Handel międzynarodowy, mimo postępującej globalizacji, jest nadal jednym z głównych powiązań gospodarek poszczególnych państw z gospodarką światową. Dlatego znajomość praw i reguł obowiązujących w tym handlu na przestrzeni wieków ma duże znaczenie dla zrozumienia mechanizmów nakręcających wzrost i stymulujących rozwój gospodarczy współcześnie. Handel międzynarodowy umożliwia wykorzystanie większej ilości czynników wytwórczych oraz większą produkcje i konsumpcje dóbr i usług. Dlaczego kraje z sobą handlują? Odpowiedz wydaje się być rzeczywista! Kraje handlują, po to, aby zdobyć produkty i czynniki produkcyjne, których same nie maja i nie mogą produkować. Ale ta odpowiedz odsłania zaledwie rąbek rzeczywistości! Oczywiście, niektóre dobra i czynniki produkcyjne są fizycznie nieosiągalne, np. w Polce nie mamy warunków do uprawy kawy czy herbaty. Jeśli chcemy to dobro mięć, musimy je importować. Korzyści absolutne polegają na tym, ze dany kraj jest bardziej efektywniejszy w produkcji danego dobra od innego kraju. Korzyści komparatywne polegają na tym, ze jeden kraj może produkować dane dobro, po niższych kosztach alternatywnych od innego kraju. Kraje handlujące ze sobą eksportują te dobra, w produkcji których maja korzyści komparatywne i dzięki temu osiągają korzyści. Każdy z krajów dokonuje zakupów po niższej cenie, niż ta, jaka musiałby zapłacić produkując dobro samodzielnie. Kraje maja więcej produktów dzięki wymianie międzynarodowej, niż gdyby produkował obydwa dobra u siebie. Handel międzynarodowy przynosi wiec korzyści obydwu stronom.
Korzyści wynikające z handlu międzynarodowego.
Handel zagraniczny (międzynarodowa wymiana) to całość stosunków wymiennych w świecie, między wszystkimi krajami lub zrzeszeniami. Wymiana międzynarodowa, jako wynik specjalizacji i wzrostu skali produkcji, umożliwia - dzięki rozszerzeniu rynku zbytu - racjonalne wykorzystanie zasobów czynników produkcji, jakimi dysponuje dany kraj, zazwyczaj bowiem rynki narodowe nie są na tyle chłonne, aby zapewniały zbyt masowej i wyspecjalizowanej produkcji. Gdy jakiś kraj prowadzi politykę autarkii, tj. próbuje samodzielnie rozwijać wszystkie możliwe dziedziny produkcji, musi rozpraszać posiadane środki. W efekcie skala produkcji jest mała, koszty wytwarzania i ceny wysokie, stopień nowoczesności niezbyt duży, a część posiadanych czynników produkcji nie wykorzystana w sposób racjonalny. Ponadto rozwój niektórych dziedzin produkcji ze względu na niedostatek pewnych czynników produkcji lub zbyt wysokie koszty wytwarzania jest ograniczony, a czasem wręcz niemożliwy. Natomiast specjalizacja i wymiana międzynarodowa, prowadząc do rozszerzenia rynków zbytu, pozwalają na lepsze wykorzystanie posiadanych czynników produkcji w poszczególnych krajach włączonych w system międzynarodowej współpracy.
Większość korzyści z handlu zagranicznego wynika z alokacji zasobów dokonywanej w najbardziej efektywny sposób oraz z obniżki społecznych kosztów alternatywnych - każdy obszar geograficzny produkuje oraz dokonuje wymiany tych towarów, które jest mu najłatwiej produkować. Łączna produkcja krajów oraz ich możliwości konsumpcji są największe wtedy, gdy poszczególne kraje wytwarzają dobra o niskim koszcie alternatywnym zamieniając je na towary o wysokim u nich koszcie alternatywnym. A. Smith określił następująco ponad dwieście lat temu istotę korzyści z handlu: „Maksymą każdego roztropnego gospodarza jest niepodejmowanie produkcji czegokolwiek co kosztowałoby go więcej niż zakup takiego dobra”. Oprócz tego handel zapewnia dostęp do szerszej i bardziej różnorodnej oferty towarowej. Korzyści z handlu międzynarodowego widać najbardziej wyraźnie w tych sytuacjach, w których jakiś towar w ogóle nie jest produkowany w danym kraju i musi być importowany.
Handel międzynarodowy promuje także specjalizację, której korzyści są oczywiste. Koncentrując się na produkcji niewielkiej ilości towarów i sprzedając je na rynku międzynarodowym, dany kraj zbiera korzyści większej efektywności w skali produkcji. Handel międzynarodowy może przyczynić się do oszczędności zasobów.
Dzięki wymianie międzynarodowej rośnie zapotrzebowanie globalne na czynniki produkcji istniejące w danym kraju we względnej obfitości. Popyt krajowy zwiększa się o popyt zagraniczny. Tym samym rosną ceny tych czynników produkcji i zasobów (np. ziemi w Australii, Kanadzie czy USA, ropy naftowej na Bliskim Wschodzie). Gdyby w tych warunkach dany kraj nie utrzymywał wymiany z zagranicą, część jego czynników produkcji i zasobów byłoby nie wykorzystane ze względu na niski poziom cen zbytu, a zatem i dochodów. Konieczne byłoby wówczas wytwarzanie takich dóbr, do których nie ma dogodnych warunków (np. produkcja żelaza) i w efekcie koszty produkcji i ceny byłyby wysokie, a skala produkcji niewielka. W gospodarce nie uczestniczącej w międzynarodowym podziale pracy czynniki produkcji byłyby nie w pełni wykorzystane, a ceny wielu dóbr wysokie. W wyniku wykorzystania zalet wymiany międzynarodowej następuje zatem wzrost dochodów nominalnych oraz lepsze pod względem asortymentowym zaspokajanie popytu przy jednoczesnej zniżce cen dóbr deficytowych. W rezultacie umożliwia to wzrost dochodów realnych społeczeństwa i podnoszenie poziomu stopy życiowej, gdyż potrzeby ludzi są w coraz większym stopniu zaspokajane na podstawie potencjału gospodarki światowej, a nie tylko krajowej, chociaż oczywiście w danym kraju stopień ich zaspokojenia zależy od poziomu rozwoju jego gospodarki.
Bardzo często wymiana międzynarodowa zwiększa dobrobyt w poszczególnych krajach; czasem jednak, zwłaszcza w krótkim okresie, powoduje także dodatkowe koszty. Tanie samochody japońskie to okazja dla wszystkich konsumentów; znacznie gorzej wygląda to jednak z punktu widzenia pracowników polskiego przemysłu samochodowego, którzy utracili miejsca pracy.
Konkurencja ze strony importu może uderzać w interesy niektórych grup ludności (np. rolników), w związku z czym rządy znajdują się często pod naciskiem konieczności jej ograniczenia i analizowania warunków jej prowadzenia.
Wymiana międzynarodowa wiąże gospodarki poszczególnych krajów w jedną całość i jest niezbędnym warunkiem kontynuowania procesów gospodarczych i rozwoju gospodarczego. Ograniczenie lub przerwanie wymiany międzynarodowej zagraża gospodarkom krajowym, wywołując w nich negatywne skutki (znaczenie przerwania dotychczasowej wymiany z byłym Związkiem Radzieckim dla gospodarki polskiej), objawiające się z reguły spadkiem produkcji i zmniejszeniem stopnia zaspokojenia potrzeb społecznych.
Dlatego poszczególne kraje dążą do uczestnictwa w międzynarodowym podziale pracy i międzynarodowej wymianie, chociaż zdają sobie sprawę, że następuje uzależnienie gospodarki krajowej od powiązań z gospodarkami innych krajów.
Przykład korzyści komparatywnych.
Większa część międzynarodowej wymiany handlowej odbywa się między krajami, które mogłyby samodzielnie wyprodukować te dobra, które importują. Przyczyną takiego stanu rzeczy jest to, że krajom bardziej opłaca się produkcja pewnych dóbr niż innych. Handel międzynarodowy umożliwia krajom specjalizację w produkcji tych dóbr, przy produkcji których mają przewagę nad innymi krajami.
Dlatego kraje specjalizują się i wymieniają swoje produkty na te, które zostały wyprodukowane przez inne kraje. Specjalizacja prowadzi do zwiększenia całkowitej produkcji światowej. Dobra wytwarzane są na większą skalę i po niższych kosztach. Handel międzynarodowy umożliwia krajom posiadanie większej ilości dóbr od tej, jaką miałby starając się być samowystarczalne, tzn. produkując tylko dla siebie.
Sposób, w jaki kraj może osiągnąć korzyści z handlu międzynarodowego, można wyjaśnić przyjmując założenie, że istnieją tylko dwa kraje (A i B) i każdy z nich może produkować tylko dwa dobra (magnetowidy i aparaty fotograficzne), jak przedstawia to rysunek 1.
Kraj A
Kraj B
Rys. 1 - Każdy ma korzyści absolutne.
Kraj A jest bardziej efektywny od kraju B w produkcji aparatów fotograficznych, a kraj B jest bardziej efektywny od kraju A w produkcji magnetowidów. Taką sytuację określa się mówiąc, że każdy kraj posiada korzyści absolutne w produkcji jednego z dóbr. Korzyści absolutne (przewaga absolutna) w produkcji oznaczają zdolność do wyprodukowania większej liczby jednostek wyrobów przy danym poziomie zasobów aniżeli wytworzy konkurent.
Korzyści komparatywne (przewaga komparatywna): względnie niższy koszt produkcji lub zdolność do produkowania wyrobu po niższym koszcie, niż jest w stanie zrobić to konkurent, w sensie ilości dóbr, z wytworzenia których trzeba zrezygnować. Przewaga względna: poprzez porównanie względnych relacji produkcji i nakładów. Dany kraj dysponuje przewagą względną wtedy, gdy jego przewaga absolutna jest największa lub wtedy, gdy jego strata absolutna jest najmniejsza.
Nawet jeżeli jeden kraj jest bardziej efektywny od drugiego w produkcji obydwu dóbr, magnetowidów i aparatów fotograficznych, to w dalszym ciągu obydwa kraje mogą osiągać korzyści ze specjalizacji i wymiany. Rysunek 2 pokazuje sytuację, w której kraj A może produkować bardziej efektywnie zarówno magnetowidy, jak i aparaty fotograficzne niż kraj B.
Kraj A
Kraj B
Rys. 2 - Każdy kraj ma korzyści absolutne.
Kraj A posiada absolutne korzyści w obydwu gałęziach przemysłu. To, czy obydwa kraje mogą osiągnąć korzyści ze specjalizacji i handlu, zależy od kosztów alternatywnych wyprodukowania magnetowidów i aparatów fotograficznych w obydwu krajach. Koszt alternatywny danego dobra jest wyznaczony przez ilość innych dóbr, z których trzeba zrezygnować, aby wytworzyć dodatkową jednostkę danego dobra. Koszty alternatywne informują nas o relatywnych kosztach wytwarzania różnych dóbr. Zgodnie z zasadą przewagi komparatywnej kraje wytwarzają i eksportują te dobra, których względne koszty produkcji są niższe niż w innych krajach. Koszty alternatywne zostały również przedstawione na rys. 2. pokazuje on to, z czego trzeba zrezygnować w celu wyprodukowania magnetowidu i aparatu fotograficznego w każdym kraju.
Analizując rysunek 2 można zauważyć, że:
- koszt alternatywny wyprodukowania magnetowidów jest niższy w kraju B niż w kraju A,
- koszt alternatywny wyprodukowania aparatów fotograficznych jest niższy w kraju A niż w kraju B.
Można te sytuacje scharakteryzować następująco:
- kraj B ma korzyści komparatywne w produkcji magnetowidów,
- kraj A ma korzyści komparatywne w produkcji aparatów fotograficznych.
Jeżeli w obu krajach są różne koszty alternatywne, to specjalizacja prowadzi do większej produkcji całkowitej obydwu dóbr i obydwa kraje muszą uzyskać korzyści z wymiany między sobą. Handel jest więc korzystny, jeżeli każdy kraj ma korzyści komparatywne.
Ograniczenia w handlu międzynarodowym.
Pomimo korzyści, jakie niesie z sobą wymiana międzynarodowa, żaden kraj nie może pozwolić sobie na prowadzenie zupełnie wolnego handlu bez żadnych ograniczeń. Jest wiele przyczyn powodujących, ze rządy nakładają na handel zagraniczny rożne bariery. Jeśli kraj wydaje dużo na import, w porównaniu z przychodami z eksportu, to musi ograniczyć import. Niektóre gałęzie przemysłu zaliczane są do strategicznych i chronienie ich jest koniecznością. Kraj musi też chronić się przed nieuczciwa konkurencją na rynkach międzynarodowych, polegająca na dumpingu, czyli sprzedaży dobra poniżej kosztów jego produkcji. Rząd może ograniczyć import stosując rożne narzędzia. Jednym z nich są taryfy. Taryfy są to podatki nakładane na dobra importowane. Powodują one wzrost ceny produktu przy każdej wielkości importu. Innym sposobem ograniczenia wielkości importu jest wyznaczenie kwot importowanych, czyli określenie konkretnej ilości dobra, jakie może być sprzedawane na rynku. Np. rząd może dopuścić na swój rynek w ciągu roku 100000 samochodów wytworzonych przez eksportera. Rząd może ponadto wprowadzić reglamentacje dewiz, uniemożliwiając by import przekroczył wyznaczone wielkości. Innym jeszcze sposobem jest udzielenie subsydiów producentom krajowym w celu obniżenia ich kosztów produkcji i zwiększenia konkurencyjności wytwarzanych przez nich produktów w stosunku do analogicznych produktów pochodzenia zagranicznego. Są także towary, które można przywieźć do Polski bez cła. Większość z tych towarów można przewieźć przez granicę tylko w określonych ilościach, bardzo szczegółowo wyliczonych w Rozporządzeniu Ministra Finansów z dnia 18 listopada 1997 r. (Dz.U.97/142/949) oraz innych aktach wykonawczych. Cło to forma podatku nakładanego przez państwo na towary przywożone z zagranicy (cło importowe), wywożone za granicę (cło eksportowe) lub (do 1921, kiedy zostało zabronione przez Konwencję Brukselską) przewożone przez terytorium danego kraju (cło przewozowe). Stosowane już w starożytności, było początkowo wyłącznie elementem polityki fiskalnej państwa (zwiększenie dochodów skarbowych). Od XVII wieku zaczyna wzrastać jego rola jako instrumentu gospodarczego, pozwalającego poprzez ograniczenie wymiany z zagranicą realizować określone cele gospodarcze.
W zależności od celów polityki handlowej wyróżnia się cła:
- prohibicyjne - zahamowanie importu określonych towarów,
- protekcyjne - ochrona interesów rodzimych producentów,
- reglamentacyjne - regulujące kierunki i strukturę handlu zagranicznego.
Handel zagraniczny w Polsce.
W czasach gospodarki planowanej w Polsce handel zagraniczny nie odgrywał znaczącej roli i polegał głównie na sprowadzaniu niezbędnych surowców, dóbr inwestycyjnych i - w niewielkim zakresie - dóbr konsumpcyjnych. Zadaniem eksportu było dostarczanie środków na niezbędny import. Masowo wspierano produkcję, którą zastępowałaby import. Promowano wymianę handlową w ramach Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG), grupującej państwa socjalistyczne, ale rezultaty tej promocji nie były zadowalające.
W gospodarce rynkowej rola handlu zagranicznego jest inna. Handel stać się może lokomotywą rozwoju gospodarczego (np. Japonia, Korea Południowa, a w Europie: Niemcy, Austria czy Finlandia). Po 1990r. rola handlu zagranicznego w Polsce istotnie wzrosła i nie ogranicza się już tylko do dostarczania dewiz potrzebnych na spłatę długów i import. Szczególnie w 1990 r., kiedy załamała się sprzedaż krajowa, eksport był poważnym czynnikiem łagodzącym spadek dochodu narodowego. Zmniejszenie dynamiki eksportu, o ile nie rekompensowane jest wzrostem konsumpcji krajowej, może być czynnikiem osłabiającym tempo wzrostu PKB.
W początkowym okresie transformacji gospodarczej Polska szeroko otworzyła swoje granice dla towarów z zagranicy. Różnice w poziomie cen sprawiały, że import był drogi, nie stanowił więc istotnego problemu i bez trudu osiągnięto nadwyżkę handlową. Potem rosnące ceny krajowe przy stałym kursie walutowym sprawiały, że wzrosła również konkurencyjność wyrobów importowanych. Obok pozytywnych następstw wiązało się to z zagrożeniami dla niektórych gałęzi gospodarki, pojawił się również deficyt w bilansie handlowym. Powstały silne grupy nacisku (lobby), które stopniowo doprowadziły do wzrostu barier handlowych. Otwarcie polskich granic dla wyrobów z zagranicy pokazało prawdę o stanie polskiej gospodarki: produkujemy drogo wyroby nie najwyższej jakości, które muszą przegrać z tańszą i lepszą konkurencją. W niektórych dziedzinach gospodarki konkurencja przyczyniła się do szybkiej i znaczącej poprawy jakości i obniżki cen. Polskie mleko czy jogurty są tańsze i lepsze od importowanych, choć jeszcze kilka lat temu wybór, np. jogurtów był bardzo ograniczony a jakość fatalna. To samo dotyczy między innymi telewizorów, opon, piwa i wielu innych wyrobów.
Obecnie zarówno niektórzy ekonomiści, jak i politycy domagają przedsięwzięcia radykalnych środków, których celem byłaby poprawa bilansu handlowego Polski.
Niebezpiecznie zwiększa się nadwyżka importu nad eksportem. Zasadniczą tego przyczyną jest szybkie tempo wzrostu dochodu narodowego w Polsce. Społeczeństwo staje się coraz bogatsze, rosną więc zakupy importowanych dóbr konsumpcyjnych (np. samochodów, komputerów , telefonów komórkowych). Duży popyt na rynku krajowym zmniejsza zainteresowanie producentów eksportem. Rośnie także import zaopatrzeniowy, czyli m.in. paliw, surowców i półproduktów.
W szybkim tempie zwiększają się także inwestycje. Wymagają one importu nowoczesnych technologii i urządzeń. Korzystnym zjawiskiem jest to, że w imporcie Polski dominuje import zaopatrzeniowy (ok. 2/3 importu), a import konsumpcyjny stanowi poniżej 1/5 całości importu. Z drugiej strony wysokość eksportu uwarunkowana jest stanem koniunktury za granicą i atrakcyjnością naszej oferty eksportowej. Tempo wzrostu PKB u naszych największych partnerów jest dwu-, trzykrotnie niższe niż w Polsce, a nasza oferta eksportowa jest nadal dość skromna.
Polska bardzo potrzebuje otwarcia na świat, potrzebuje zagranicznych inwestycji, konkurencji firm zagranicznych. Im większa konkurencja, tym szybsza modernizacja polskiej gospodarki, tym szybszy długofalowy rozwój gospodarczy.
Pojęcia występujące w handlu zagranicznym.
Eksport to zorganizowana działalność polegająca na wywozie za granicę danego kraju towarów, usług oraz kapitałów. Trudni się nią zwykle zorganizowany specjalnie w tym celu podmiot gospodarczy - eksporter - albo jako bezpośredni wytwórca, albo jako podmiot pośredniczący w obrocie z zagranicą.
Ekspansja eksportowa na rynki zagraniczne ma podstawowe znaczenie dla gospodarki z tytułu pozyskania dewiz, poprawy bilansu płatniczego. Stanowi ona o miejscu i udziale danego kraju w międzynarodowym podziale pracy.
Import - kupno towarów lub usług z zagranicy jest wynikiem międzynarodowego podziału pracy. Zaopatruje gospodarkę w towary (usługi), których wytworzenie w kraju uważa się w danych warunkach za niemożliwe lub mniej korzystne niż wykorzystanie dóbr realizowanych za granicą.
Embargo to narzędzie polityki handlu zagranicznego i represji ekonomicznej, a pośrednio i politycznej, mogące polegać na całkowitym lub częściowym zakazie eksportu towarów do określonego kraju (ich grupy) lub importu towarów z tego obszaru, zakazie wyjazdów obywateli, odpływania statków lub lotów samolotów w określonym kierunku, zatrzymaniu statków obcego państwa wraz z ładunkiem, a w czasie wojny - zatrzymaniu statków państwa neutralnego (może być za odszkodowaniem) w celu wykorzystania ich dla potrzeb wojennych.
Embargo może dotyczyć także przepływu informacji (np. w trakcie negocjacji międzynarodowych) lub nowoczesnej techniki i technologii (zwłaszcza wojskowej) do określonych państw. Jest ono niezgodne z prawem międzynarodowym, jeśli nie wynika z konieczności ochrony przed skutkami postępowania obcego państwa.