Robert E. Franken „Psychologia motywacji”
ROZDZIAŁ 1 - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA W BADANIACH NAD MOTYWACJĄ
Badania dowodzą, że umiejętność odraczania gratyfikacji sprzyja osiąganiu sukcesu. Jednak ta umiejętność wiąże się z pewnymi cechami osobowości o podłożu genetycznym. Tak więc osoby impulsywne lub takie, które pociągają rzeczy nowe i nieznane nie będą potrafiły się kontrolować tak samo jak inni. Wpływ również ma środowisko. Jeśli ludzie w otoczenia dziecka potrafią odraczać gratyfikację, to jest większa szansa, że i ono się tego nauczy.
GŁÓWNE PROBLEMY WSPÓŁCZESNEJ TEORII MOTYWACJI
Źródła zachowania
We współczesnej teorii motywacji dominuje myśl, że celem każdego zachowania jest przystosowanie się do środowiska. Ludzie wchodzą w interakcje z otoczeniem na dwa sposoby: chcą nad nim zapanować bądź kierują się pragnieniem zachowania życia. System nerwowy jest tak skonstruowany, że zapewnia pierwszeństwo potrzebie przetrwania. Dane dostarczane do mózgu pokonują dwie odrębne trasy. Jedna prowadzi do części zajmującej się zagrożeniami, a druga - racjonalną analizą. Dlatego pierwsza reakcja ma często charakter emocjonalny. Ponieważ system analizujący zagrożenia jest bardzo prymitywny, może się mylić. Dlatego nasz układ nerwowy w życiu codziennym często reaguje tak, jakby naszemu życiu groziło niebezpieczeństwo.
Mechanizmy odpowiadające za kierunek zachowania
Wg współczesnego stanu wiedzy potrzeby zostają przekształcone w skłonności. Zgodnie z teorią celów to właśnie one leżą u podłoża ludzkich działań. Jednak zazwyczaj cel wynika z połączenia trzech czynników:
Biologia (popędy)
To, czego się nauczyliśmy (nawyki)
Nasze myślenie
Wytrwałość
Wytrwałość uważa się za podstawowy prognostyk sukcesu. Zazwyczaj, gdy nasze zachowania są nagradzane - powtarzamy je, a gdy spotyka nas kara - zaprzestajemy działań. Jednak niektórzy mimo przeciwności i niepowodzeń, nie dają za wygraną. Dlaczego? Istnieje przekonanie, że od czasu do czasu nasze zachowanie musi być nagradzane. A co jeśli nagrody się nie pojawiają? Niektórzy wierzą, że nagrodą jest doskonalenie siebie lub własnych umiejętności („Marchewka na końcu drogi wyznacza kierunek działania, natomiast doskonalenie swoich kompetencji jest natychmiastową nagrodą podtrzymującą daną osobę w dążeniu do celu.”) Jednak jak wytłumaczyć wytrwałość, gdy nie widać żadnych postępów? Uważa się niekiedy, że podstawową rolę w takich sytuacjach odgrywa optymizm lub nadzieja.
Rola uczuć
Najnowsze badania wskazują na to, że uczucia są często efektem reakcji chemicznych zachodzących w organizmie lub mózgu człowieka. Innymi słowy, są realne, a nie wyobrażone. Niektórzy twierdzą, że skoro uczucia są związane z przetrwaniem, to właśnie nimi powinniśmy się kierować w naszym działaniu. Inni natomiast sądzą, że uczucia reprezentują prymitywniejszą część mózgu, dlatego powinniśmy je ignorować. Nie ma jednoznacznej odpowiedzi.
Czy ludzie mają wolę?
Większość psychologów zgadza się z bardziej ograniczoną koncepcją woli, zwaną koncepcją samoregulacji zachowań. Wg niej, potrafimy się uczyć rzeczy, które pozwalają nam dokonywać pewnych zmian w naszym życiu. Jednak jesteśmy ograniczeni przez naszą biologię oraz nasze zdolności uczenia się, myślenia i rozwiązywania problemów. Zmiana jest możliwa tylko wewnątrz tych granic.
TEORIE MOTYWACJI: RYS HISTORYCZNY
Teorie instynktów
Idea instynktów pojawiła się już u Tomasza z Akwinu. Instynkty definiowano jako „celowe działania, zaszczepione zwierzęciu przez naturę lub stwórcę, umożliwiające osiąganie celów służących zachowaniu własnego życia lub życia gatunku, a także unikanie przeciwności”. Tomasz sformułował dwie teorie instynktownej motywacji: jedną dla zwierząt, drugą dla ludzi.
Później Kartezjusz przedstawił dualistyczną koncepcję wg której ciało i umysł współpracują ze sobą, a ośrodkiem tej współpracy jest szyszynka.
Teoria ewolucji
Karol Darwin twierdził, że cechy fizyczne oraz zachowanie ludzi i zwierząt uwarunkowane są strukturą biologiczną. Jego największą zasługą było wskazanie, że dobór naturalny jest podstawowym mechanizmem ewolucji.
Psychologowie na ogół nie posługują się pojęciem instynktu. Zastępują go takimi wyrazami jak: potrzeby, popędy czy pragnienia.
Teoria potrzeb
Wg zwolenników teorii uczenia się indywidualne różnice między ludźmi są właśnie efektem uczenia się. Twierdzą oni, że rodzimy się z pewnym zestawem potrzeb, które można modyfikować za pomocą uczenia się.
Murraya teoria potrzeb
Wg niego człowiek ma ograniczony zestaw potrzeb, a różnice między ludźmi wynikają z ich siły. Są to potrzeby raczej psychiczne niż fizyczne. Aby zmierzyć ich siłę Murray opracował Test Apercepcji Tematycznej. Obecnie głównym rzecznikiem teorii potrzeb jest David McClelland.
Hierarchia potrzeb Maslowa
Podstawowe potrzeby fizjologiczne wiążą się z niedoborem, a potrzeby wyższe - ze wzrostem. Pokrywa się to z podziałem motywacji na unikającą czegoś oraz dążącą do czegoś.
Tradycja analizy czynnikowej
W miarę rozwoju teorii, zwiększała się liczba proponowanych potrzeb. Ponieważ podstawową zasadą dobrej teorii naukowej jest wyjaśnianie zjawisk przy użyciu możliwie jak najmniejszej liczby używanych kategorii, zaczęto przeprowadzać analizę czynnikową. Paul T. Costa i Robert McCrae zaproponowali model 5-czynnikowy (1992). Ich zdaniem u podłoża wszystkich cech osobowości znajduje się 5 podstawowych czynników:
Ekstrawersja (emocjonalność pozytywna)
Neurotyczność (emocjonalność negatywna)
Ugodowość
Sumienność
Otwartość na doświadczenia (intelekt)
Teorie uczenia się
Watsonowska szkoła behawioryzmu
Watson twierdził, że istnieją 3 wrodzone reakcje emocjonalne:
Strach
Wściekłość
Miłość
Z nich wywodzą się pozostałe emocje.
Teoria popędów Hulla
Hull twierdził, że energia i wytrwałość w działaniu pochodzą z popędów, ale kierunek działań powstaje na skutek uczenia się (nawyki). Wg niego zmniejszenie siły popędu wytwarza wzmocnienie. Zaproponował mnożnikową relację między popędami a nawykami:
Zachowanie = popędy x nawyki
Skinnerowska teoria wzmocnienia
Skinder odrzucił koncepcję popędów. Twierdził, że korzystne adaptacyjnie zachowania można wykształcić, odpowiednio operując wzmocnieniami. Wykazał też, że wytrwałość w wykonywaniu określonych zachowań jest niekiedy większa, jeśli nagrodę przyznaje się jedynie czasami, a nie przy każdej pożądanej reakcji. W ten sposób powstały wzory częściowego wzmocnienia nazwane przez Skinnera harmonogramami wzmocnienia.
Teorie społecznego uczenia się
Zwolennicy teorii wykazują, że ludzie uczą się za pomocą modelowania zachowań innej osoby, co stanowi wzmocnienie zastępcze. Od poglądów Hulla i Skinnera ta teoria różni się dwoma założeniami:
Zachowanie człowieka może być niezależne od wzmocnień ze strony środowiska
Nawyki mogą się wykształcić bez udziału nagród i kar
Teoretycy społecznego uczenia się potrafili wyjaśnić liczne zachowania, które nie miały bezpośredniego znaczenia dla przetrwania jednostki. Przede wszystkim twierdzili, że ludzie kierują się oczekiwaniami. Oglądając na przykład zachowania agresywne, kształtują swoje poglądy na temat tego, w jakich sytuacjach należy posłużyć się przemocą. Poglądy takie układają się w strukturę „jeżeli/to”. Najtrwalszym dziedzictwem teorii społecznego uczenia się jest myśl, że u podłoża wielu ludzkich zachowań tkwią informacje, które biernie przyswoiliśmy.
Teorie rozwoju oraz panowania nad sobą i środowiskiem
U podłoża teorii motywacji rozwojowej leży myśl, że działaniami zwierząt i ludzi kieruje potrzeba udanych kontaktów z otoczeniem. Aby zapanować nad sobą i nad środowiskiem trzeba rozwijać swoje umiejętności i intelekt. Wg teorii wzrostu podstawowym bodźcem do rozwoju i doskonalenia się jest rozziew między miejscem, w którym człowiek znajduje się w danej chwili, a tym, w którym powinien się znaleźć, jeśli chce się skutecznie przystosować do wymogów środowiska. Coraz więcej badań dowodzi tego, że dla jednych ludzi rozziew jest wyzwaniem (motywacja dążenia), a dla innych - zagrożeniem (motywacja unikania). Na tej podstawie teoretycy wprowadzili rozróżnienie na ludzi nastawionych na panowanie nad sobą i nad środowiskiem (mastery oriented) i zorientowanych na siebie, dla których świat jest zagrożeniem (ego-oriented). Pozwala to wyjaśnić zróżnicowanie w reakcjach ludzi na to samo wydarzenie.
Teorie humanistyczne
Zdaniem Rogera w trakcie interakcji ze środowiskiem rozwija się w nas potrzeba akceptacji. Pozytywne nastawienie do nas innych osób zostaje uwewnętrznione i przyczynia się do powstania pozytywnego obrazu samego siebie (pozytywnej samooceny).
Stwierdził on także, że ruch w kierunku wartości wyznaczanych przez otoczenie, przy jednoczesnym odejściu od własnych wartości, jest sprzeczny z zasadami samorealizacji. Ludzie muszą słuchać swojego wewnętrznego głosu, swojej wrodzonej zdolności do oceny, co jest dla nich dobre. Nazwał tę zdolność organicznym procesem wartościowania.
Teorie poznawcze
Wg tej teorii centralną rolę w kierowaniu zachowaniem ludzi i zwierząt odgrywają reprezentacje poznawcze.
Teorie oczekiwania - wartości
Inaczej zwane także teoriami poznania - wyboru lub teoriami decyzji. Polegają one mniej więcej na tym, że ludzie wybierają między różnymi działaniami, przypisując ich potencjalnym skutkom odmienne oczekiwania i wartości. Są to teorie hedonistyczne. Zakłada się w nich, że wybierzemy zawsze tę możliwość, która sprawi nam więcej przyjemności.
Teoria wyznaczania celu
Zdaniem Locke'a i Lathama (1990) ludzie motywują się do działania, wyznaczając sobie cele. Te z kolei wpływają na zachowanie w czworaki sposób:
Kierują uwagą
Mobilizują siły do działania
Zachęcają do wytrwałości
Ułatwiają opracowywanie strategii
Z badań wynika, że cele powinny być jednocześnie trudne i konkretne. Nakazanie komuś, by „robił, co może”, nie jest skutecznym sposobem motywowania.
Społeczno-poznawcze teorie wyznaczania celów
Wg teorii Bandury obraz samego siebie odgrywa ważną rolę w wyznaczaniu celów. Pisze on o „przekonaniach o własnej skuteczności”, definiowanych jako oczekiwania dotyczące własnej umiejętności organizowania i podejmowania działań niezbędnych do urzeczywistnienia celów.