Pojęcie społecznego niedostosowania

Według L. Pytki pojęcie społecznego niedostosowania odnosi się do rozmaitych zaburzeń w społecznej adaptacji jednostki i w świetle literatury przedmiotu o wiele łatwiej jest odpowiedzieć na pytanie, w jaki sposób się ono przejawia, niż czym jest.

Na zorganizowanej przez UNESCO w 1952 roku konferencji poświęconej wychowaniu i zdrowiu dzieci w Europie ustalono następującą definicję dziecka społecznie niedostosowanego (nieprzystosowanego): „za dziecko społecznie nieprzystosowane uważa się takie dziecko, które jest niezdolne do swobodnego uczestnictwa w życiu swej grupy i do reagowania na jej wymagania w sposób możliwy do przyjęcia.” Autorzy tej definicji zwrócili uwagę na socjologiczny aspekt społecznego niedostosowania, pomijając jego aspekt psychologiczny.

Termin ,,niedostosowanie społeczne”, wprowadziła do literatury pedagogicznej
w Polsce w 1959 roku Maria Grzegorzewska. Spopularyzowała ona wśród polskiego nauczycielstwa i różnego rodzaju działaczy społecznych określenie młodzieży niedostosowanej społecznie sformułowane przez Światowy Związek Instytucji Opieki nad Dziećmi i Młodzieżą. Określenie to brzmi: “MŁODZIEŻ NIEDOSTOSOWANA” - to zespół wszystkich nieletnich wymagających specjalnych metod wychowawczych, metodyczno-psychologicznych i medycznych; tych wszystkich, wobec których z jednej strony pracodawca i urzędy publiczne muszą zastosować metody specjalne, z drugiej zaś strony wychowawcy muszą się uciekać do sposobów specjalnych; tych wszystkich, dla których trzeba czegoś innego niż dla zespołu innych. Bardzo istotną cechą dodatniego tego określenia jest położenie nacisku na zobowiązanie społeczeństwa wobec dziecka niedostosowanego społecznie, a nie na mankamenty tegoż dziecka.

Inną definicję pojęcia podaje O. Lipkowski, według którego ,,NIEDOSTOSOWANIE SPOŁECZNE - to zaburzenie charakterologiczne o niejednolitych objawach, spowodowane niekorzystnymi zewnętrznymi lub wewnętrznymi warunkami rozwoju, a wyrażające się wzmożonymi i długotrwałymi trudnościami w dostosowaniu się do normalnych warunków społecznych i w realizacji zadań życiowych danej jednostki.” W definicji tej - opartej na przesłankach psychologicznych i socjologicznych - cytowany autor wskazuje zarówno na warunki etiologiczne, jak i na ujemne skutki niedostosowania dla jednostki i pośrednio dla środowiska społecznego.

Oto poglądy niektórych polskich autorów na temat zjawiska niedostosowania społecznego.

Lidia Mościcka zauważa, iż niedostosowanie społeczne „rozumiane bywa jako proces bądź stan. Procesem nazywamy względnie jednorodne serie zjawisk, powiązane zależnościami przyczynowymi lub strukturalno - funkcjonalnymi. Niedostosowanie jednostki jako stan jest to system zachowań, działań i środków zmierzających do zaspokojenia istotnych dla niej potrzeb, społecznie nieakceptowany, zakazany przez kodeks prawny, obyczajowy bądź etyczny.”

Przy czym Cz. Czapów i St.. Jedlewski rozpatrując pojęcie niedostosowania społecznego w oparciu głównie o kryteria socjologiczne z uwzględnieniem ról społecznych pełnionych przez jednostkę w społeczeństwie twierdzą, że osobników niedostosowanych społecznie charakteryzują „mniej lub bardziej trwałe reakcje dewiantyczne, wyróżnione nie ze względu na jakikolwiek system społeczny, ale ze względu na system społeczny ujmowany jako element konstelacji systemów społecznych, obejmujących ludzi tworzących zbiorowość współczesnego państwa. Skrajne nasilenie tego rodzaju reakcji, czyli generalnych reakcji dewiantycznych, stanowi wyraz antagonistycznego ustosunkowania się do państwa i norm, które określają jego funkcjonowanie.”

Opierając się na czynnikach psychologicznych, Halina Spionek uważa za dzieci niedostosowane społecznie takie jednostki, „u których zaburzeniu uległa sfera emocjonalno - wolowa oraz rozwój charakteru i osobowości, co powoduje często zakłócenia stosunków społecznych między dziećmi a ich otoczeniem.”

Przy tym do istotnych przyczyn takiego stanu rzeczy autorka zalicza m.in. błędy wychowawcze w rodzinie i w szkole, które w niekorzystnych warunkach życia i nauki dziecka wzmagają trudności wychowawcze i prowadzą do objawów wczesnego wykolejenia w postaci: ucieczek z domu, wagarów, kradzieży, picia alkoholu itp.

Przyczyny niedostosowania społecznego

Wyróżnia się trzy grupy:

1. Społeczne uwarunkowania nieprzystosowania społecznego.

Społeczne czynniki rozwoju.

Rozwój psychiczny dziecka uwarunkowany jest zadatkami organicznymi i własną działalnością jednostki, ale zależy również od środowiska zewnętrznego, przede wszystkim społecznego. Wszystkie czynniki rozwoju łączą się ze sobą i są od siebie uzależnione, jednakże specjalne znaczenie przypisuje się środowisku społecznemu ze względu na jego rolę w kształtowaniu psychiki ludzkiej. Doświadczenia, które tworzą się w toku interakcji dziecka otoczeniem, stanowią potem podstawę jego społecznej działalności. Tak właśnie rozwija się socjalizacja, czyli „proces kształtowania osobowości dziecka i przystosowania go do życia zbiorowości, polegający na uczeniu go i wprowadzaniu do kultury, umożliwiający mu porozumiewanie się i inteligentne działanie w jej ramach.”

O społecznym uwarunkowaniu rozwoju psychiki człowieka przekonują przykłady tzw. „dzikich dzieci”, które wychowały się w skrajnej izolacji od społeczeństwa ludzkiego (Rosja- dzieci chowane przez wilki). U dzieci tych nie rozwinęły się typowo ludzkie cechy, takie jak postawa pionowa, chwytanie i manipulowanie przedmiotami. W związku z tym nie rozwinęły się też: myślenie, mowa, inteligencja.

Jako że w procesie wychowawczym środowisko społeczne ma tak istotne znaczenie, trudności przystosowawcze są zwykle spowodowane przez środowisko, które jest pod jakimś względem wadliwe.

2. Psychologiczne podstawy nieprzystosowania społecznego

Na rozwój psychologiczny dziecka wywierają wpływ trzy środowiska:

I. Środowisko rodzinne:

Środowisko rodzinne - dziecko uczy się przez kontakt z matką, przez reakcję innych na jego zachowanie np. płacz

Podkreślono, że istotne znaczenie w rozwoju dziecka mają podłoże emocjonalne - zaburzeń sfery uczuciowej rodziny.

Czynniki negatywne , które mają zaburzający wpływ na rozwój dziecka:

• niezgoda wśród rodziców,

• brak wzajemnego szacunku,

• zbyt szybkie tempo życia rodzinnego,

• niewłaściwe metody wychowawcze.

St. Batawia, A. Strzembosz i E. Żabczyńska - stwierdzili, że istnieje bardzo duża zależność między środowiskiem rodzinnym, a zachowaniami antyspołecznymi. U wszystkich badanych nieletnich, ich rodzice wadliwie sprawowali funkcje wychowawczo-opiekuńcze.

Emocjonalna więź dziecka z rodzicami - jest podstawą w rozwoju dziecka.

Powstanie u dzieci różnego typu zaburzeń w zachowaniu prowadzących do niedostosowania społecznego a związanych ze środowiskiem rodzinnym, świadczy o dysfunkcjonalności rodziny w zakresie funkcji socjalizującej.

Dysfunkcjonalność ta może przejawiać się w szeregu zjawisk, wśród których najistotniejsze to :

• rozbicie rodziny przez śmierć, rozwód czy separację rodziców

• atmosfera napięcia i dysharmonii: osłabienie więzi uczuciowej między rodzicami, brak poczucia wspólnoty rodzinnej

• patologia rodziny: alkoholizm, prostytucja, zachowania przestępcze

• brak miłości i akceptacji w stosunku do dzieci

• błędy wychowawcze rodziców: zbytnia uległość, nadmierna surowość, niekonsekwencja

• postawy: odtrącania, unikania, nadmiernego ochraniania, nadmiernych wymagań

Wymienione zjawiska są przyczyną niezaspokojenia podstawowych potrzeb dziecka:

• pewności i poczucia bezpieczeństwa

• solidarności i łączności z bliskimi osobami

• miłości

• uznania.

Prowadzi to do szeregu zaburzeń jak: infantylizm psychiczny, niedojrzałość emocjonalna, nadpobudliwość, nerwicowość, Aż do zachowań antysocjalnych włącznie.

Lęk dziecięcy może mieć źródło w niezaspokojonych potrzebach. Brak poczucia bezpieczeństwa, miłości, bliskości może wywoływać bardzo silne emocje, w tym lęk
i powodować zachowania, mające na celu zmniejszenie odczuwanego niepokoju np. poprzez nieprzerwany kontakt z matką, uniemożliwiający w skrajnej postaci prawidłowe funkcjonowanie.

Lęk leży u podstaw zaburzeń nerwicowych, które są patologicznymi strategiami radzenie sobie z odczuwanym, długotrwałym, silnym napięciem. Silny lęk jest bardzo nieprzyjemnym doznaniem, dlatego dzieci podejmują różne działania, zachowania, które mają zredukować negatywne odczucia. Każde wypróbowane działanie, które nawet krótkotrwale obniży niepokój, może zostać utrwalone. Radzenie sobie w trudnej sytuacji jest poszukiwaniem rozwiązania problemu lub stosowaniem strategii skoncentrowanej na zmianie sposobu odczuwania lub zmianie sposobu postrzegania danej sytuacji. Reakcje te utrwalają się i przyjmują formę stałego, sztywnego wzorca reagowania.

Najczęściej mówi się o następujących patologicznych strategiach:

• ucieczka w chorobę - początkowe reakcje fizjologiczne będące objawem lęku zostają utrwalone, gdyż pozwalają uniknąć lękotwórczej sytuacji; oczywiście mechanizm ten nie jest przez dzieci uświadamiany, utrwala się, bo w danej sytuacji redukuje lęk
  i w ten sposób zostaje wzmocniony;

• nawyki ruchowe - dzieci w sytuacji napięcia często są pobudzone ruchowo, dlatego
  u niektórych rozładowanie negatywnych emocji może nastąpić poprzez ruch, który okresowo znosi napięcie; u dzieci często pojawia się obgryzanie paznokci, onanizowanie się, wyrywanie włosów, ssanie palca; zachowanie takie może utrwalić się na zasadzie fiksacji, naśladownictwa i wzmocnienia, próby krytyki takiego zachowania nie są skuteczne, ponieważ podnoszą napięcie dziecka, uruchamiając mechanizm błędnego koła;

• maskowanie lęku - w tej strategii dzieci próbują sobie radzić uruchamiając reakcję przeciwną do lęku np.: brawurą, błaznowaniem czy nieadekwatną do wieku powagą. Zachowania takie mogą się utrwalić wzmocnione chwilową redukcją napięcia
  i uzyskaniem aprobaty w środowisku;

• zmiana percepcji, czyli strategia poznawcza - dziecko próbuje zmienić sposób spostrzegania sytuacji bądź siebie samego, mogą pojawić się konfabulacje: dziecko nie radząc sobie z faktami tworzy swój „lepszy” świat; innym sposobem poradzenia sobie może być regres do wcześniejszego okresu rozwojowego; podobnie metodą radzenia sobie z lękiem może być myślenie magiczne, które utrwalone może doprowadzić do powstania natręctw, gdyż dziecko łatwo utrwala wzorzec myślenia
  i działania, które znosi lęk i daje poczucie kontroli nad sytuacją;

• ucieczka w wybrane zachowanie - dziecko szuka zachowania, które w danym momencie obniży lęk: może to być uzależnienie od telewizji czy komputera, objadanie się bądź powstrzymywanie się od jedzenia; koncentracja na danym zachowaniu uwalnia na jakiś czas od lęku, ale prowadzi do coraz bardziej skomplikowanych zaburzeń, ponieważ dziecko zaczyna stosować coraz więcej niekonstruktywnych sposobów radzenia sobie.

Nie każda sytuacja lękowa skutkuje objawami nerwicowymi. Ale każdy objaw lękowy jest informacją o tym, że dziecko przeżywa coś trudnego. Często ta informacja nie jest przekazywana wprost, dlatego każde zachowanie dziecka sygnalizujące niepokój, unikanie określonych sytuacji, nasilone objawy wegetatywne - powinno zwracać uwagę i uruchamiać działania pomocowe.

II. Środowisko szkolne:

Środowisko szkolne, złożone i niejednorodne pod względem struktury organizacyjnej oraz jakości społeczno - wychowawczej, odgrywa doniosłą rolę w rozwoju dziecka.

K. Pospiszyl uważa szkołę za główny, obok rodziny, czynnik kształtowania osobowości jednostki; szkoła wprowadza dziecko w rzeczowe stosunki między ludźmi, zapoznaje je z pracą i odpowiedzialnością. Jednakże bywa także ogniwem w procesie patologizacji, miejscem porażek i niepowodzeń.

J. Konopnicki zauważa, że szkołę często obarcza się winą za pogłębianie stresów dziecka, jednakże w wielu wypadkach i sama szkoła powoduje stresy. Jako istotne, w środowisku szkolnym możemy wyróżnić :

• stosunki interpersonalne nauczyciel - uczeń i vice versa;

• stosunki ucznia ze współuczniami;

• utrudnienia i opóźnienia w nauce szkolnej.

Niepowodzenia szkolne wyciskają szczególne piętno w rozwoju psychofizycznym dzieci
i młodzieży. Prowadzą do dewiacji i niedostosowania społecznego.

Szkoła, mimo że jest świadomie przez fachowców organizowanym środowiskiem wychowawczym, może stać się - na skutek występujących w niej negatywnych zjawisk - wzmocnieniem lub nawet pierwotną przyczyną niedostosowania społecznego dziecka.

Do traumatyzujących zjawisk związanych ze środowiskiem szkolnym zalicza się :

• przeładowanie programów, schematyzm w ich realizacji

• brak indywidualizacji w nauczaniu i wychowaniu

• stosowanie nieracjonalnych wymagań

• metody represji i przymusu.

Są to wszystko przyczyny niepowodzeń szkolnych. Przeżyte porażki wpływają na obniżenie samooceny dziecka, brak wiary we własne siły i motywacji do dalszej nauki.

Nauczyciel, który nie potrafi w porę usunąć czynników zniechęcających ucznia do szkoły lub też sam go zniechęca, prędzej czy później napotka obojęt­ność dziecka na wszelkie poczynania wychowawcze. Niekiedy dochodzi do tego wrogość ucznia do wszystkiego, co wiąże się ze szkołą i nauczycielem. Uczeń nie tylko powinien być ze szkołą związany emocjonalnie, ale powinien czuć się w niej bezpieczny, musi widzieć dla siebie jakąś szansę. Przez szansę rozumiemy osiągnięcie sukcesu. Brak sukcesu w życiu dziecka wytwarza niepożądane odruchy obronne, negatywne formy zachowania, które czynią je w grupie szkolnej „nieszczęśliwym”. Pojęcie sukcesu nie jest tu tak jednoznaczne, jak w potocznym rozumieniu. W przypadku ucznia niezdolnego lub mało zdol­nego utrzymywanie się na poziomie ocen dostatecznych dzięki własnemu wysił­kowi i systematycznej pracy może być traktowane jako osobisty sukces. I od­wrotnie — oceny bardzo dobre przy dużych czy wybitnych zdolnościach wcale nie muszą być wykładnikiem sukcesu a wypadkową wielu czynników, w któ­rych własny wysiłek odgrywa najmniejszą rolę. Rozpatrywanie uczniowskiego prawa do sukcesu wymaga od nauczyciela pamiętania o zróżnicowaniu pozio­mu uczniowskich zdolności. Prawo do sukcesu na miarę swych możliwości mają również dzieci upośledzone umysłowo.

Do nierzadko spotykanych wadliwych stylów pracy pedagogicznej nauczyciela, które prowadzą do konfliktów z uczniami należą m.in.: przesadna surowość w osądzaniu postępowania uczniów; niekonsekwencja w poczynaniach wychowawczych; nieumiejętność wykrywania wczesnych form zaburzeń w zachowaniu się dzieci i młodzieży.

Nauczyciele kierują pod adresem np. uczniów niedostosowanych społecz­nie uwagi zbyt ostro dezaprobujące ich zachowanie (obrzucanie epitetami: „recydywista”, „kryminalista”). Niektórzy nauczyciele doprowadzają często do izolowania uczniów niedostosowanych z zespołu dzieci w klasie, wskazują niedostosowanych jako przykład złego postępowania, przestrzegają przed wszel­kimi kontaktami z nimi.

Nadmiernie surowa postawa nauczycieli odbija się także na stosunku tych nauczycieli do rodziców dzieci sprawiających trudności wychowawcze. Rodzi­com bez przerwy mówi się jedynie o negatywnych cechach postępowania ich dzieci, krytykuje się wszystko, co robi dane dziecko na terenie szkoły. Przy okazji wywiadówek i innych spotkań z rodzicami publicznie wytyka się niepoprawne zachowanie uczniów sprawiających trudności wychowawcze.

Drugim typem postawy nauczyciela, który przyczynia się do powstania konfliktów w szkole, są niekonsekwencje w poczynaniach wychowawczych. Zasadniczą cechą nauczyciela niekonsekwentnego jest duża zmienność posta­nowień, chwiejność w ocenianiu sytuacji wychowawczych, a także niekonsekwencja w stosowaniu kar i nagród. Charakteryzuje ich także duża niestabilność w zakresie osądu zachowania się dzieci trudnych. Raz wykazują w stosunku do nich postawę przyjacielską, tolerancyjną, innym znów razem przyjmują postawę przesadnie dezaprobującą zachowanie uczniów sprawiających trudności wychowawcze.

Szkoła dość opieszale nadąża za najnowszymi zdobyczami postępu wiedzy pedagogicznej i psychologicznej, w związku z czym nie posługuje się odpowiednimi metodami diagnostycznymi, służącymi do wykrywania początkowych manifestacji zaburzeń w zachowaniu. Stosuje z reguły tradycyjne metody ocen i obserwacji. Zwraca uwagę dopiero na poważniejsze wykroczenia, które nie są łatwe do usunięcia, ponieważ przez wielokrotność ich występowania potrafiły się one już silnie utrwalić.

Niechęć do szkoły powoduje nawiązywanie niewłaściwych kontaktów pozaszkolnych, wagary, co jest jednym z pierwszych symptomów wykolejania się dziecka, procesu prowadzącego do niedostosowania.

III. Środowisko rówieśnicze:

W procesie uspołeczniania dziecka ważną rolę odgrywają grupy rówieśnicze. Uczestnictwo w tych grupach jest bardzo pożądane w procesie wychowania. Pozwala dziecku zaspokoić psychiczne i społeczne potrzeby, dodaje mu pewności siebie, ma ono poczucie przynależności do danej grupy, czuje się potrzebne i akceptowane. Takie grupy tworzą się spontanicznie i polegają głównie na spędzaniu wolnego czasu w swoim towarzystwie przez dzieci.

Grupa rówieśnicza może się jednak okazać nieodpowiednim miejscem dla wzrostu dziecka. Może przekształcić się w grupę przestępczą. Dziecko wchodząc w taką grupę traci kontakt z rodziną. Rodzice nie są już na pierwszym miejscu, lecz koledzy z grupy. Trzeba jednak pamiętać, że grupa rówieśnicza sama z siebie nie jest przekaźnikiem wartości kulturowych. Dzieci bowiem przychodzą tu z wartościami, które nabyli w domu rodzinnym lub w szkole. W grupie dokonuje się wymiana tych wartości pomiędzy rówieśnikami. Jeżeli dziecko pochodzi z rodziny, w której panują silne więzi, dziecko pozostanie przy swoich wartościach. Opuści grupę, jeśli będą dominowały w niej zachowania przeciwne jego hierarchii wartości. Jeżeli natomiast grupa jest dla dziecka formą ucieczki, miejscem najistotniejszym, wówczas wchłonie te zasady i normy, którymi kieruje się grupa i uzna je za swoje. Dzieje się tak szczególnie z tymi dziećmi, w domach których narastają konflikty. Dokładają się do tego niepowodzenia szkolne. Dziecko czuje się niechciane, nieakceptowane, lekceważone i zaczyna szukać swojego miejsca. Natrafia na osoby z problemami podobnymi do swoich, co daje mu poczucie bezpieczeństwa. Wspólnie rozpoczynają aktywność niezgodną z normami narzucanymi przez świat dorosłych, od których dostali tyle upokorzeń, zranień, kar. Działalność dziecka w takiej grupie pozostawia trwałe ślady w jego psychice. Nabywa tu umiejętności i przyzwyczajenia, które później stosuje w życiu dorosłym. Zło popełniane przez grupy nieletnich nabiera coraz szerszego rozmiaru i pogłębia ich proces demoralizacji, niedostosowania społecznego i wykolejenia się.

Czynnikiem sprzyjającym tworzeniu się grup z cechami niedostosowania społecznego jest również niewystarczająca kontrola nad grupami dzieci i młodzieży ze strony rodziców
i innych instytucji wychowawczych.

3. Biologiczne, biopsychiczne - koncepcje związane z genetyką, zmianami hormonalnymi.

Czynniki biopsychiczne: uszkodzenia lub schorzenia Centralnego Układu Nerwowego, zaburzenia endokrynologiczne (wywołujące dewiacje osobowościowe)

Do biologicznych, czyli wewnętrznych przyczyn. niedostosowania społecznego, zalicza się zaburzenia neurodynamiczne, zaburzenia osobowości, określone w kategoriach psychopatii, oraz przyczyny organiczne. „Zaburzenia równowagi procesów nerwowych mogą uniemożliwić prawidłową regulację zachowania człowieka oraz utrudnić jego własne przystosowanie do otoczenia. Mo­gą one wynikać z nadmiernie nasilonego pobudzania, hamowania lub ruchliwości. Odpowiednio do rodzaju, nasilenia i zakresu zaburzeń, zachwianiu ulegają różne czynności psychiczne człowieka oraz jego zachowanie”.

J. Konopnicki zwrócił uwagę na przyczyny powstające w czasie życia płodowego i w chwili rodzenia się dziecka. Opierając się na badaniach Z. Rydyńskiego, stwierdził, że „przyczyny środowiskowe wrodzone są u nas stosunkowo mało znane, a ogromnie ważne we właściwym rozpoznaniu niedostosowania i prawidłowej terapii. Właściwa lub niewłaściwa ciąża, a także skutki porodowego uszkodzenia mózgu mogą rzutować w sposób zasadniczy na osobowość jednostki i na całe jej życie. U osobników z porodowymi uszkodzeniami mózgu (PUM) powstają niekiedy nieznane zaburzenia charakteru, kiedy indziej ciężkie zespoły psychopatyczne, czasem wybitne, choć jednokierunkowe zdolności, a triasami ciężkie niedorozwoje”. Dzieci o opisanych uszkodzeniach mają poważne trudności w dostosowaniu się do środowiska, łatwo wpadają w konflikty z otoczeniem, są podatne na bodźce nerwicotwórcze, cechuje je albo nadpobudliwość ruchowa, albo powolność.

Trudności w dostosowaniu społecznym mają też dzieci po przebytych ciężkich chorobach w okresie wczesnego dzieciństwa. Również i one wymagają , starannej ochrony przed sytuacjami stresowymi, gdyż osłabiony organizm łatwo załamuje się w warunkach trudnych.

Zaburzenia określone mianem psychopatii, charakteropatii i socjopatii są trudne do rozróżnienia ze względu na takie same objawy, jakie przejawiają się w zaburzeniach charakteru, dążeń i motywacji działania, temperamentu, w niedorozwoju uczuć wyższych oraz w takich cechach, jak: drażliwość, wybuchowość, niszczycielstwo, zaburzenia napędu psychoruchowego, chwiejność afektywna, zmienność nastroju itp. Różnica między psychopatią, charakteropatią i socjopatią dotyczy przyczyn powstania tych zaburzeń. Psychopatia określana bywa najczęściej jako zaburzenia o podłożu dziedziczno-konstytucjonalnym, charakteropatia jako zespół uwarunkowany organicznymi uszkodzeniami mózgu, socjopatia jako rezultat wadliwych oddziaływań środowiskowych. Wyróżnia się wiele typów psychopatii na podstawie dominujących sposobów zachowania, takich jak: pobudliwość, niestałość, żądza znaczenia, sensatywność, uczuciowy chłód, kłamliwość, aspołeczność.

Zdaniem I. Bowlbego na rozwój osobowości psychopatycznej mogą wpłynąć następujące czynniki: brak możliwości wytworzenia się stosunku uczuciowego do matki w pierwszych trzech latach życia; deprawacja uczuć w pierwszych czterech latach życia; zmiany osób, które pełniły rolę matki w tym czasie. Działanie wymienionych czynników może prowadzić do wytworzenia takich cech, jak: powierzchowność w kontaktach z ludźmi, brak głębszych przyjaźni, oschłość, nieprzystępność, brak zaangażowania, skłonność do kłamstwa.
U psychopatów rzadko stwierdzane są zaburzenia sfery intelektualnej..

Inną grupę wewnętrznych przyczyn niedostosowania społecznego stanowią zaburzenia pochodzenia organicznego, takie jak: niedorozwój umysłowy bądź zwyrodnienie mózgowe, encefalopatie po zapaleniu mózgu lub opon mózgowych, encefalopatia po gruźlicy mózgu, zmiany spowodowane alkoholizmem i narkomanią, itp. Encefalopatia stanowi więc defekt po przebytym uszkodzeniu ośrodkowego układu nerwowego i przejawia się w postaci: zaburzeń charakteru, nadmiernej pobudliwości, wybuchowości, trudności w koncentracji, dużej podatności na zmęczenie, małej tolerancji na frustrację itp. Objawy takie prowadzą do trudności w codziennym życiu i nasilają konflikty z otoczeniem w sytuacjach trudnych.

---