwrotnie są jakby rozproszone w społeczeństwie. Badania sondażowe mają na celu wykrycie ich istnienia oraz ukazanie wszystkich atrybutów strukturalnych i funkcjonalnych.
Metoda indywidualnych przypadków jest sposobem badań polegającym na analizie jednostkowych losów ludzkich uwikłanych w określone sytuacje wychowawcze, lub na analizie konkretnych zjawisk natury wychowawczej poprzez pryzmat jednostkowych biografii ludzkich z nastawieniem na opracowanie diagnozy przypadku lub zjawiska w celu podjęcia działań terapeutycznych.
eksperyment pedagogiczny uznać należy za metodę badań pedagogicznych. Zasadność takiej kwalifikacji jest szczególnie przekonywująca jeśli spojrzeć na eksperyment z punktu widzenia dydaktyki. Najbardziej trafną definicję tego pojęcia dał W. Zaczyński - „Eksperyment jest metodą naukowego badania określonego wycinka rzeczywistości (wychowawczej), polegającą na wywoływaniu lub tylko zmienianiu przebiegu procesów przez wprowadzenie do nich jakiegoś nowego czynnika i obserwowaniu zmian powstałych pod jego wpływem”.
Obserwacja- Podstawowa metoda badań pedagogicznych, jest ważna bo zjawiska pedagogiczne mają charakter obserwacyjny.
Obserwacja polega na spostrzeganiu osób, zjawisk, procesów w naturalnym ich przebiegu.
Postawa badacza jest bierna - badacz ma jak najmniej zniekształcić przebieg zjawiska.
analiza dokumentów i treści- Analiza dokumentów polega na uporządkowaniu i interpretacji zawartych w nich treści pod kątem problemu (celu) badawczego lub także hipotezy roboczej. Charakterystyczną jej cechą jest to, że dotyczy ona w dużej mierze nie tylko materiału otrzymanego w procesie zainicjowanych specjalnie badań, lecz także w wyniku działań nie związanych bezpośrednio z podejmowanym procesem badawczym. Zależy to od dokumentu poddanego analizie.
Ankieta- W pedagogice ankietę stosuje się w celu zdobycia informacji o cechach jakiejś zbiorowości, informacji o opiniach, zjawiskach i wydarzeniach. Metody sondażu nie należy stosować jako jedynego sposobu badań, ale łączyć ją z innymi metodami, w celu uzyskania bardziej rzetelnych informacji. Na gruncie psychologii stosuje się obok ankiety metodę kwestionariusza. Jednak w pedagogice, której przedmiotem badań jest wychowanie (czyli zjawisko społeczne), można badać jedynie za pomocą ankiety. Jednak ankieta posługuje się kwestionariuszem, traktując go jako narzędzie badawcze. Kwestionariusz ma charakter rzeczownikowy: jest to kartka papieru zapisana pytaniami, na które respondenci mają udzielić odpowiedzi. Ankieta to czynności związane
z posługiwaniem się kwestionariuszem - zespół logicznie ułożonych czynności, aby
w sposób poprawny posługiwać się kwestionariuszem, ma więc charakter czasownikowy. W ankiecie pedagogicznej można stosować różne pytania: otwarte, zamknięte, półotwarte, odkłamywacze czyli pytania kontrolne, filtrujące, pośrednie
i bezpośrednie. Najczęściej jednak pojawiają się pytania zamknięte. Posiadają one tzw. kafeterie, które stanowią zbiór wszystkich możliwych odpowiedzi. Mogą być one zbiorem zamkniętym - wówczas respondent ma ograniczoną liczbę możliwych odpowiedzi; mogą być półotwarte - oprócz podanych odpowiedzi respondent może dodać swoje, inne; oraz koniunktywne i dysjunktywne.
Wywiad-Polega na planowej i kierowanej rozmowie z respondentem. Ma na celu uzyskanie określonych informacji. Mamy tu do czynienia z bezpośrednim kontaktem badacza z osobą badaną.
Jeżeli chcemy zbadać środowisko rodzinne ucznia, jego warunki uczenia się, miejsce w którym przebywa poza szkołą, wówczas stosujemy tzw. wywiad środowiskowy. Taki wywiad musi być oczywiście odpowiednio przygotowany, aby zdobyte informacje były wiarygodne. Istnieje jednak wiele czynników, które zakłócają poprawne przeprowadzenie wywiadu. Jednym z czynników może być sam respondent. Ponieważ jest on głównym źródłem informacji, może on celowo podawać fałszywe informacje. Błędy mogą tkwić lub wynikać z kwestionariusza badań. Jako narzędzie badawcze musi być on poprawnie skonstruowany, nie może być zbyt obszerny, nie może być zbyt sugestywny, drażliwy, niejasny. Przyczyna fałszywych informacji może też tkwić w badaczu. Może odznaczać się takimi cechami osobowości, które nie będą sprzyjały rzetelnemu zebraniu informacji.
Wyróżniamy różne rodzaje wywiadów:
skategoryzowany - wyznaczona jest kolejność pytań i ich brzmienie
nie skategoryzowany - możliwe jest swobodne zadawanie pytań, bez uwzględniania ich kolejności
jawny - informujemy osobę badaną o faktycznym celu i przedmiocie przeprowadzanego wywiadu, zakłada to, że wywiad ten jest skategoryzowany
ukryty - nie informujemy osoby badanej o celu czy też przedmiocie badań, gdyż są one drażliwe, jak np. w przypadku badania postaw czy motywacji
jawny nieformalny - przybiera luźną formę rozmowy, ale posiada konkretny cel
jawny formalny - przybiera formę bardziej sformalizowaną
indywidualny - badana jest pojedyncza osoba
zbiorowy - przeprowadzany w jakiejś grupie w celu uzyskania informacji
na temat jej opinii na interesujący temat
metoda projekcyjna-Metoda projekcyjna (Szuman) - łączone są z aktywnością plastyczną dziecka, np. funkcjonowanie dziecka w rodzinie - narysuj swoją rodzinę. Nie należy niczego sugerować. Z pracy dziecka można wywnioskować co się dzieje w rodzinie. Metoda musi być wsparta wywiadem
I. Metoda diagnozy, technika diagnostyczna, narzędzie badawcze
Metoda diagnozy zawiera zespół racjonalnie uzasadnionych sposobów postępowania diagnostycznego, który jest ukierunkowany na opis wycinka rzeczywistość. Jest on sumą elementów składowych takich jak: zaplanowanie całości przebiegu procesu diagnozy, dobór, konstruowanie i zastosowanie technik diagnostycznych, wybór sposobu analizy i opisu badanej rzeczywistości, rozumowanie diagnostyczne, weryfikację uzyskanego obrazu diagnostycznego oraz prognozowanie jego rozwoju, projektowanie interwencyjne, a także holistyczną ocenę wyników postępowania praktycznego. Wg S. Nowaka: "[�] metody badawcze to przede wszystkim typowe i powtarzalne sposoby zbierania, opracowywania, analizy i interpretacji danych empirycznych, służące do uzyskiwania maksymalnie (lub optymalnie) uzasadnionych odpowiedzi na stawiane w nich pytania".
Technika diagnostyczna to konkretne czynności praktyczne badacza, mające na celu zebranie optymalnie obiektywnych i sprawdzalnych danych. Ścisłe wyznaczniki pomagają w prawidłowym ustaleniu celu diagnozy, operacjonalizacji problemu i doborze wskaźników. Według A.Kamińskiego "Techniki badawcze to przede wszystkim sposoby zbierania materiału oparte na starannie opracowanych dyrektywach (dokładnych, jasnych, ścisłych), weryfikowanych w badaniach różnych nauk społecznych i dzięki temu posiadających walor użyteczności międzydyscyplinarnej. Mają charakter instrukcji - tym użyteczniejszej im wierniej stosowanej". Do najczęściej stosowanych w diagnostyce psychopedagogicznej technik należą: wywiad, rozmowa, obserwacja, analiza dokumentów i wytworów, skale pomiarowe czy też ankieta.
Narzędzie badawcze jest ostatecznym wynikiem operacjonalizacji problemu badawczego i stanowi zbiór określonych wskaźników badanej sytuacji. W zależności od zastosowanej techniki przyjmuje różną postać np. kwestionariusza, skali czy arkusza obserwacyjnego.
II. Rozmowa i wywiad
Wywiad diagnostyczny to rozmowa badającego z respondentem według opracowanych wcześniej dyspozycji lub w oparciu o specjalny kwestionariusz. Służy do gromadzenia informacji empirycznych przeważnie o charakterze jakościowym, takich jak: fakty, wydarzenia, sądy, opinie, postawy, wyobrażenia, uczucia, deklarowane zachowania, wiedza o rzeczywistości.
Rozmowa to także bezpośredni kontakt z osobą w celu gromadzenia danych. Różnicą polega na tym, iż podczas rozmowy podmiotem, od którego pozyskiwane są informacje jest osoba badana, natomiast w wywiadzie respondentami są osoby postronne.
Typy wywiadu:
1. Skategoryzowany - rozmowa, w której sekwencja pytań jest stała, przeważają pytania zamknięte
2. Swobodny - rozmowa, w której sekwencja pytań jest zmienna, przeważają pytania otwarte
3. Jawny - respondent jest świadomy swojej roli w badaniu, zna jego cel
4. Ukryty - respondent nie wie, że jest przedmiotem badania
5. Nieformalny - respondent wyraża zgodę na wywiad, ale nie zna jego celu
6. Formalny - respondent zaznajomiony został z celem wywiadu
7. Indywidualny - przeprowadzany z jedną osobą
8. Zbiorowy - przeprowadzany wśród wieszaj grupy ludzi
9. Psychologiczny - wiąże się z badaniem cech jednostki, podstaw jej zachowania lub zaburzeń funkcjonowania
10. Środowiskowy - służy poznaniu zależności między indywidualnym funkcjonowanie jednostki a wpływem środowiska
Prawidłowe, skuteczne i dające miarodajne wyniki przeprowadzenia wywiadu uzależnione są od przestrzegania następujących reguł:
1. Sposób budowania pytań i ich komponowania w całość, tworzenia ich sekwencji i całości ich przebiegu. Pytania pełnią w wywiadzie funkcję informacyjną, ale także motywującą. Dlatego też muszą być sformułowane jasno, zrozumiale, konkretnie, nie mogą wprowadzać nowego tematu w sposób nieoczekiwany. Pytania należy ujmować w zróżnicowany sposób, stosując pytania zarówno proste jak i złożone, otwarte i zamknięte, pytania wprost oraz nie wprost, pytania sugerujące, naprowadzające, odroczone lub przejściowe. Jeśli wywiad czy rozmowa poruszać będzie więcej niż jeden wątek, należy pogrupować pytania według odrębnych sfer, a także uszeregować według jednej z wybranych reguł: konstrukcji lejkowej, konstrukcji odwróconego lejka lub progresji.
2. Język, którym posługuje się diagnosta. Optymalną sytuacją jest indywidualne dostosowanie języka wywiadu do możliwości intelektualnych osoby badanej.
3. Sposób prowadzenia i przebieg. W rozmowie wstępnej diagnosta przedstawia siebie, instytucję, którą reprezentuje, cel, buduje atmosferę poufałości i życzliwości, obniża stres badanego, zapewnia o dyskrecji, motywuje do szczerych odpowiedzi. Część zasadnicza to zadawanie pytań związanych z problemem. Na początku powinny wystąpić pytania neutralne i łatwe emocjonalnie, następnie trudniejsze, a na końcu zagrażające. Wywiad finalizują pytania rozładowujące emocje respondenta i podziękowanie ze strony diagnosty.
4. Rejestracja pozyskiwanych danych. Forma i kontekst wypowiedzi, a także pozawerbalne zachowanie badanego mogą być cennymi wskaźnikami warunkującymi trafność diagnozy. Wśród dostępnych możliwości występuje zapis magnetofonowy, sporządzenie notatek odręcznych lub protokołu badań.
5. Sposób sporządzenia protokołu oraz jego zawartość.
6. Respektowanie warunków poprawności. Główną zasadą jest zapewnienie spokoju i dyskrecji, wykluczenia sytuacji zakłócających oraz dobór odpowiedniego miejsca i pory przeprowadzenia wywiadu. Badacz powinien zaprezentować cel i charakter badań, odpowiednio pokierować rozmową, pobudzać do odpowiedzi, a zarazem powstrzymać się od ich sugerowania. Niedozwolone jest ujawnianie przez diagnostę własnych opinii i stosunku emocjonalnego wobec badanych zagadnień.
III. Ankieta
Jest techniką gromadzenia informacji polegająca na wypełnianiu najczęściej samodzielnie przez badanego specjalnych kwestionariuszy na ogół o wysokim stopniu standaryzacji w obecności lub częściej bez obecności ankietera. Pytania ankiety są zawsze konkretne, ścisłe i jednoproblemowe. Ankieta jest niezastąpiona w badaniach pedagogicznych, gdzie pytamy o cechy zbiorowości, fakty, opinie o zdarzeniach, dane liczbowe. Cechą odróżniającą ją od wywiadu jest to, że nie wymaga bezpośredniego kontaktu z badającym, respondent sam odpowiada na pytania.
Ankiety klasyfikujemy poprzez podział ze względu na dwa kryteria: sposób ich rozprowadzania (środowiskowa, pocztowa i prasowa) i sposób motywowania respondentów (jawna i anonimowa).
1. Środowiskowa (audytoryjna) - stosuje się ją wśród respondentów skupionych w jednym miejscu np. w klasie.
2. Prasowa - zamieszczona na łamach gazet, ma na celu zbadania pewnego faktu wśród osób ankietowanych rozproszonych np. po całym kraju.
3. Pocztowa - rozprowadzana przez pocztę, Internet lub pocztę e-mailową.
4. Jawna - skierowana do respondenta określonego imiennie lub gdy możliwe jest jego wskazanie na podstawie przypisanych mu cech.
5. Anonimowa - nie jest podpisywana imiennie, pytania skonstruowane są tak, aby respondent nie mógł zostać zidentyfikowany.
Tak jak w przypadku wywiadu, także ankieta musi spełniać wyznaczone i rygorystyczne zasady, wśród których należy wymienić:
1. Umiejętne zmotywowanie respondentów do udzielenia szczerych odpowiedzi.
2. Precyzyjne i poprawnie sformułowane pytania.
3. Troska o wygląd zewnętrzny ankiety.
4. Trójdzielna konstrukcja: instrukcja, część zasadnicza oraz metryczka.
5. Przed przystąpieniem do badań ankietowych wśród liczniejszej grupy, ankieta powinna zostać sprawdzona wśród małego grona w tzw. badaniach pilotażowych.
Wadą ankiety jest niemożność zweryfikowania prawdomówności, stopnia zrozumienia pytań i konsultacji ewentualnych wątpliwości. Należy ona także do technik zamkniętych, ponieważ wiąże się z uzyskiwaniem takich informacji, jakie ankieter może przewidzieć.
IV. Obserwacja
Obserwacja jest najbardziej wszechstronną techniką gromadzenia materiałów. To czynność badawcza, polegająca na gromadzeniu danych drogą spostrzeżeń. Obserwacją można nazwać prostą nieplanowaną rejestrację zdarzeń i faktów, ale także proces kontrolowanej obserwacji systematycznej z użyciem technik pomocniczych (kamery, magnetofonu i arkuszy obserwacyjnych włącznie).
Typy obserwacji:
1. Swobodna - stosuje ją w praktyce każdy nauczyciel i organizator. Daje ona sumę ogólnej wiedzy o przedmiocie zainteresowań lub pracy, pozwalając na sprawniejsze działanie w określonej dziedzinie, posiada y niskie walory diagnostyczne.
2. Systematyczna obserwacja bezpośrednia lub pośrednia - polega na planowym gromadzeniu spostrzeżeń przez określony czas w celu poznania lub wykrycia istniejących zależności między zjawiskami, rodzajami i kierunkami procesów zachodzących w zbiorowościach społecznych lub instytucjach.
3. Uczestnicząca występuje wtedy, gdy badacz staje się uczestnikiem badanej zbiorowości i jest przez nią akceptowany. Może mieć dwie postacie jawną lub ukrytą. Jawna ma miejsce, gdy grupa badana jest poinformowana o roli badającego, ukryta - występuje wtedy, gdy badana grupa nie jest świadoma roli, jaką spełnia nowy członek jej grupy.
Innego podziału technik obserwacyjnych dokonuje się ze względu na charakter zadania poznawczego i swoiste cechy zaplanowanej obserwacji:
1. Ciągła - prowadzi się ją przez dłuższy okres czasu, z dnia na dzień notowane są nowe, kolejne zmiany badanego zjawiska.
2. Fotograficzna - to zaplanowane, szczegółowe i ciągłe obserwowanie zjawiska w krótszym wymiarze np. okres trwania lekcji i w określonym czasie. Zachowanie rejestrowane jest jednocześnie w kontekście obserwacji oraz w ich naturalnym środowisku.
3. Próbki zdarzeń - obserwator skupia się na wybranych zdarzeniach lub sytuacjach, w których mają miejsce interesujące go zachowania. Badacz obserwuje dzieci i oczekuje na wystąpienie zdarzenia, które zostaje opisane w chwili pojawienia się.
4. Próbki czasowe - obserwator koncentruje swoją uwagę na wybranych aspektach zachowań pojawiających się w jednolitych, krótkich odstępach czasu. Długość i liczba tych odcinków powinna dostarczyć reprezentatywnych próbek czasowych badanego zjawiska. Technika ta nie uwzględnia kontekstu zjawiska, jest ona natomiast ekonomiczna ze względu na czas badania.
Narzędziem obserwacji jest np. arkusz obserwacyjny. Jest to inaczej kwestionariusz z wytypowanymi wszystkimi zagadnieniami, które objąć ma obserwacja. W określonych rubrykach pod określonym zagadnieniem rejestrowane są wszystkie spostrzeżone fakty, zdarzenia i okoliczności mające związek z danym zagadnieniem. Wcześniejsza typologia zagadnień nie pozwala na przeoczenie któregoś z nich oraz nadaje określony kierunek badaniom. Materiał badawczy można również gromadzić za pomocą notatek, opisów, dzienniczków obserwacyjnych, rejestracji dźwiękowej lub fotograficznej.
Dobrze przeprowadzoną obserwacje warunkują następujące wyznaczniki:
1. Premedytacja - przeprowadzenie informacji w celu rozwiązania ściśle i w pełni określonego zadania poznawczego.
2. Planowość - przeprowadzenie obserwacji według planu.
3. Celowość - obserwator skupia się wyłącznie na zjawiskach związanych z badaniem.
4. Aktywność - spostrzeżenia selekcjonowane są ze względu na przedmiot i cel poznania.
5. Systematyczność -obserwacja powinna trwać ciągle i być przeprowadzane według określonego systemu.
Diagnozowanie środowiska rodzinnego
niezbędną umiejętnością dobrego pedagoga.
Diagnoza to opis możliwie wszechstronny cech i objawów badanego zjawiska uzyskany w drodze obserwacji, badań specjalnych i eksperymentów, mających na celu zabranie danych dotyczących badanego przedmiotu i jego otoczenia.
Diagnoza środowiska rodzinnego to bardzo złożony proces. Pod kątem rodziny możemy badać dziecko w wielu aspektach np. trudności dziecka w uczeniu się, kłopoty wychowawcze. Możemy też badać rodziców np. problem alkoholowy. Już na samym początku naszej działalności musimy sobie zadać pytanie co chcemy zbadać? Co stanie się przedmiotem naszej obserwacji, jakie zjawisko.
Pierwszym krokiem jest zebranie danych, ustalenie faktów następnie zaś ustalenie diagnoz cząstkowych po czym dochodzimy do oceny globalnej, konkluzji.
W badaniach prowadzących do zdiagnozowania rodziny posługujemy się metodami. Jedną z metod jest wywiad, czyli rozmowa kierowana, która prowadzi do uzyskania jak największej informacji o badanej osobie.
Diagnozując rodzinę możemy posłużyć się na przykład wywiadem z rodzicami. Powinien on zawierać szczegółowe pytania podzielone na grupy:
I grupa to pielęgnacja wzrostu dziecka.
warunki materialne: praca i zarobki rodziców
warunki mieszkaniowe: ile osób zamieszkuje, podstawowy sprzęt, czy dziecko ma swój pokój, swoje miejsce do zabawy czy nauki
umiejętność rodziców w zapobieganiu zagrożeniom, higiena zdrowotna, żywienie
stan zdrowia rodziny, potrzeby
II grupa to wyrównywanie braków organicznych dziecka
czy dziecko ma ruch
III grupa to nabywanie ról społecznych w rodzinie
wdrażanie dziecka do życia
obowiązki domowe - dziecko ma, nie ma, ma w nadmiarze
IV grupa to stosunek dziecka do nauki
czy samodzielnie odrabia zadania
czy ma trudności w szkole
czy lubi swą szkołę
jakie przedmioty sprawiają mu trudności
jakie przedmioty lubi
V grupa to kształtowanie postaw prospołecznych
atmosfera rodzinna
czy rodzice przebywają z dziećmi
konflikty, awantury
styl wychowawczy
współdziałanie rodziców w wychowaniu
VI grupa to budzenie zainteresowań
czy jest księgozbiór
na jakie zajęcia dziecko uczęszcza
VII grupa to krąg wartości kulturowych
umiejętność dokonywania wyborów co dobre a co złe
motywy postępowania
VIII grupa to wprowadzenie do uczestnictwa w życiu kultury
Wszystkie pytania powinny być tak skonstruowane, aby umożliwiły badanej osobie swobodną i wyczerpującą odpowiedź. Wywiad powinien więc zawierać pytania otwarte.
Tylko po dokładnym zbadaniu struktury rodziny, stosunków panujących w rodzinie, po uzyskaniu wszelkich niezbędnych danych możemy mówić o dalszych procesach diagnozy. Diagnoza, aby była prawdziwa musi odznaczać się rzetelnością badań.
Diagnozowanie rodziny w aspekcie trudności wychowawczych.
Na trudności wychowawcze składają się problemy, jakie dziecko( małe, dorastające)stwarza rodzicom i nauczycielom w procesie swojego psychofizycznego i społecznego rozwoju.
Sformułowana definicja zawiera dwa ważne elementy:
Sytuację, która wymaga integracji wychowawczej
Przebieg rozwoju dziecka i jego uwarunkowania
Obydwa elementy są ze sobą ściśle sprzężone i powinny być rozpatrywane łącznie. Pozwala to uniknąć błędów w ocenie wychowanka; zmniejsza częstotliwość używania określeń ,, trudne dziecko" czy ,, trudny uczeń'' , zwłaszcza w sytuacjach, które nie dają ku temu żadnych podstaw. Ułatwia prawidłowe ustalenie, co jest rzeczywiście trudnością (problemem) wychowawczą i wymaga skupienia na sobie uwagi pedagogów, bądź rodziców. Umożliwia tak ważne w procesie wychowania diagnozowanie i prawidłowe wytyczenie kierunków oraz rodzaju działań zapobiegających lub korygujących braki czy nieprawidłowości.
Wychowawca powinien zdawać sobie sprawę z niebezpieczeństwa, jakie stwarza duża funkcjonalność określenia trudności wychowawcze w języku potocznym, jego pojemność treściowa oraz łatwość posługiwania się określeniem, które bez względu na sformułowania szczegółowe dyskwalifikuje młode pokolenie. Terminem tym operuje się często w przypadkach, kiedy przede wszystkim dziecko napotyka trudności i doznaje niepowodzeń lub narażone jest przez dorosłych na wstrząsy, stresy, frustracje, a także wówczas, gdy mamy do czynienia ze zjawiskami pozytywnymi z punktu widzenia ogólnego rozwoju wychowanka, ale stawiającymi rodziców i nauczycieli wobec sytuacji nowych, nietypowych, wymagających zmiany dotychczasowych metod wychowawczych, niekiedy również zmiany w stosunku do dziecka. Przykładem mogą być uczniowie wybitnie uzdolnieni, o wyraźnie i silnie ukierunkowanych zainteresowaniach, dociekliwi i krytyczni nie mieszczący się w ramach codziennego życia szkoły.
Zbyt szerokie ujmowanie zjawiska trudności wychowawczych jest szkodliwe, ponieważ sprzyja deformowaniu rzeczywistości poprzez nadmierne eksponowanie problemu. W świadomości społecznej łatwo wykształca się błędne przekonanie, że obecnie wychowanie dzieci jest działalnością przekraczającą możliwości rodziców i nauczycieli, niekiedy pogłębia nastroje defetystyczne, niechęć do posiadania potomstwa oraz, niechęć do posiadania potomstwa oraz niechęć do zawodu nauczyciela. Zjawiska te dają się zarejestrować już obecnie i konieczne jest przeciwstawienie się im.
Współcześnie proces ogólnego rozwoju dzieci i młodzieży przebiega w warunkach z wielu przyczyn bardzo złożonych . Dotyczy to wszystkich sfer kształtowania się osobowości i przygotowania młodego pokolenia do życia. Wzmocnieniu ulegają wpływy pozarodzinne i pozaszkolne, z którymi wychowawcy muszą się liczyć, jeśli chcą być intelektualnymi i moralnymi przewodnikami swoich wychowanków.
Wiele występujących u dzieci braków ma swoje ewidentne uwarunkowania genetyczne. Fakt ten powoduje, że władze oświatowe wprowadzają coraz to więcej zmian w systemie kształcenia i wychowania młodego pokolenia. Diagnozowanie rodziny ma tutaj bardzo duże znaczenie. Tylko poprzez dobrze postawioną diagnozę możemy stwierdzić czy pojawiające się problemy wychowawcze mają swoje uwarunkowania genetyczne czy też są wynikiem innych zaburzeń lub procesów rozwijających się w dziecku.
Klasyfikacja trudności wychowawczych
Rzeczywiste trudności wychowawcze ująć można w następujące grupy:
Trudności wynikające z zaniedbań wychowawczych oraz negatywnych oddziaływań środowiska rodzinnego;
Trudności związane z niepowodzeniami szkolnymi dzieci i młodzieży
Trudności spowodowane błędami wychowawczymi, głównie w środowisku rodzinnym;
Trudności wynikające z nieprawidłowego funkcjonowania rodziny;
Trudności związane z psychofizycznym rozwojem dziecka (przebyte choroby, tzw. deficyty lub mikrodefekty rozwojowe, zaburzenia w sferze emocjonalnej - nadpobudliwość lub zahamowania);
Trudności wzrostu;
Trudności wyłaniające się w kontekście rozbieżności dążeń, oczekiwań i ambicji rodziców oraz dążeń i zainteresowań dzieci.
Ujęcie sytuacji trudnych wychowawczo w grupy nie oznacza, że nie ma między nimi związków. Zachodzą tu wielorakie sprzężenia zwrotne. Dokładna znajomość mechanizmów powstawania zjawisk wychowawczo niepożądanych pozwala na podjęcie skutecznej działalności profilaktycznej, terapeutycznej lub resocjalizacyjnej.
Jednakże, aby takie działania podjąć należy przeprowadzić dokładne zdiagnozowanie środowiska rodzinnego dziecka. To rodzina jest pierwszym i podstawowym środowiskiem wychowawczym.
Diagnozowanie rodziny w aspekcie potrzeb opiekuńczo- wychowawczych.
Środowisko rodzinne możemy diagnozować również pod kątem niezaspokajanie niezbędnych dla prawidłowego rozwoju dziecka zarówno psychicznych, jak i fizycznych potrzeb. Najczęściej przejawia się ono w głodzeniu dziecka, braku dbałości o jego higienę, ubranie, zdrowie, kształcenie. Dziecko zaniedbywane charakteryzuje się stosunkowo niskim wzrostem i wagą, w porównaniu z rówieśnikami, apatią, biernością, ma zniszczone, brudne, niedostosowane do pory roku ubranie, brakuje mu przyborów szkolnych. Analizując tę problematykę należy pamiętać o wzajemnym przenikaniu się patologicznych form zachowań i o ich nakładaniu się. W efekcie tego zjawiska dziecko nigdy nie jest krzywdzone wyłącznie w jeden z sposobów np. (maltretowanie emocjonalne czy bierne formy przemocy fizycznej stają się niekiedy tożsame z zaniedbywaniem potrzeb psychicznych oraz fizycznych dziecka itp.).
Potrzeba więc dokładnej diagnozy, szczegółowych pytań otwartych zastosowanych w wywiadzie, aby podjąć odpowiednie kroki pomocy dzieciom i ich rodzicom.