Imie i nazwisko
ZAKRES DZIAŁALNOŚCI I ORGANIZACJI SĄDU NAJWYŻSZEGO
Wymagania do powołania na stanowisko sędziego
Sądu Najwyższego
w ustawie o Sądzie Najwyższym
Praca zaliczeniowa
Wykładowca:
mgr B. Ixiński
Wyższa Szkoła Zarządzania i Bankowości
Kierunek: administracja
Ustrzyki Dolne, 31 grudnia 2003 r.
Geneza Sądu Najwyższego
W Polsce feudalnej niełatwo jest wskazać sąd, który uważano by za najwyższy w państwie. Za przyczynę tego stanu rzeczy należy uznać podział społeczeństwa na stany, z których każdy podporządkowany był własnemu prawu i podlegał rostrzygnięciu powołanego tylko dla niego sądu.
Do wskazania najwyższego sądu niezbędne jest wykształcenie się hierarchii jako rezultatu systemu odwoławczego, który zasadniczo w średniowieczu nie istniał. Z drugiej strony, o ile nie istniał w Polsce najwyższy sąd, to możliwe jest wskazanie najwyższego systemu prawa obejmującego stan szlachecki. I tak właśnie skonstruowana została apelacja, wprowadzona kodeksem procesowym „Formula processus” z 1523 r., taka sama dla postępowania cywilnego, jak i karnego.
Kolejnym krokiem w kierunku ustanowienia najwyższego sądu w kraju było powołanie w 1578 r., za panowania Stefana Batorego, Trybunału Koronnego w Piotrkowie. W 1581 roku powołano Trybunał dla Litwy, ten zbierał się kolejno w Wilnie, Nowogródku i Mińsku. Trzeba zwrócić uwagę, że Trybunał Koronny funkcjonował jako sąd oddzielony od władzy ustawodawczej i wykonawczej, a sędziów wybierano corocznie na sejmikach szlacheckich. Pomimo powołania go przez króla, nie był sądem królewskim, lecz szlacheckim, czyli sądem stanu suwerennego politycznie w rzeczpospolitej szlacheckiej. U schyłku swego istnienia podupadł i stał się narzędziem w rękach oligarchii magnackiej.
Sąd Najwyższy w obowiązującym stanie prawnym
Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997 roku.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, została uchwalona 2 IV 1997 roku. Jej podstawowymi zasadami ustrojowymi są: republikańska forma rządu, jednolitość państwa, zwierzchnictwo narodu, zasada demokratycznego państwa prawnego urzeczywistniającego sprawiedliwość społeczną, wolność tworzenia i funkcjonowania partii politycznych oraz zrzeszania się w organizacjach społecznych, szeroki samorząd terytorialny (gmina, powiat, województwo), a także obszerny katalog praw i wolności obywateli.
Konstytucja reguluje organizację i funkcjonowanie organów naczelnych RP w oparciu o zasadę podziału władz (władza ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza).
Wymiar sprawiedliwości sprawują sądy powszechne, administracyjne i wojskowe. Podstawowymi zasadami ich działania jest niezawisłość i instancyjność.
Artykuł 175 Konstytucji RP stanowi, że wymiar sprawiedliwości w Rzeczypospolitej Polskiej sprawują Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe. Sąd Najwyższy jest więc w świetle ustawy zasadniczej organem wymiaru sprawiedliwości. Dokładniej pozycję ustrojową Sądu Najwyższego normuje art. 183 Konstytucji, który mówi, że sprawuje on nadzór nad działalnością sądów powszechnych i wojskowych w zakresie orzekania. Wyrażona została w ten sposób zasada nadzoru judykacyjnego Sądu Najwyższego. W świetle ustępu 2 tego samego artykułu, Sąd Najwyższy wykonuje także czynności określone w Konstytucji i ustawach. Tak więc Konstytucja, podobnie jak w przypadku pozostałych sądów, stanowi, że ustrój i właściwość oraz postępowanie przed Sądem Najwyższym określają ustawy. Podstawę ustawową ustroju, właściwości oraz postępowania przed Sądem Najwyższym stanowi obecnie ustawa z dnia 20 września 1984 r. o Sądzie Najwyższym. Natomiast szczegółową organizację i zasady wewnętrzenego postępowania Sądu Najwyższego reguluje rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 29 marca 1991 r.
Kompetencje Sądu Najwyższego
(Ustawa z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym)
Art.1
„Sąd Najwyższy jest organem władzy sądowniczej, powołanym do:
sprawowania wymiaru sprawiedliwości przez:
a) zapewnienie w ramach nadzoru zgodności z prawem oraz jednolitości
orzecznictwa sądów powszechnych i wojskowych przez rozpoznawanie
kasacji oraz innych środków odwoławczych,
b) podejmowanie uchwał rozstrzygających zagadnienia prawne,
c) rozstrzyganie innych spraw określonych w ustawach;
2) rozpoznawania protestów wyborczych oraz stwierdzania ważności wyborów
do Sejmu i Senatu oraz wyboru Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, a
także ważności referendum ogólnokrajowego i referendum konstytucyjnego;
3) opiniowania projektów ustaw i innych aktów normatywnych na podstawie
których orzekają i funkcjonują sądy, a także innych ustaw w zakresie, w
którym uzna to za celowe;
4) wykonywania innych czynności określonych w ustawach”.
W korzystniejszej sytuacji znalazł się Sąd Najwyższy w związku z pozbawieniem przez nową Konstytucję Trybunału Konstytucyjnego funkcji ustalania powszechnie obowiązujacej wykładni ustaw. Z chwilą, kiedy kompetencję tę otrzymał również Trybunał Konstytucyjny (1989 r.), Sąd Najwyższy stał na stanowisku, że powszechnie obowiązująca wykładnia ustaw dokonywana przez Trybunał ogranicza niezawisłość sędziowską, podporządkowując wykładnię dokonywaną w toku procesu wykładni narzuconej przez Trybunał. Spór się zaostrzył z chwilą przyjęcia przez Małą Konstytucję zasady trójpodziału władzy. W nowych okolicznościach w wypadku konfliktu obu wykładni Sąd Najwyższy musiałby się zastosować do interpelacji przepisu przyjętej przez Trybunał Konstytucyjny. Według opinii Sądu, zaistniały stan stał się niezgodny z zasadą trójpodziału i zasadą demokratycznego państwa prawnego. Swoje stanowisko Sąd przedłożył Komisji Konstytucyjnej Zgromadzenia Narodowego, żądając pozbawienia w przyszłej Konstytucji tej kompetencji Trybunału Konstytucyjnego. Konflikt pomiedzy Sądem Najwyższym a Trybunałem Konstytucyjnym nowa Konstytucja rozstrzygnęła na korzyść Sądu Najwyższego.
Skład i organizacja Sądu Najwyższego
(Ustawa z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym)
Art. 9.
„Organami Sądu Najwyższego są: Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, Prezes Sądu Najwyższego, Zgromadzenie Ogólne Sędziów Sądu Najwyższego, zgromadzenie sędziów izby Sądu Najwyższego i Kolegium Sądu Najwyższego”.
Liczbę sędziów i prezesów Sądu ustala Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa.
Art.11
„Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego kieruje pracami i reprezentuje Sąd Najwyższy oraz wykonuje czynności określone ustawą, regulaminem i innymi aktami normatywnymi.
Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego powołuje i odwołuje przewodniczących wydziałów w izbach na wniosek Prezesa Sądu Najwyższego.
W czasie nieobecności Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego zastępuje go wyznaczony przez niego Prezes Sądu Najwyższego, a w wypadku niemożności wyznaczenia - Prezes Sądu Najwyższego najstarszy służbą na stanowisku sędziego”.
Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego posiada także kompetencje informowania Sejmu - na jego żądanie - o działalności Sądu Najwyższego. Może również informować Prezydenta i Krajową Radę Sądownictwa o istotnych problemach wynikających z działalności i orzecznictwa tego Sądu.
Pierwszy Prezes może również wystąpić do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskami o stwierdzenie konstytucyjności prawa, wnioskuje o podjęcie uchwał mających na celu wyjaśnienie przepisów prawnych budzących wątpliwości lub których stosowanie wywołało rozbieżności w orzecznictwie.
Pierwszy Prezes określa poza tym: właściwość izb do rozpoznania spraw oraz rozstrzyga spory co do zakresu właściwości między izbami; zarządza ogłaszanie uchwał i orzeczeń Sądu w zbiorze urzędowym, dokonuje podziału izb na wydziały, a biur na działy i zespoły, zgłasza wnioski do Ministra Sprawiedliwości o powołanie i odwołanie sędziów do pełnienia czynności w Biurze Orzecznictwa, dokonuje obsady stanowisk przewodniczących wydziałów w izbach i kierowniczych w biurach Sądu Najwyższego.
Zastępcami Pierwszego Prezesa są prezesi Sądu Najwyższego. Zakres i tryb pełnienia zastępstwa określa zarządzenie Pierwszego Prezesa. Prezesi, powołani do pełnienia tej funkcji przez Prezydenta, kierują pracami każdej z izb Sądu”.
Art. 16.
„Do kompetencji Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Sądu Najwyższego należy:
1) uchwalanie regulaminów wyborów kandydatów na stanowisko sędziego Sądu Najwyższego, Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego oraz członków Krajowej Rady Sądownictwa;
2) dokonywanie wyboru kandydatów na stanowisko sędziego Sądu Najwyższego ;
3) dokonywanie wyboru dwóch kandydatów na stanowisko Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego i przedstawianie ich Prezydentowi Rzeczypospolitej Polskiej;
4) dokonywanie wyboru dwóch członków Krajowej Rady Sądownictwa;
5) rozpatrywanie i przyjmowanie projektu informacji Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego o działalności Sądu Najwyższego oraz o istotnych problemach wynikających z bieżącego orzecznictwa;
6) podejmowanie uchwał w innych ważnych sprawach dotyczących Sądu Najwyższego;
7) rozpatrywanie innych spraw z inicjatywy Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego, Prezesów Sądu Najwyższego, Kolegium Sądu Najwyższego lub co najmniej dziesięciu sędziów Sądu Najwyższego”.
Art. 18.
„Do kompetencji zgromadzenia sędziów izby Sądu Najwyższego należy:
1) omawianie corocznego projektu informacji o działalności izby i istotnych problemach wynikających z orzecznictwa izby oraz przyjmowanie tej informacji;
2) opiniowanie kandydatów na stanowisko sędziego Sądu Najwyższego;
3) opiniowanie kandydata na Prezesa Sądu Najwyższego przedstawionego przez Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego;
4) opiniowanie kandydatów na stanowiska przewodniczących wydziałów przedstawionych przez Prezesa Sądu Najwyższego;
5) wybór dwóch członków oraz zastępcy członka Kolegium Sądu Najwyższego;
6) rozpatrywanie innych problemów dotyczących funkcjonowania izby”.
Art. 20.
„Do kompetencji Kolegium Sądu Najwyższego należy w szczególności:
1) ustalanie podziału czynności w Sądzie Najwyższym;
2) podejmowanie decyzji dotyczących wewnętrznej struktury organizacyjnej Sądu Najwyższego;
3) opiniowanie kandydatów na Prezesów Sądu Najwyższego;
4) opiniowanie kandydatów na stanowiska kierownicze w jednostkach administracyjnych, o których mowa w pkt 3;
5) uchwalanie regulaminu losowania, o którym mowa w art. 53 § 3;
6) uchwalanie regulaminów organizacyjnych Kancelarii Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego oraz Biura Studiów i Analiz Sądu Najwyższego”.
Izby Sądu Najwyższego
(Ustawa z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym)
Konstytucyjna regulacja ustroju i organizacji Sądu Najwyższego jest niewystarczająca. Nie znalazły się bowiem w ustawie zasadniczej takie chociażby podstawowe sprawy jak przepisy określające kompetencje Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego czy uregulowanie struktury Sądu. Również ustawa jest w tej dziedzinie - można powiedzieć - dość lakoniczna i nakazuje uregulowanie wspomnianych kwestii Prezydentowi, który ostatecznie dokonuje tego w drodze rozporządzenia.
Art. 3.
„Sąd Najwyższy dzieli się na Izby:
Cywilną;
Karną;
Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych;
Wojskową.
Wewnętrzną organizację Sądu Najwyższego, szczegółowy podział spraw między izby oraz zasady wewnętrznego postępowania określa regulamin Sądu Najwyższego, uchwalony przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Sądu Najwyższego”.
Do właściwości Izby Administracyjnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych należą sprawy z zakresu: prawa pracy, wynalazków, ubezpieczeń społecznych, skarg na decyzje administracyjne, jak również inne sprawy poddane orzecznictwu na podstawie przepisów ustaw o związkach zawodowych, o społeczno - zawodowych organizacjach rolników, prawa o adwokaturze, o radcach prawnych, o stowarzyszeniach oraz przepisów prawa wyborczego. W izbie funkcjonuje Kolegium Arbitrażu Społecznego, które rozpoznaje pracownicze spory zbiorowe oraz Kolegium Kompetencyjne, powołane do rozstrzygania sporów o właściwość pomiędzy organami administracji państwowej a sądami.
Do kompetencji Izby Cywilnej należą sprawy cywilne i gospodarcze oraz z zakresu ochrony środowiska, prawa prasowego, sprawy rejestrowe, z wyłączeniem rejestracji związków zawodowych, kółek i organizacji rolniczych.
Kognicja Izby Karnej obejmuje rozpatrywanie spraw przekazanych na podstawie przepisów kodeksu postępowania karnego, w tym rozpoznawanie środków odwoławczych, wniosków o wznowienie postępowania, próśb o ułaskawienie, wniosków o przekazanie spraw innym sądom równorzędnym, sporów o właściwość pomiędzy sądami apelacyjnymi oraz wniosków o przedłużenie tymczasowego aresztowania na okres powyżej roku.
Natomiast właściwość Izby Wojskowej obejmuje podobny katalog spraw, jakie należą do kompetencji Izby Karnej, ale rozpatrzenie których podlega orzecznictwu sądów wojskowych.
Poza tym w Sądzie Najwyższym czynne są:
Biuro Orzecznictwa,
Biuro Prezydialne,
Sekretariat Pierwszego Prezesa.
Wymagania do powołania na stanowisko sędziego Sądu Najwyższego w ustawie o Sądzie Najwyższym
(Ustawa z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym)
Art. 21.
„Do pełnienia urzędu na stanowisku sędziego Sądu Najwyższego powołuje Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa”.
Art. 22.
„Do pełnienia urzędu na stanowisku sędziego Sądu Najwyższego może być powołany ten, kto:
1) ma obywatelstwo polskie i korzysta z pełni praw cywilnych i publicznych;
2) jest nieskazitelnego charakteru;
3) ukończył wyższe studia prawnicze w Polsce i uzyskał tytuł magistra lub zagraniczne uznane w Polsce;
4) wyróżnia się wysokim poziomem wiedzy prawniczej;
5) jest zdolny, ze względu na stan zdrowia, do pełnienia obowiązków sędziego;
6) ma co najmniej dziesięcioletni staż pracy na stanowisku sędziego lub prokuratora albo wykonywania w Polsce zawodu adwokata, radcy prawnego lub notariusza”.
Art. 25.
„Osoby pozostające ze sobą w stosunku pokrewieństwa do drugiego stopnia lub powinowactwa pierwszego stopnia oraz małżonkowie nie mogą być sędziami Sądu Najwyższego w tej samej izbie, brać udziału w jednym składzie orzekającym, ani też bezpośrednio podlegać sobie służbowo”.
Wymagania punktu szóstego nie dotyczą - według ustawy - profesorów i doktorów habilitowanych nauk prawnych w polskich szkołach wyższych, w Polskiej Akademii Nauk oraz innych placówkach naukowych i
naukowo - badawczych. Na stanowiska sędziowskie w Izbie Wojskowej mogą być powołani jedynie oficerowie pełniący zawodową służbę stałą.
Bibliografia
B. Szmulik; M. Żmigrodzki: „Ustrój organów ochrony prawnej”, Lublin 2001 r.
Akty prawne:
Ustawa z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym
Ustawa z dnia 2 kwietnia 1997 r. - Konstytucja RP,
Dz. U. 1997, nr 78, poz. 483.
11