UTWORY PRACOWNICZE
Utworem pracowniczym jest utwór, który równocześnie spełnia dwie przesłanki:
został dokonany przez osobę pozostającą w stosunku pracy,
stworzenie utworu mieści się w zakresie obowiązków służbowych pracownika.
Nie są zatem utworami pracowniczymi:
utwory dokonane w wyniku umowy o dzieło lub umów zlecenia, nawet, jeżeli umowy te przewidują przejęcie autorskich praw majątkowych przez zlecającego lub zamawiającego utwór;
utwory konkursowe;
utwory wykonane na zamówienie;
utwory dokonane przez pracownika poza jego obowiązkami służbowymi.
Obowiązki służbowe pracownika:
w zasadzie określa umowa o pracę;
mogą wynikać z układów zbiorowych, norm wewnątrzzakładowych, planów działalności zakładu lub jednostki organizacyjnej, w której twórca jest zatrudniony;
mogą mieć także swoje źródło w bezpośrednim poleceniu przełożonego, które jednak nie może wykraczać poza granice obowiązków pracownika.
Ważne:
Dla uznania utworu za pracowniczy nie wystarczy fakt, że utwór został dokonany przy użyciu urządzeń lub materiałów stanowiących własność pracodawcy, albo nawet za jego środki finansowe jak również to, że został dokonany przez pracownika w godzinach służbowych, albo, że współtwórcami utworu są osoby pozostające w stosunku pracy, jeżeli jeden ze współtwórców w takim stosunku nie pozostaje. W tym ostatnim przypadku dochodzi do wspólności praw autorskich między pracodawcą a osobami niepozostającymi z nim w stosunku pracy.
Wzajemne prawa pracodawcy i pracownika, połączonych stosunkiem pracy, w odniesieniu do utworów regulują art. 12 i 13, z tym że :
postanowienia tych artykułów nie dotyczą pracowniczych: utworów naukowych, programów komputerowych i utworów audiowizualnych;
umowa o pracę może odmiennie, niż to przewiduje art. 12, regulować stosunki między pracodawcą a pracownikiem w zakresie praw autorskich.
Skutek uznania utworu za pracowniczy:
autorskie prawa majątkowe należą do pracodawcy, także po zakończeniu stosunku pracy;
pracodawca przejmuje na własność przedmiot, na którym utwór utrwalono, np. modele, klisze, maszynopisy, wydruki komputerowe, wyroby plastyczne;
autorskie prawa osobiste pozostają przy twórcy, który jednak nie może czynić z nich użytku w sposób, który by naruszał prawa osobiste i majątkowe pracodawcy.
Zgodnie z treścią art. 12:
pracodawca nabywa prawa majątkowe dopiero z chwilą przyjęcia utworu; znaczy to, że od chwili ustalenia utworu do jego dostarczenia pracodawcy autorskie prawa majątkowe pozostają przy twórcy; jeżeli twórca nie dostarczy utworu pracowniczego pracodawcy może on wystąpić przeciwko pracownikowi z roszczeniami z tytułu naruszenia obowiązków ze stosunku pracy;
przyjęcie utworu może być:
wyraźne: pracodawca składa twórcy stosowne oświadczenie woli;
dorozumiane: pracodawca nie oświadczy pracownikowi, że jego utworu nie przyjmuje;
w braku jakiegokolwiek oświadczenia pracodawcy uważa się, że utwór przyjęty został bez zastrzeżeń;
pracodawca, w ciągu dwóch lat od przejęcia utworu, ma obowiązek jego rozpowszechnienia; jeżeli go nie dopełni, twórca może wyznaczyć pracodawcy termin do rozpowszechnienia, a po jego bezskutecznym upływie przejmuje z powrotem autorskie prawa majątkowe razem z własnością przedmiotu, na którym utwór utrwalono;
pracodawca nabywa majątkowe prawa autorskie jedynie w granicach wynikających z celu umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron;
oznacza to w praktyce, że pracodawca nie może eksploatować utworu poza sferą swego działania, np. utwór stworzony przez nauczyciela dla celów dydaktycznych nie powinien być wykorzystywany bez jego zgody dla innych celów, a opinia radcy prawnego, wydana dla konkretnej sprawy, nie powinna być bez jego zgody wykorzystywana w innej sprawie, a zwłaszcza komercyjnie.
Ciekawostka
W literaturze wyraża się pogląd, iż z uwagi na szczególny charakter przepisów art. 12, do utworów pracowniczych nie mają zastosowania ogólne zasady obrotu autorskimi prawami majątkowymi i w konsekwencji pracodawca może przejąć prawa do wszystkich utworów pracownika wykonywanych w związku ze świadczeniem pracy i może je wykorzystywać bez dodatkowego wynagrodzenia na rzecz twórcy, na wszystkich polach eksploatacji uzasadnionych sferą działania pracodawcy, przy czym umowa o pracę tych pól eksploatacji nie musi wyraźnie określać. Taki pogląd wyrażają np. J. Barta, R. Markiewicz w "Komentarz do ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych" (Dom Wydawniczy ABC 1995. str. 122 i 231).
Można jednak spotkać także pogląd przeciwny, zgodnie, z którym, z uwagi na umowny charakter nabycia praw majątkowych przez pracodawcę, do utworów pracowniczych mają w pełni zastosowanie przepisy regulujące zasady korzystania z autorskich praw majątkowych. Umowa o pracę nie może, zatem obejmować wszystkich utworów lub wszystkich utworów danego rodzaju, a pracodawca nie może korzystać z utworu na polach eksploatacji nieznanych w momencie zawierania umowy. Umowa musi ponadto wyraźnie określać zakres pozyskiwanych przez pracodawcę praw i wymieniać pola eksploatacji, na których pracodawca będzie z utworu korzystał i tylko w tym zakresie umowa będzie między stronami skuteczna. Twórca może także domagać się sądowego podwyższenia wynagrodzenia, jeżeli między otrzymanym wynagrodzeniem a rozmiarami korzyści, jakie uzyskuje pracodawca w związku z korzystaniem lub rozporządzaniem utworem, zachodzi rażąca dysproporcja Tak np. uważa J. Błeszyński. w referacie "Przedmiot ochrony prawa autorskiego". Materiały z konferencji naukowej pt. Ochrona własności intelektualnej na podstawie prawa autorskiego Kiekrz 1995r.)
A co z pracowniczym utworem komputerowym?
Zasada:
tak jak przy pozostałych utworach pracowniczych, prawa majątkowe do programu komputerowego stworzonego przez pracownika w wykonywaniu obowiązków ze stosunku pracy służą pracodawcy.
Różnice:
pracodawca nabywa te prawa majątkowe z mocy ustawy, w momencie powstania programu (nie ma zatem wymaganego art. 12 obowiązku formalnego przyjęcia utworu);
twórca programu jest ograniczony w prawach osobistych:
służy mu tylko prawo do autorstwa utworu tzn. do oznaczenia go swoim imieniem i nazwiskiem lub pseudonimem;
nie ma prawa do wynagrodzenia innego niż ze stosunku pracy, niezależnie od tego, czy pracodawca używa programu do celu, dla jakiego program został stworzony, czy także do innych celów;
nie może bez zgody pracodawcy korzystać z elementów programu dla stworzenia innego programu, nie przeznaczonego dla pracodawcy;
nie ma prawa do opracowania programu, tj. jego przeróbki lub adaptacji, bez uprzedniej zgody pracodawcy;
pracodawca może wprowadzać istotne zmiany do programu bez porozumienia się z twórcą i może także zlecić dokonanie tych zmian osobom trzecim.
Ale uwaga!
Status pracowniczych programów komputerowych mają tylko te programy, których autor jest zobowiązany zakresem czynności do tworzenia programów. Jeżeli pracownik opracuje samorzutnie przydatny dla pracodawcy program poza obowiązkami służbowymi, albo stworzy go w wyniku incydentalnego polecenia przełożonego, strony winny zawrzeć umowę określającą, na jakich warunkach pracodawca przejmuje program i jakie prawa osobiste i majątkowe pozostają przy autorze programu.
Nie ma także charakteru pracowniczego program dokonany w wyniku realizacji umowy zlecenia lub umowy o dzieło. Wzajemne prawa i obowiązki stron w zakresie praw autorskich musi określać ta umowa.
Regulacje ustawowe w zakresie autorskich praw osobistych i majątkowych mają zastosowanie tylko wówczas, gdy umowa o pracę nie reguluje ich odmiennie.
Kiedy utwór naukowy ma charakter utworu pracowniczego?
Tytułem wprowadzenia do problemu:
utwory naukowe są to utwory zawierające rezultaty pracy naukowej;
utwory naukowe korzystają z takiej samej ochrony i na takich samych zasadach jak inne utwory, co oznacza, że w zasadzie chroniony jest tylko sposób przedstawienia treści, ich forma redakcyjna;
treść utworu w zasadzie chroniona jest przez art. 23 i 24 prawa cywilnego, dotyczy to także wyników badań;
autorskie prawa osobiste i majątkowe służą w zasadzie twórcom takich utworów.
Utwór naukowy ma charakter pracowniczy, jeżeli został dokonany w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy. Istotna trudność polega na braku definicji w prawie autorskim pojęcia "obowiązek ze stosunku pracy", zwłaszcza w odniesieniu do pracowników naukowych. Poglądy wyrażane w literaturze są w tej materii nader rozbieżne. Słuszny wydaje się być pogląd J. Barty i R. Markiewicza wyrażony w Komentarzu do ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, zgodnie, z którym:
naukowymi utworami pracowniczymi są w każdym razie:
utwory naukowe powstające w ramach planów prac jednostek organizacyjnych instytucji;
utwory naukowe tworzone z polecenia lub pod nadzorem przełożonego twórcy utworu;
prace doktorskie i habilitacyjne, jeżeli ich autorzy są pracownikami szkoły wyższej lub innej instytucji naukowej.
Nie są utworami pracowniczymi publikacje pracowników naukowych, naukowo-badawczych i naukowo-dydaktycznych, chyba, że powstają w wyniku umowy zawartej między jednostką naukową a autorem i w umowie tej jednostka zastrzeże sobie przejście na nią autorskich praw majątkowych. Taka umowa musi wyraźnie określać pola eksploatacji, na których to prawo będzie wykorzystywane.
Autorskie prawa osobiste służą twórcy pracowniczego utworu naukowego.
Autorskie prawa majątkowe do takiego utworu służą na zasadach ogólnych pracodawcy, ale tylko, jeżeli nie jest on instytucją naukową.
Instytucja naukowa nie nabywa praw autorskich zatrudnionego u siebie twórcy pracowniczego utworu naukowego - zarówno autorskie prawa osobiste jak i majątkowe pozostają przy twórcy.
Jednak, stosownie do art. 14 ustawy p. a.: zatrudniony w jednostce naukowej twórca pracowniczego utworu naukowego doznaje pewnych ograniczeń w możliwości korzystania ze swoich autorskich praw majątkowych:
instytucji naukowej przysługuje pierwszeństwo opublikowania utworu naukowego pracownika (przepis ten jest martwy przy aktualnych możliwościach wydawniczych jednostek naukowych, zwłaszcza szkół wyższych, ale jeżeli jednostka naukowa zechce, jako pierwsza wydać utwór pracowniczy, twórca nie może się temu sprzeciwić) na następujących warunkach:
twórcy przysługuje prawo do wynagrodzenia za publikację utworu na zasadach określonych w umowie wydawniczej;
prawo do pierwszego opublikowania utworu wygasa, jeżeli w ciągu 6 miesięcy od dostarczenia pracodawcy utworu nie zawrze on z twórcą umowy wydawniczej, albo, jeżeli utwór nie zostanie opublikowany w okresie dwóch lat od jego przyjęcia przez pracodawcę;
instytucja naukowa może korzystać z utworu i zawartego w nim materiału naukowego bez odrębnego wynagrodzenia twórcy - takie korzystanie może polegać np. na zwielokrotnieniu utworu, celem udostępnienia go innym pracownikom dla celów badawczych lub dydaktycznych;
instytucja naukowa może udostępniać bez zgody twórcy materiał naukowy zawarty w utworze osobom trzecim, jeżeli wynika to z uzgodnionego przeznaczenia utworu lub zostało postanowione w umowie (to mogą być np. różnego rodzaju opinie i ekspertyzy zamawiane w jednostkach naukowych; należy zwrócić uwagę, że ustawa mówi o udostępnianiu materiału naukowego, a zatem rozszerza ochronę prawno-autorską także na treść utworu, co jest wyjątkiem od ogólnej zasady, że prawo autorskie nie chroni treści, tylko formę wyrażenia utworu).
Należy wiedzieć, że
Przez instytucję naukową rozumie się zarówno jednostkę naukową, w której działalność naukowa jest podstawową działalnością (przykładowo: instytuty i ośrodki badawcze i badawczo rozwojowe, jednostki naukowe PAN), jak również jednostkę, w której działalność naukowa jest realizowana na marginesie jej zadań podstawowych (np. laboratoria naukowo badawcze w jednostkach przemysłowych).
Uprawnienia instytucji naukowej ograniczające autorskie prawa majątkowe twórcy pracowniczego utworu naukowego dotyczą tylko tych pól eksploatacji, które są wymienione w art. 14 a więc:
pierwszej publikacji,
korzystania z materiału naukowego,
udostępniania materiału naukowego osobom trzecim.
Na innych polach eksploatacji twórca może korzystać z utworu naukowego bez żadnych ograniczeń.
Art. 14 ma zastosowanie do wszystkich twórców utworów naukowych zatrudnionych w jednostce naukowej, a nie tylko do jej pracowników naukowych i naukowo-badawczych.
Wszystkie omówione wyżej ograniczenia autorskich praw majątkowych twórców pracowniczych utworów naukowych zatrudnionych w instytucjach naukowych mają zastosowanie tylko wówczas, gdy umowa o pracę nie stanowi inaczej, przy czym umowa nie może zmienić terminów, których upływ przywraca twórcy prawo do pierwszej publikacji utworu.
A jak kształtują się autorskie prawa majątkowe dyplomantów/magistrantów i doktorantów nie będących pracownikami?
ustawa o prawie autorskim tego problemu nie rozstrzyga;
skoro nie są pracownikami - nie ma do nich zastosowania ani art. 12, ani 14,
zatem autorskie prawa osobiste i majątkowe należą do nich;
ale!
nie ulega wątpliwości, że przy realizacji swoich praw korzystają z pomocy jednostki naukowej - najczęściej uczelni, której winny przysługiwać jakieś prawa do tych utworów.
Aby uczelnia mogła przejąć autorskie prawa majątkowe do tej pracy musi:
albo mieć regulamin studiów magisterskich i doktoranckich regulujący przejście autorskich praw majątkowych na uczelnię,
albo podpisać umowę z magistrantem lub doktorantem o przejście autorskich praw majątkowych.
Jeżeli nie ma takich dokumentów, autorskie prawa majątkowe do pracy dyplomowej i doktorskiej pozostają przy jej autorze!
Prawa osobiste pozostają przy dyplomancie/ doktorancie zawsze!
Promotor, jako współautor pracy dyplomowej i doktoranckiej
Na gruncie prawa autorskiego, promotor w zasadzie nie powinien mieć prawa do współautorstwa prac, o których mowa. Nie ulega wątpliwości, że z tytułu nadzoru nad realizacją pracy ma on swój udział w jej ostatecznym kształcie. Zważywszy jednak, że prawo autorskie chroni formę wyrażeniową pracy, sposób przedstawienia treści, a nie treść, jako taką, udział promotora w powstaniu pracy nie może przesądzać o jej współautorstwie. Oczywiście w przypadku publikacji pracy w konkretnych sytuacjach może wystąpić jako jej współautor, ale na warunkach uzgodnionych z dyplomantem lub doktorantem.
Inną kwestią jest prawo promotora do autorstwa lub współautorstwa wyników zawartych w pracy, jednak materia ta nie jest regulowana prawem autorskim.