Antropologia literatury - odmiany, przedstawiciele, założenia.
Współczesna antropologia literatury nie jest jednorodna. Jej najbardziej znane odłamy koncentrują się wokół założeń metodologicznie zbieżnych ze wzorem zarówno modernistycznym, jak i postmodernistycznym. Wybór każdego z nich powoduje odmienny model potencjalnej antropologii literatury. W rezultacie nieco inne mogą być odpowiedzi na pytania o genezę, strukturę, funkcje literatury, o jej miejsce w kulturze oraz znaczenie w kształtowaniu człowieka.
Jak mówi jeden z antropologów literatury, Ryszard Nycz:
„Może lepszy byłby termin „antropopoetyka” zamiast „antropologia”. Najogólniej rzecz ujmując, chodzi o tę część wiedzy o literaturze, która łączy się z filozofią, socjologią, antropologią kulturową czy psychologią. Próbujemy z jednej strony zaadaptować już istniejący warsztat, a z drugiej wypracować nowe metody do badań nad antropologicznym wymiarem literatury. Mówiąc jeszcze inaczej: antropologa(ów) literatury interesuje temat: “literatura, jako sztuka wypowiadania ludzkiego doświadczenia”.”
Natomiast Anna Łebkowska pisze, że:
„Pytania, które są zadawane w tekstach zestawiających literaturę i antropologię, niekiedy sprowadzają się do szukania wzajemnej pomocy, a zatem nie tylko na zasadzie: co badania literackie oferują antropologii, ale też odwrotnie: jak antropolog może pomóc nam badać literaturę. Odpowiedzi jednak zazwyczaj dotyczą przecinania się obu dyskursów. Mówi się o tym, że wspólnotę może tu tworzyć właśnie nauka o człowieku, a więc najszerzej pojęta humanistyka, kumulująca w sobie antropologię i literaturę.”
Odmiany antropolologii:
-ogólna: nauka, która zajmuje się badaniem człowieka jako jednostki i jako społeczności. W znaczeniu obszerniejszym wykorzystuje wiele nauk zajmujących się w mniejszym lub większym stopniu człowiekiem i jego życiem (medycyna, psychologia, socjologia), jednakże uwzględnia je o tyle, o ile ich zdobycze mają znaczenie dla zrozumienia właściwości i rozwoju człowieka.
-filozoficzna: podejmuje określenie tego, co ogólnoludzkie (natury człowieka) i wyjaśnienia miejsca człowieka w przyrodzie i społeczeństwie.
-społeczna: dyscyplina nauk społecznych zajmująca się relacjami między faktami społecznymi a zjawiskami kulturowymi. Antropologia społeczna bada zinstytucjonalizowane zachowania ludzkie oraz wzory relacji osób i grup, skupiając się na analizie wpływu struktury społecznej na zachowanie ludzkie. W tradycji europejskiej i amerykańskiej ta dyscyplina nauki nazywana jest Antropologią kulturową.
-kulturowa: dyscyplina nauk społecznych badająca organizację kultury, rządzące nią prawa, historyczną zmienność i etniczną różnorodność kultur w celu skonstruowania ogólnej teorii kultury. Jest to jeden z głównych działów antropologii, zajmuje się badaniem kultury we wszystkich jej przejawach.
-historyczna- w badaniach nad człowiekiem ważny staje się kontekst historyczny i dziejowy, który warunkuje jego działania i osobowość
- również: religijna, polityczna, fizyczna
-etnografia: nauka o narodach, ludach i grupach etnicznych. Dziś jest zbliżona do antropologii kulturowej. Zamiast nazwy "etnografia" używa się niekiedy nazwy etnologia.
Przedstawiciele i założenia:
Geertz, Ryszard Nycz, Wolfgang Iser, Anna Łebkowska
- literatura jest fenomenem antropologicznym, jest ważna dla człowieka, który dzięki niej odnajduje swoja istotę (np. autobiografie), człowiek to fikcjotwórca, który dzięki literaturze wykracza poza to, co daje doświadczenie lub wiedza ścisła (np. za sprawą metafory)
- literatura to praktyka kulturowa, teksty kultury
-antropologia literatury wg Nycza to interdyscyplinarna metoda badań rozpatrująca teksty literackie jako przejawy rozmaitych sposobów porządkowania ludzkiego doświadczenia
Nycz: nie możemy czytać tekstów literackich „po raz pierwszy”, bo jesteśmy uwarunkowani przez wiedzę, doświadczenie, kulturę i społeczeństwo, w którym żyjemy.
poetyka doświadczenia- doświadczenie jest podstawowym elementem w rozumieniu dzieła
H. Bergson: metafora turysty (nie pielgrzyma) - człowiek jest jak turysta z przewodnikiem, z gotową wiedza i wyobrażeniami na dany temat odczytuje kolejne teksty: nikt nie jest wolny, aby mógł czytać, jak chce; jesteśmy zamknięci i uprzedzeni
- człowiek jest uwarunkowany kulturowo, dlatego odczytuje literaturę wg zasad wspólnoty interpretacyjnej, do której należy; natomiast rozumienie tekstu literackiego nie może się odbyć bez wysiłku zdobywania szerzej wiedzy o kulturze. Również wiedza o literaturze jest uwarunkowana kulturowo.
Łebkowska:
-antropolodzy badają w literaturze: obce kultury (literatura obca), relacje miedzy kulturami (zestawianie różnych dzieł np. europejskich i azjatyckich)
-antropologia literatury - analiza i rozumienie tekstów literackich w szerszej, kulturowej perspektywie
-literatura - odmiana interpretacji świata i człowieka, która pozwala nam przekroczyć granice światów poprzez ich fikcyjną, literacką projekcję
- jak bada się literaturę z antropologicznego punktu widzenia?: bada się literackie światy budowane na stykach kultur oraz bohaterów i kulturowe uwarunkowania twórcy dzieła literackiego; bada się poetykę tekstów występujących w danej kulturze,; literackie uobecnienia kulturowej inności; gatunki hybrydyczne (hybrydyczność jako podstawa relacji między literaturą a antropologią)
Antropologia literatury wg Wolfganga Isera
Antropologia literatury to nauka o antropologicznych podstawach, funkcjach i uwarunkowaniach literatury i jej uczestników.
Literatura wydaje się być zwierciadłem, w którym przegląda się ludzkość poprzebierana w różne kulturowe troje.
dwoistość kultury: kultura jest wytworem i zapisem ludzkich działań, ale także tym, co ma ważny wpływ na człowieka, w skrócie: kultura jest kształtowana przez człowieka i sama człowieka kształtuje
Sztuka to integralna część kultury, dlatego literatura też ma swój antropologiczny wymiar, ponieważ jest sztuką i współtworzy kulturę. Literatura ujawnia sposoby funkcjonowania i przejawiania się kultury/kultur. Literatura dzięki fikcji rejestruje rozwój kultury. Jednak to zdolność literatury do skrywania swojej fikcjonalnej natury (czytając nie odczuwamy fikcji), sprawia, że literatura otwarta jest na czytanie kultury, nie stając się przy tym tylko mitem. Fikcyjność dzieła ma pokazywać to, co nieuchwytne, nieznane, wymykające się rozumowaniu.
fikcja - za fikcję uznaje się metodologiczne zasady rządzące badaniami antropologicznymi; pisma antropologiczne wg Geertza są czymś skonstruowanym, ukształtowanym, a więc fikcjonalnym. Fikcja jako literacka antropologia, która pozwala odkrywać nową prawdę o człowieku.
fikcja literacka ( w literaturze) - jest głównie środkiem służącym ekspresji, nie stara się scalać rzeczywistości (przeciwieństwo do twierdzenia Geertza), opiera się na konstrukcji typu „jak gdyby” (tak właśnie było), przez co jest rozwarstwiona - tekst może przypominać do złudzenia rzeczywistość, ale nadal jest tylko konstrukcją „jak gdyby”, jest fikcją)
fikcja wyjaśniająca (funkcjonuje w antropologii kultury)- jako środek objaśniający, scalający rzeczywistość; jest jednolita, porządkuje chaos informacji i danych
fikcja odkrywająca - f. wyjaśniająca nie może wypełnić pustych miejsc w tekście lit., może to uczynić jedynie f. odkrywająca, ponieważ oparta jest na grach (nie powtórzeniach), które tworzą „nakładanie struktur”:
dekompozycja struktur i ponowne ich złożenie tworzy wzorzec ukryty w mnogości fikcji budujący tekst literacki
cel interpretacji: ujawnianie źródeł kultury oraz ukazanie ich rozwoju
opis gęsty - odsłanianie 2 dna, ukrytych znaczeń, przez wielopoziomowe, kulturowe odczytanie dzieła; czytanie literatury odsłania jej kulturowe podłoże
zjawisko reprezentacji - reprezentacja pojawia się dzięki wyobrażeniom estetycznym, kształtowanym przez np. podmiot spoglądający na obiekt, którego nie może posiadać - obraz pożądania jest obrazem wyobrażonym
intertekstualnośc literatury - zachowanie jednych tekstów w drugich, przemieszanie kutrowe, intertekstualnośc tworzy pamięć kulturową (pamięć zbiorowa)
transgresja - przekraczanie granic i pokonywanie trudności, transgresji podlega zmienna pamięć kulturowa; literatura jest świadectwem dążenia do transgresji dzięki mnogości znaczeń, które tworzy
1